بسمه تعالی

ظلم به خود و توبه با کلمات

«فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِینٍ»[1]

«فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»[2]

«قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ»[3]

با وجود هشدارهایی که پروردگار عالم به أبانا آدم و أمّنا حّوا دادند، آن­ها به آن شجره­ی ممنوعه نزدیک شدند و لذا پروردگار عالم به آن­ها فرمود: «اهْبِطُواْ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِینٍ ».

بعد از آن، نیز فرمودند: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»[4]، پس به تحقیق ما به آدم کلماتی را القا کردیم؛ پس به تحقیق به واسطه آن­ها توبه کرد.

بیان کردیم که چون پروردگار عالم علم اسماء را به أبانا آدم داد، «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِکَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَؤُلاء إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ»، لذا تلقین در این­جا یعنی از آن اسماء بیرون کشید. این اسماء را هم که بیان کردیم: هم روایات اهل جماعت و هم روایات ما اشاره کرده که اسماء پنج تن آل عبا بوده است. روایات اهل جماعت را هم در این زمینه خواندیم. لذا در این مطلب، هیچ شک و شبهه­ای نیست.

پروردگار عالم به واسطه این­ها توبه را پذیرفت. توبه هم چند نوع است. گاهی توبه انسان از خطاهایی است که باید جبران کند. البته من نمی­خواهم در این­جا به بحث توبه ورود پیدا کنم، آن بحث مفصّل دیگری است که حالا اگر یک زمانی زنده بودیم، در بحث اخلاق بیان می­کنم. امّا مختصراً با توجّه به این آیه­ی شریفه باید گفت: بالاخره أبانا آدم و أمّنا حوّا به واسطه این کلمات، توبه کرد. یک توبه با القای اسماء است؛ یعنی انسان باید با آن اسماء توبه کند. آن چه توبه­ای است؟ توبه­ای است که ظلم به دیگران نکرده باشد و فقط ظلم به نفس بوده باشد. پروردگار عالم فرمود: «وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ». امّا یک توبه، توبه­ای است که به دیگران ظلم کرده باشد.

در این­جا به خودشان ظلم کردند، ظلم به نفس. امّا در جایی که ظلم به دیگران باشد، طبعاً انسان باید جبران مافات کند. یعنی اگر کسی حقّ کسی را ضایع کرد، حتماً باید آن حقّ را ادا کند. این­جا توبه­ی أبانا آدم و أمّنا حوّا توبه فردی بوده است.

آن که پیچیده در فجور است، نباید به بدی­ها نزدیک شود

بیان کردیم، در آن­جایی هم که فرمودند: «وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ»، این نکته را اشاره می­کند که گاهی نزدیک شدن به چیزی، عامل به مبتلا شدن می­شود. لذا فرمود: : «وَلاَ تَقْرَبَا». انسان نزدیک می­شود و آرام آرام همان نزدیکی عامل به ورود پیدا کردن می­شود. نزدیکی به درخت ممنوعه همانا و ورود به قضیّه و أکل آن میوه ممنوعه همانا.

پس این که می­فرمایند: حتّی در مجلس گناه هم وارد نشوید، یک دلیل همین است که خود آن مجلس باعث می­شود که انسان به گناه بیافتد. یا این که می­گویند: نزدیک به محل­هایی که نامناسب و بد است، نشوید، برای این است که اگر انسان نزدیک شد، ای بسا به آن، مبتلا شود و ما هم که ضعف داریم. چون پیچیده شده در فجور هستیم، «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها». زمینه برای ما خیلی فراهم است، مگر کسی باشد پا روی فجور گذاشته و بر آن غلبه کرده باشد و اصلاً تقوای محض باشد.

در ظلم به دیگران، ابتدا باید حقوق دیگران را ادا کرد تا توبه پذیرفته شود

لذا أکل آن میوه ممنوعه هم ظلم بود، منتها ظلم به خود انسان بود، «فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ»، لذا صیغه آن هم مثنی است، یعنی می­فرماید: شما دو نفر از ظلم کنندگان به نفس خودتان می­شوید.

ظلم کردن به نفس را با توبه­ی با کلمات می­توان درست کرد. البته اصل توبه، پشیمانی است. حالا که پشیمان شد، می­گوید: خدایا! بیامرز، استغفرالله ربّی و اتوب الیه و ... . تازه در این مورد هم می­گویند: واجبات را باید ادا کند. نماز را بخواند، روزه را بگیرد. امّا پروردگار عالم توّاب و رحیم است و می­پذیرد.

ولی توبه­ای که حقّ النّاس است، این­طور نیست و فقط با کلمات پذیرفته نمی­شود. کلمات هم نیاز دارد، باید استغفار کند، امّا فقط با کلمات نیست، بلکه ادای حقّ آن کسی است که حقّ او را ضایع کرده است و إلّا توبه محقّق نمی­شود. حالا وای به حال آن کسی که از بیت المال استفاده شخصی کرده باشد و ... . خیلی درد است، چون حقّ گروهی را پایمال کرده است. مثل کسی که در این بده، بستان­ها و معاملات زد و بندی باشد، معلوم است که زندگی او آلوده است و از آن طرف هم حقّ خیلی­ها را ضایع کرده است. همه­ی این­ها هشدار است.

هبوط همه­ی انسان­ها با هبوط أبانا آدم و أمّنا حوّا

حالا می­فرمایند: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا»، گفتیم که همگی هبوط پیدا کنید. دقّت کنید که وقتی پروردگار عالم فرمود: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا »، صیغه، صیغه مثنی است، حتّی خروج را هم با همان صیغه مثنی آورد  « فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ»، امّا وقتی خداوند خطاب می­فرماید که باید هبوط پیدا کنید، می­فرماید: «وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ »، یعنی به صیغه جمع آورد. منظور این است که هبوط أبانا آدم و أمّنا حوّا، هبوط ما هم هست.

برخی بیان فرمودند: دلیل این که به صورت جمع بیان شده، این است که خداوند متعال از باب احترام به این صورت، بیان فرموده است. امّا این­گونه نیست. اتّفاقاً بعد از خطا، هیچ حرمتی دیگر نباید باشد. تازه عتاب است. البته این را هم باید توجّه کنید که مطلب أبانا آدم، خطاست و گناه نیست. امّا به هر حال خطایی صورت گرفته و بعد از خطا به کسی نمی­گویند: بفرمایید. بعد هم اصلاً مطلب، هبوط است، هبوط که بفرمایید ندارد. شما می­خواهید طرف را از یک مقام بالا به پایین بکشید، این­جا که دیگر به کسی نمی­گویند بفرمایید.

لذا به هبوط أبانا آدم و أمّنا حوّا، هبوط همه­ی انسان­ها هم شد. دلیل این است: بلافاصله پروردگار عالم فرمود: «بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ »، نخواست برای چیزی اعلان حرمت کند و برای أبانا آدم و أمّنا حوّا احترامی قائل شود، لذا ما این مطلبی که بعضی­ها بیان فرمودند، صحیح نمی­دانیم. تمام سیاق آیات الهی در مورد « اهْبِطُواْ » هم همین را نشان می­دهد. در این­جا سیاق آیات این را نشان می­دهد که می­فرماید: «بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ »، بعضی از شما با بعضی دیگر دشمن می­شوید و امروز می­بینیم خونریزی­هایی که در عالم است. به أبانا آدم و أمّنا حوّا نگفت که شما دو نفر با بکدیگر دشمن می­شوید. بلکه فرمود: «بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ »، بعضی از شما با بعضی دیگر دشمن می‌­شوید. لذا در این­جا « اهْبِطُواْ » دلالت بر این دارد که خطاب به همه ما است.

ضمن این که باز در این آیه شریفه بالصّراحه بیان می­کند که خطاب، همه انسان­ها هستند. باز می­فرماید: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا»، ما گفتیم که از این جنّت هبوط پیدا کنید. کسی تصوّر نکند که چون خطاب به أبانا آدم و أمّنا حوّا بوده، به احترام گفته، اتّفاقاً با لفظ «جمیعاً»، پروردگار عالم دارد تأکید می­کند که من همه­ی شما را گفتم، حواستان باشد، «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا». لذا پروردگار عالم با خود لفظ «جمیعاً» تأکید دارد که همه­ی شما را دارم می­گویم.

«قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا»، هاء ثأنیث هم یعنی از جنّت. «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا» یعنی همه­ی شما از این جنّت هبوط می­کنید. اگر أبانا آدم و أمّنا حوّا در جنّت بودند، ما هم همان­جا بودیم. همان­طور که وقتی خدا پدرمان آدم و مادرمان حوّا را به زمین هبوط داد، ما هم الآن در این کره زمین هستیم. اگر پروردگار عالم آن­ها را به فرض در کره­ی دیگری می­فرستاد، ما الآن در کره­ی دیگری بودیم.

باز در مثال مناقشه نیست، برای این که قریب به ذهن شود، بیان می­کنم، در همین تهران بزرگ، خیلی از ما از جاهای دیگر آمدیم. بعضی­ها خیلی نزدیک یعنی بیست، سی سال پیش، و بعضی­ها هم خیلی دور، مثلاً صد سال پیش از جای دیگری به این­جا آمدند. چون پدرمان به این­جا آمدند، ما هم این­جا هستیم.

لذا « اهْبِطُواْ » این است و پروردگار عالم با «جمیعاً» هم دارد تأکید می­کند که همه­ی شما را می­گویم.

«قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا»، به همه­ی ما می­فرماید:

- از این جنّت هبوط پیدا کنید.

- خدایا! ما که جنّت نبودیم. چرا می­فرمایید ما هبوط کنیم؟!

- اتّفاقاً خود این دلالت بر دارد که پروردگار عالم می­خواهد بفرماید: اگر پدرتان آدم و مادرتان حوّا در جنّت بودند، شما هم الآن در جنّت بودید. لذا فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا». همه­ی شما از این بهشت هبوط کنید.

ما در بهشت بودیم؟! خیر، امّا با این لفظ «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا» و این که در قبل وقتی می­خواست به أبانا آدم و أمّنا حوّا خطاب کند، فرمود: «وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ»، می­فهمیم که خطاب به همه­ی ماست. در آن­جا «و لا تقربوا»، «فتکونوا» نفرمود، بلکه فقط به پدر و مادرمان بیان کرد. بعد هم فرمود: «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیه »، یعنی صیغه مثنی آورد. امّا وقتی می­خواهد هبوط را بیان کند، به صیغه جمع می­گوید: «وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ»، در این­جا هم می­فرماید: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا»، تا این که کسی تصوّر نکند که خطاب فقط به أبانا آدم و أمّنا حوّا بوده و خداوند از باب احترام این­گونه فرموده است. خداوند به تأکید می­فرماید: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا». همه­تان از این جنّت هبوط پیدا کنید.

بعد هم اشاره فرمود: « فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًى »، پس من برای شما هادی می­فرستم. شما را یله و رها نمی­گذارم و هادی الهی می­فرستم. «فَمَن تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ»، پس آن کسی که از آن هدایتم تبعیّت کند، (فاء بر سر مَن، یعنی پس به تحقیق، فاء در باب الحروف معانی مختلفی دارد، کلمة واحدة] تدل علی معان مختلفة، یکی به معنای پس و یکی هم تحقیق و ... است) پس به تحقیق بر آن­ها خوف نیست و  اندوهگین نشوند( همه را به صیغه جمع می­آورد، علیهم).

پس « اهْبِطُواْ » برای همه است، جمع است و ما را هم شامل می­شود.

طبق آیات قرآن، تصمیم­گیرنده آخر، مرد است!

برای این که معلوم شود که « اهْبِطُواْ » جدّی برای جمع است، مورد دیگری در این موضوع را بررسی کنیم. در سوره طه، آیه 123 بالصّراحه پروردگار عالم با صیغه مثنی بیان می­فرماید؛ یعنی آن­جایی که بخواهیم دو تا بگوییم، همان دو تا را بیان می­کنیم، امّا این­جا جمع شماست.

از آیه­ی 116 بیان می­کنم که خوب دقّت بفرمایید: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبى‏»[5]، آن موقعی که ما به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنید، پس به تحقیق آن­ها سجده کردند إلّا ابلیس که روی برتافت. «فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى‏»[6]، خیلی جالب است، در این­جا پروردگار عالم بالصّراحه بیان می­فرماید که این، دشمن تو و همسرت است. مواظب باش یک موقع شما دو نفر را از بهشت بیرون نکند که به مشقّت می­افتی. «إِنَّ لَکَ أَلاَّ تَجُوعَ فیها وَ لا تَعْرى‏»[7]، در این مکان، موقعیّتی است که نه گرسنه نمی­شوی و نه برهنه می­­شوی. «وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فیها وَ لا تَضْحى‏»[8]، نه تشنه می­شوی و نه دچار سوختگی و آفتاب­زدگی و ... می­شوی.

خدای متعال اتمام حجّت هم کرده و خطاب هم به دو نفرشان است، «عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ». دقّت بفرمایید جالب است، «فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ ‏»[9]، الیه به أبانا آدم برمی­گردد. الیهما بیان نفرمود. فرمود: پس به تحقیق شیطان او را وسوسه کرد. الیها هم نفرمود که به أمّنا حوّا باشد. معلوم می­شود که در آخر، آن کسی که تصمیم­گیرنده است، مرد است. یعنی اگر پدرمان آدم، تسلیم نمی­شد، حوّا هیچ موقع نمی­توانست تسلیم شود.

ماجرای هبوط أبانا آدم و أمّنا حوّا در سوره طه

وقتی می­فرماید: «عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ»، معلوم است که هم دشمن تو و هم دشمن همسرت است. بعد می­فرماید: «فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى‏»، صیغه، صیغه مثنی است. «إِنَّ لَکَ أَلاَّ تَجُوعَ فیها وَ لا تَعْرى‏»، بعد هم مجدّد خطاب به أبانا آدم است، «وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فیها وَ لا تَضْحى‏».

فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطانُ قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلى‏ شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لا یَبْلى‏»[10]، پروردگار عالم می­فرماید: شیطان أبانا آدم را وسوسه کرد و به او گفت: ای آدم! آیا می­خواهی تو را به درخت جاودان راهنمایی ­کنم.

بشر همیشه به دنبال جاودان بودن هست، اتّفاقاً پروردگار عالم هم خطاب فرموده که من هم جاودان بودن شما را می­خواهم، «عبدی اطعنی اجعلک مثلی او مثلی، انا حی الذی لا یموت و انت حی الذی لا تموت». حالا آیات و مطالب آن را هم به موقع بیان خواهیم کرد. ولی شیطان لعین و رجیم هم گفت: آدم! می­خواهی من تو را به درختی هدایت کنم که دیگر جاودان باشی.

پروردگار عالم جلوتر از قضیّه هشدار را داد که مگر تو نمی­خواهی عریان نباشی و مگر نمی­خواهی گرسنه و تشنه نباشی و خلاصه امنیبت و سکنای خوبی داشته باشی، همین جاست. شیطان هم آمد از این استفاده کرد، گفت: می­خواهی درختی را به تو نشان دهم که همیشه بمانی و از این نعمت­هایی که به تعبیری پروردگار عالم بیان فرمودند که دیگر تشنه و گرسنه نمی­شوی و جاودان می­مانی، همیشه بهره ببری. «  وَ مُلْکٍ لا یَبْلى‏»، سلطنتی که کهنه نمی­شود و یا برای تو بلیّه نداشته باشد که نظر دوم بهتر از اوّلی است که بحثش جداست و من فقط می­خواهم شاهد مثال بحث خودمان را داشته باشم.

منتها وقتی به این­جا می­رسد، پروردگار عالم می­فرماید: «فَأَکَلا مِنْها»[11]، حالا هر دو به سبب آن وسوسه شیطان، از آن شجره ممنوعه خوردند. «فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى»‏. خیلی جالب است باز می­فرماید که عصیان برای آدم بود، با این که هر دوی آن­ها خوردند. در نتیجه هم این شد که شرمگاه آن­ها معلوم شد، شروع به چسباندن برگ درختان بهشت بر شرمگاه خود کردند. و می­فرماید: این­جا آدم بود که پروردگار خودش را نافرمانی کرد و یادش رفت آنچه خدا گفته بود. منتها القای شیطان اثر گذاشت.

«ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدى‏»[12] ، پروردگار، او را برگزید و توبه او را پذیرفت و او را راهنمایی کرد. راهنمایی و هدایت هم همان است که فرمود: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ». خود خدا راهنمایی­اش کرد و آن کلمات را گفت.

بعد فرمود: «قالَ اهْبِطا مِنْها جَمیعاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقى‏»[13]، لذا بعد از این که در این­جا به هبوط أبانا آدم و أمّنا حوّا اشاره کرد، امّا بعد با جمیعاً باز هم تأکید کرده است و در ادامه هم باز به صیغه جمع فرمود: برای شما هادی می­آید و هر کس از آن تبعیّت کند، نه گمراه می­شود و نه به مشقّت می­افتد.

امّا در آیه مورد بحثمان فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا». لذا همه این­ها ادلّه و برهان این است که این هبوط که در سوره طه می­فرماید: «قالَ اهْبِطا مِنْها»، هبوط و نزول أبانا آدم و أمّنا حوّاست و «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعًا» هبوط همگی ما خواهد بود.

آیا در جنگل­های آفریقا هم هادی الهی فرستاده شده؟!

منتها خیلی جالب است، پروردگار عالم در هر دو هبوطی که تبیین می­فرماید، هشدار به این که دشمنی می­کنید و این که من، شما را یله و رها نمی­گذارم و حتماً هادی الهی را می­فرستم، داده است.

امّا شاید سؤالی برای برخی پیش بیاید که إن­شاءالله آیات و روایات آن را در آینده بیان خواهم کرد و آن، این است: شما می­فرمایید خدا ما را یله و رها نمی­گذارد، امّا مثلاً یک عدّه در جنگل­های آفریقا زندگی می­کنند، آیا پروردگار عالم برای آن­ها هم هادی فرستاده است؟ از هادیان الهی، آیا کسی هم به آن­جا رفته است؟ یعنی این که آن­ها یله و رها هستند؟

روایات داریم: بله، هیچ جای کره­ی زمین نیست که هادی الهی در آن­جا نباشد. منتها چگونه؟ آیا پیامبران هستند؟ آیا وقتی هادی الهی بیان می­شود حتماً منظور پیامبران هستند؟

پیامبران در مرحله نخست هستند. امّا امکان دارد افراد دیگری هم هادی الهی باشند و پروردگار عالم انسان­ها را یله و رها قرار نمی­دهد.

لذا معلوم است که در رأس هادیان الهی، حضرات معصومین هستند. امّا بعد از معصومین و انبیاء؛ اولیاء خدا و ابرار الهی هم می­توانند هادیان الهی باشند. یکی از هادیان الهی، آیت­الله بهجت بودند. بزرگان و اعاظمی دیگر مانند ابوالعرفا و شیخنا الاعظم و ... . فرمودند: زمین بدون حجّت خدا نخواهد بود. پروردگار عالم انسان­ها را یله و رها نمی­گذارد.

إن­شاءالله ادامه بحث را در جلسه آینده بیان خواهیم کرد.