ادلّه عقلی اثبات وجود مقدّس امام زمان(عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف)

جلسه بیست و دوم

موضوع : عقل

اولاً نکته­ای را عرض کنم که نشستن در خود همین جلسات ولو انسان کلمه­ای را از بزرگانمان که تبیین کردند وما هم آن­ها را عرض می­کنیم، یاد بگیریم که عامل رشد و پرورش فکر و روحمان و علممان شود، این غنیمت است.

این را بهترین نعمت برای خودتان بدانید، نه از این باب که زید می­گوید یا عمر می­گوید، به زید و عمر آن کار نداشته باشید، این لطف خداست به هر کسی که در مبانی علمی، آن هم این نوع مبانی علمی که راجع به شناخت وجود آقا هست و بحث مهدویت شرکت می­کنید.

و پس از مدّتی شما خودتان را محک بزنید، یعنی یک سال دیگر ببینید آن چنان بار علمی شما بالاست که قبل را که نگاه می­کنید و حالمان را که نگاه می­کنیم، می­بینیم انصافاً متفاوت است. باید انسان دیگر آنجا پناه به خدا ببرد که غرّه نشود و از همین الان هم بخواهد.

خلاصه این­ها را غنیمت بشمارید، همه مطالب فرعی باشد. گاهی مع­الأسف همه مطالب برای ما اصلی می­شود و مطالب علمی و مباحثی مثل این فرعی می­شود. یعنی اگر یک موقعی وقت کردم، می­آیم، اگر کار دیگری داشتم نمی­آیم، آن را اهمیّت می­دهم. این دلالت بر متوجّه نشدن است و معرفت نداشتن به مباحث علمی است.

علم یک مطلب بسیار عالی است، انسان نباید علم را فدای و فنای مطالب دیگر بکند. برعکس باید مطالب دیگر را.

آیت­الله العظمی بروجردی حالشان خیلی خوب نبود، بیان کردند برف هم می­آمد، ایشان هم سوار درشکه می­کردند. با اینکه آن موقع ماشین هم آمده بود ولی خوب ایشان همان طبق عادتشان. گفتند: آقا حالتان خوب نیست، وضعیّت هم این­طوری است، یک عدّه هم که می­آیند خوب آن کسانی هستند که خودشان دیگر از مجتهدین عظیم­الشّأن هستند یا دیگر آن­قدر در کبر سن هستند، نمی­توانند شاید یک چند تا جوانی باشند، فرموده بودند: یک نفر هم که متوجّه شود برای من بس است.

ایشان به علم نه نمی­گفت، به مریضی نه می­گفت، امّا به علم نه نمی­گفت. به مریضی می­گفت: آمدی آمده باشی، من با تو کار ندارم، امّا علم.

خوب است انسان این­طور شود، عاشق علم شود. عاشق مباحث علمی باشد. این­ها نکات مهمّی است امّا ما متأسّفانه بعضی از مواقع جدّی نمی­گیریم مباحث را و من یکی از ناراحتی­هایی که دارم و بعضی مواقع دوستانی را می­بینم که این­طور کم و بیش گاهی می­آیند، انصافاً هم ناراحت می­شوم از اینکه چرا متوجّه نیستند، هم اینکه احساس می­کنم خودشان اهانت به علم هم می­کنند و در اینجا واقعاً باید به خانم­ها که در زمنیه معمولاً ثابت­قدم هستند تبریک گفت و این لطف خداست.

علی ایّ حال شما در هر مبحث علمی که وارد شدید، سعی کنید جدیّت به مطلب دهید و مطالب را داشته باشید.

من ابتدا چند سؤال را مطرح کنم چون می­ترسم باز مبحث طول بکشد و بعد اصل سؤال­ها از بین برود، چون حالا بحمدلله و المنّه هر هفته شده، این سؤال­ها را جواب دهم و طوری نشود که جواب این سؤال­ها داده نشود.

1. سؤالی فرمودند که شما فرمودید: زشتی و زیبایی در جوامع مختلف متفاوت است، در حالی که اکثر مصادیق زشتی و زیبایی در دنیا مشترک هست، مثل حسن عدل، نیکی و انسان­دوستی و ... . لذا به نظر می­رسد عقل باعث تشخیص خوبی­ها و بدی­ها در مصادیق مشترک هست، آیا این­طور نیست؟

بله، اتّفاقاً در مصادیقی که مصادیق مشترک هست، وجود دارد. منتهای امر بعضی از مطالب عرض کردیم در جایی به عنوان نیکی حساب می­شود و بعضی جاها نیکی محسوب نمی­شود.

شنیدم که کسی می­گفت وقتی یکی از خانم­های اروپایی آمده بود، تصوّر می­کرد که در ایران خانم­ها با چادر می­خوابند. چون این­ها را همیشه این­طوری می­دید، فکر می­کرد خانم­ها حتّی خوابشان هم با چادر است، می­گفت: این بیچاره­ها چطوری می­توانند تحمّل کنند در خانه و ...؟! خوب نمی­دانست. فلذا اصل این قضیه را زشت می­دانست و به این عنوان می­دانست که مردها یک عدّه زورگو، یک عدّه کسانی که عصر حجر هستند و هر چه که دلشان بخواهد انجام می­­دهند. وقتی آمده بود، دیده بود نه خانم­ها مشغول به کارهای مدیریتی، بعضی از مطالب، مدارس هست، دبیرستان­ها، دانشگاه­ها خانم­ها هستند،‌ متعجّب شده بود. خوب گاهی این­طور است.

از آن طرف بعضی مواقع می­بینی اصل قضیه را زشت می­دانند، می­گویند:‌ اصلاً ما بودن در چادر را زشت می­دانیم یا مثلاً زشتی­هایی که ما زشت می­دانیم، آن­ها حسن می­دانند. اینکه کسی مثلاً گرچه همه اروپا هم این­طور نیستند، یعنی بیرون در مقابل کارشان این­طور نیستند. بزک کردن یا مطالب را ما برای نامحرم زشت می­دانیم و بد می­دانیم امّا آن­ها اشکالی نمی­بینند.

ما کلّاً مشروب را حرام می­دانیم و زشت می­دانیم، آن­ها یک مقدارش را به طوری که مثلاً بیخود نشوی، بعضی­ از آن­ها حتّی در پذیرایی­هایشان خوب می­دانند و قس علی هذا، زشتی­هایی که خوب جلوه داده می­شود و خوبی­هایی که زشتی جلوه داده می­شود، این هست.

و اتّفاقاً ملاک ما همین است، ملاک ما آن مطلب است که در تشخیص خوبی­ها و بدی­ها چه هست. همه نیکی به انسان­ها را خوب می­دانند، بله، قبول امّا از آن طرف الان صورت ظاهر یک عدّه هم می­آیند به عنوان حمایت از اسرائیل می­گویند، این­ها هم انسان هستند در حالی که ما می­دانیم اگر کسی به آن­ها اجازه دهد، آن­ها نهایت شرارت هستند. خوب قرآن می­فرماید: شرور باید از بین برود، موذی باید از بین برود.

من این را بگویم خیلی جالب است، این را بگویم شاید اصلاً کسی نشنیده باشد آن هم از چه کسی؟ از آیت­الله آمیرزا جواد آقای تبریزی، آن مرجع بزرگوار، ایشان با آن لهجه شیرین ترکی خود خیلی هم غلیظ بود، یک مرتبه­ای بیان فرمودند. یک کسی سؤال کرد با شوخی و مزاح گفت: آقا! شما نظرتان راجع به اسرائیل چیست؟ شما هم یک چیزی گوییدف نمی­گویید. گفت با همان لهجه، با همان حالت، گفت: «اُقتُلِ المُوذی قَبلَ أَن یُوذِی». گفت: این­ها باید کشته شوند، گفت: این مصداق این «اُقتُلِ المُوذی» هستند، ما «اُقتُلِ المُوذی» را راجع به حیواناتی که مثلاً چه هستند می­گوییم، می­گوییم مثلاً پشه­ای که می­زند. ایشان با همان حالت فرمود: این­ها موذی هستند، بکشید آن­ها را قبل از اینکه اذیّت کنند، یعنی مصداق را آورد روی این قضیه. از هر حیوان اذیّت کننده­ای اذیّت کننده­تر هستند، واقعاً هم همین­طور است. خیلی نکته جالبی ایشان بیان فرمود. دیگر از هر حیوان اذیّت کننده­ای این­ها اذیّت کننده­تر هستند. خوب آن­ها مثلاً این­طوری. امّا در مقابل حالا این­ها دارند فلسطینی­ها را می­کشند.

بالاخره خوبی و بدی­ها اصلش درست است، ما چیز دیگری عرض کردیم، گفتیم: خوبی­ها را چیز دیگری جلوه می­دهند و زشتی­ها را چیز دیگری جلوه می­دهند. توجّه می­فرمایید، این در باب امر به معروف و نهی از منکر هم همین است. قرآن هم همین را می­فرماید که این­ها منکر را به عنوان معروف جلوه می­دهند و معروف را به عنوان منکر.

ملاک این است. ما می­خواهیم بگوییم آقا! اگر راجع به عقل می­گوییم، ببینیم کدام یکی را بیان می­کنند، شاید یک کسی بگوید آقا! این است. مثلاً خیلی­ها قائل به این هستند که مثلاً که این هم اصلاً اثبات نشده امّا اصلاً با مشروب بعضی از مریضی­ها از بین می­رود یعنی آن بدی را تبدیل می­کنند به خوبی­، خوب این­ها ملاک هست که ما قبول نداریم و الّا کلیّت خوب و بد بله، کلیّت خوب و بد، امّا بدی را خوبی جلوه می­دهند، خوبی را بدی جلوه می­دهند، ما می­گوییم حالا ببینیم با این عقل کدام چیز است، اگر بگوییم این بد است، می­گوید: نه، این خوب است. برا یچه شما می­گویید بد است؟ آن خوب است، می­گوید: نخیر، این بد هست، این را ما ملاکمان هست.

2. در بحث دیگری که بیان فرمودند، بیان کردند که آیا تئوری متفاوت از تعریف هست؟

ببینید ما راجع به تعریف در علوم مختلف باز تعاریف مختلفی داریم راجع به خود تعریف. یعنی خود تعریف هم تعریف می­کنند که تعریف چیست؟ همان­طور که تئوری را عرض کردیم، گاهی تعریف همان تئوری است، حالا خوب دقّت بفرمایید،‌همان­طور که تئوری را عرض کردیم که چند گونه هست و برای شما هم آوردیم جلسه­ای خواندیم که چه کسی چه چیزی می­گوید راجع به تئوری­ها. چون بعضی قائل بودند که تئوری فقط یکی است و ما عرض کردیم نخیر و ادلّه آن را هم آوردیم.

راجع به تعریف هم همین­طور هست ولی یک معنای تئوری را هم تعریف گرفتند. که تئوری یعنی تعریف یک شیء. بله، از یک جهت تئوری تعریف هست امّا آیا همه تعریف را تئوری می­دانند، مثل این می­ماند که همه راجع به تئوری یک نوع حرف می­زنند؟ بیان کردیم: خیر، این هم همین حالت را دارد.

مطلبی را سؤال کردند که بعداً بیان می­کنیم و الان وقت آن نیست و من مجبور شدم برای این مطالب، یک مقدار کم، یک مژده به شما بدهم به زبان ساده خیلی کم، خیلی کم، ما در حد 5 دقیقه، هر هفته نکات منطقی را هم بگوییم. دیگر منطق می­گوییم، فلسفه می­گوییم، مهدویت می­گوییم و ...، ولی خیلی از مطالب را باز می­کند. دلیل آن را بعداً متوجّه می­شوید، الان هم من انتظار ندارم که متوجّه شوید و شما هم فعلاً جسارت است فعلاً شما شنونده خوبی باشید، معترض به اینکه چرا ما این­طوری می­کنیم نباشید. بگذارید یک ده بیست جلسه دیگر خیلی از نکات در دست شما می­آید که من برای چه این­طور دارم بیان می­کنم، اصلاً بحث را به سمت دیگری بردم، اصلاً شاید یک نفر بگوید: آقا! ما نفهمیدیم شما می­خواهی بحث مهدویت را بگویی، بحث عقل بگویی، فلسفه بگویی، منطق بگویی، ما که بالاخره نفهمیدیم بالاخره چه شد، عیبی ندارد. همان­طور که شما در قضیه تاریخ کربلا، شما دیدید ما اول سر از یهود درآوردیم و بحث یهود و ... را گفتیم، حالا بعداً وارد به قضیه خود کربلا شدیم متوجّه می­شوید، گرچه خلی از آن­ها را هم گرفتید که ما چه می­خواهیم عرض کنیم. اینجا هم همین­طور است یک مقداری تحمّل بفرمایید و با ما همراهی کنید، در این مطالب فعلاً‌ جسارت است دندان روی جگر بگذارید و بگویید که مهدویت است، فعلاً بیایید تا متوجّه شوید که واقعاً مهدویت است، الان متوجّه نمی­شوید مهدویت است، عیبی ندارد امّا بعداً خواهید دید که جدّاً اگر این­ها نبود، قضیه مهدویت و بحث اینکه وجود مقدّس آقا از راه عقل اثباتش چیست، میسور نبود، کل بحث را بگویم که این­گونه میسور نبود.

بله، آن دفعه هم عرض کردم، یک بار دیگر هم گفتم، باز هم شاید بگویم و این تکرار خوب است، شاید بعضی­ها راجع به بحث از دیدگاه عقلی یک نکاتی را گفته باشند، ما هم می­توانستیم همان نکات را بگوییم، امّا در همان نکات ما می­بینیم خیلی­ها هنوز سؤال دارند، در دانشگاه­ها، در جوامع علمی، مطالب و ... هست که خیلی­ها سؤال دارند، ما اگر این روشی که داریم عرض می­کنیم، با این روش پیش برویم، به فضل الهی «هذا من فضل ربّی» و آنچه که عنایت هست، إن­شاءالله مطالب حل می­شود و دیگر جواب­ها خواهد بود.

پس من راجع به آن قضیه هم بگویم که یک سؤالی کرده بودند دیدم بحث منطقی است، یک بشارت هم بدهم که مطلب إن­شاءالله خواهد بود.

3. خوب یک سؤال هم کردند که آیا جهل می­تواند شیئیّت داشته باشد مانند بعضی که بیان می­کنند ظلمت صرفاً عدم نور نیست و شیئیّت دارد.

ببینید ما دو بحث داریم، یک جهل در مقابل علم و یک جهل داریم در مقابل عقل. جهل در مقابل عقل اصلاً به صورت عدم به معنی اینکه عدم هست، نیست، یعنی هیچ است، بلکه به معنی این است که حق را تشخیص نمی­دهد و عقل یکی از کارهایش این است که تشخیص خوبی­ها و بدی­ها که یک عدّه تعریف کردند که همین الان هم در سؤال بود و ما هم قبلاً گفتیم حالا بین خوبی­ها و بدی­ها در بین جوامع بشری چه می­گویند.

اصل خود عقل تشخیص حق هست و تشخیص نور هست و اینکه بفهمد امّا جهل یعنی اینکه گاهی کسی چیزی وجوددارد امّا چون نمی­داند حق چیست، می­گوییم در جهل هست یا التباس بین حق و باطل را می­کند، می­گوییم در جهل است ولو به حق هم مثلاً، ولو به اینکه بداند و اقتباس کند، باز هم ما قائلیم به جهل هست.

شما نگاه کنید آن­هایی که در مقابل مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­دانستند، مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) بر حق هست، یک عدّه نمی­دانستند، تا قرآن رفت به نی، این­ها احمق بودند، گفتند: نه، همین قرآن. این ظاهر قرآن را می­بیند، باز هم در جهل هست، این هم جهل است، عقل نیست. یعنی قرآن را نمی­شناسد، ظاهر قرآن را می­بیند، این می­شود در جهل.

یک عدّه هم می­گویند:‌ می­دانستند امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) حق است، مثل معاویه، مثل عمر و عاص، باز آمدند آنجا علیه امام کار کردند و با مکر. اتّفاقاً کار مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) نشان داد آن هم جهل است، برای چه؟ امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) نشان داد که در عقل است، چگونه؟

امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) وقتی فرمود: قرآن­ها را بزنید، با عقل بیان کرد. وقتی فشار آوردند و باید، فرمود: ابن عبّاس، با عقل بود. وقتی فشار آوردند که من عرض کردم، بنا بود مفصّل هم بگوییم، گفتند سریع­تر بیان کردیم، ابوموسی اشعری یهودی را انتخاب کردند، باز آن­ها از روی جهل بود، امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) بیان فرمود: نه، از روی عقل بود.

حالا بعد که حکمیّت را هم امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) پذیرفت، باز عقل بود. یعنی می­توانست امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) بگوید که آقا! شما مکر زدید، قبول نیست. همان­طور که خوارج همین را گفتند.

ببیند تعریف عقل این است، عقل آن چیزی است که می­گوید: آقا! وقتی پذیرفتم حکمیّت را، بنا نیست، اگر شک می­کردیم آقا! در حکمیّت حقّه نباشد، اگر حقّه بود، اصل باطل است، مثل چه؟ مثل الان عقدنامه­های جدیدی که درست می­کنند. این همه بند هم به آن اضافه کردند، امضاء می­کنند، اگر نمی­دانم چی بود، این عقد باطل است، اگر ...، خوب قبلاً این چیزها نبود، خوب حالا این شرط است، این درست است، به این شرط ضمن العقد می­گویند. آنجا فقط بحث حکمیّت بود. هر چه آن دو تا گفتند، می­پذیریم. قبول است؟ قبول است. حالا این حقّه زده، اگر هم نگوییم حالا یهودی­زاده که اصلش همین قضیه بوده و مردم احمقی که آقا می­فرمود: قرآن را بزنید، نزدند، گرفتار شدند و به عقل گوش ندادند و به جهلشان گوش دادند. ظاهر را دیدند، قرآن را ظاهر را دیدند، همین است.

ببینید اینکه درباره فتن می­گویند: از موقعی که فتنه هست التباس بین حق و باطل است و نمی­فهمید حق چیست، باطل چیست و باید در این­ها دقّت کنید، متوجّه نیستید، برای همین است دیگر. مگر کسی که بصیر باشد، در آن گرد و غبار. ببینید الان این­طوری است، طرف می­گوید: ‌قرآن است، قرآن را بزنم؟! این چه می­گوید، قرآن چیست؟ قرآن که کتاب خداست، این قدرت تشخیص ندارد.

نگاه کنید الان هم یک عدّه مثلاً همین­طوری هستند دیگر، آن موقعی که بحث انتخابات بود، در دوم خرداد، این را من خودم شنیدم از دوستان خودم. در یزد ودر جاهایی که مؤمن و متدیّن بودند، رفتند تبلیغ کردند، گفتند:‌آقا! ببخشید می­گویند امام جماعت اگر یکی سیّد باشد، یکی عام باشد، آدم بهتر است برود به سیّد اقتدا کند، حالا شما نمی­خواهید رئیس جمهور سیّد باشد؟! یعنی می­بینید یک جا می­روند این­طوری، یک جا می­روند طور دیگر، یک جا به نام آزادی، زرنگ هستند دیگر. این­ها مکر است، این حیله است.

امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) حیله ندارد، این می­شود عقل. آنچه که حیله در آن نباشد، مکر نباشد، صداقت در آن باشد، عقل می­شود. امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمود: حکمیّت گفتیم، نگفتیم، شرط نگذاشتیم، پس باز هم این عقل است.

حالا بحث دیگری را می­خواهم بگویم، می­گویند: آن کسی که انجام داد، او چه بود؟ می­دانست امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) بر حق است امّا آمد مکر زد، او هم یک مقداری از عقل داشت؟ نه، آن هم اتّفاقاً جهل بود.

ما جهل را یک معنی این می­کنیم در مقابل عقل، یعنی می­داند که فلانی بر حق است، امّا با سفسطه بازی، با مطالب دیگر می­خواهد او را از بین ببرد یا بین دو تا مطلب، دو نوع سیاسیون طرف را لجن­مال کند. خوب این چیست؟ این جهل است، عقل نیست.

من برای همین می­گویم بعضی­ها می­گویند: این­ها تیزهوش بودند و کیّس بودند. می­گویم: نگویید کیّس، بگویید مکر.

عقل این است، توجّه می­فرمایید. پس بین عقل و جهل بحث این است. آن­وقت جهل می­تواند شیئیّت داشته باشد؟ صورت ظاهر این است که جهل هم یک مطلبی هست، امّا تاریکی است که وجود دارد. مثل همان ظلمت که می­گویند ظلمت هم یک تاریکی است، یعنی برای خودش یک عالمی دارد امّا این که ما می­گوییم در مقابل عقل، جهل عدم هست؛ یعنی حقانیّت ندارد و نهایت آن نیستی است. چیزی ندارد، ما این عقل را داریم بیان می­کنیم.

البته این نوع سؤال ما را مجبور کرد یک ده تا بیست تا پله بپریم جلو، چون من حالا داشتم نوع دیگری صحبت می­کردم، ببینید با بنده باشید، دقّت کنید، من آن جلسه هم گفتم، این جلسه هم تأکید می­کنم، من می­خواهم اول تمام نظرات را بیان کنم و اصلاً الان ما نمی­خواهیم بگوییم که کدام نظر الان درست است یا غلط است. اول نظرها را می­خواهیم بگوییم بعد بیاییم بگوییم آقا! دانه دانه این نظراتی که گفته شد و الان شما هم در ذهن مبارکتان هست و یادداشتکردید، این نظرات با کدام می­شود امام را شناخت؟ مگر نمی­گویند امام از راه عقلانی باید شناختف با کدام عقل؟ عقل اول؟ عقل دوم؟ عقل سوم؟ عقل بالملکه؟ عقل هیولایی؟ ... با کدام می­توان شناخت؟

این را که شما فرمودید ما را لاجرم به اینجا رساندید که ما بیان کنیم عقل حقیقی این هست. خوب آن عقل حقیقی هم طبیعی است، فقط و فقط هم آن چه که کدهای قرآن است -حالا که گفتیم، بگذارید تا مقداری از آن را بیان کنیم- کدهای قرآن بیان می­فرماید با تقواست.

با علم، عقل پرورش پیدا نمی­کند، اگر هم گفتند با علم، علم را هم گفتند ببینید از زبان چه کسی می­گیرید. این است.

«إنَّ اَکرَمَکُم عَنداللّه اَتقاکُم»[1]، «ذلک الکِتاب لا رَیبَ فِیه هُدیً لِلمُتَّقین»[2]، یعنی تقوا، عقل را. آن هم تقوای حقیقی. حالا آن­وقت باید تقوا را تعریف کنیم. تقوا چگونه است که ان یک بحث جداست.

پس بله، در مقابل از این طرف هست امّا از یک طرف دیگری نه، این به این عنوان نیست که ما بیان می­کنیم مثلاً صرفاً عدم نورانیّت، ظلمت به عنوان عدم نور نیست و شیئیّت دارد، بله، یک طرف درست است، یک طرف دیگر را هم توضیح دادیم که به این سبک نیست.

4. علّامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در بدایه می­فرمایند: عقل جوهری است که ذاتاً و فعلاً جدا از مادّه هست پس چرا عنوان می­­شود عقل بر عرض مغز پیاده می­شود؟

این را ما اتّفاقاً سؤال کردیم، اتّفاقاً ما هم همین را داریم می­گوییم. یعنی ما هم سؤالمان این بود، اگر دقّت به آن مطالب بفرمایید و نوع بیان ما و جزوه را هم دقّت بفرمایید، ما هم همین را عرض کردیم، گفتیم: آقا جان! اگر عقل جوهری است که ذاتاً و فعلاً جدا از ماده هست، چرا پس بعضی­ها می­گویند که بر مغز عرضه می­شود، پس امکان دارد آن جوهریّتش هم که جدا از مادّه می­باشد هم زیر سؤال برود. اگر جدای از مادّه هست که نباید بر چیزی عرضه شود.

البته یک جوابی هست که آن را إن­شاءالله بعداً بیان می­کنیم که بعضی­ها یک جواب آوردند که چرا این­طوری است. ولی کلّاً بیان می­کنند که عقل جوهری است که ذاتاً و فعلاً جدا از مادّه هست منتها می­گویند جالب این است که باید بر چیزی باز عرض باشد و بتواند تبیین شود، آن هم بر مغز تا عنوان جوهر آن­وقت پیدانمی­کند تا معلوم شود عنوان جوهر دیگر پیدا نمی­کند اگر بخواهد بر چیزی عارض شود که آن را حالا بیان می­کنیم.

ما تا اینجا را پذیرفتیم، امّا از آنجا به بعد گفتیم: نه، قبول نیست و نمی­تواند اگر با این تعریف بگوییم که باید بر مغز پیاده شود، خیر، دیگر جوهر نیست.

5. فرمودید: در عالم هیچ چیز جوهر نیست، در حالی که جسم از انواع جوهر است، لطفاً توضیح بفرمایید.

جوهر را چه گفتند؟ تعریف جوهر چه بود؟ نیازی به چیزی نداشته باشد. آقا! جسم خودش نیاز به چیزی دارد یا ندارد؟ و خودش اصلاً چیز هست، جوهر باید اصلاً قابل رؤیتی به تعبیری نیست. یک معنایی که حالا این را هم بگویم، این را یادداشت بفرمایید، جالب است، شیخ اشراق(اعلی اللّه مقامه الشّریف) راجع به جوهر می­فرماید: «جوهر لا تصویر له و لا صورة»، نه تصویری می­شود راجع به آن بیان کرد و نه صورتی. این را راجع به جوهر می­گوید.

جوهر وقتی بیان می­شود چیزی است که برای خودش نیست، آن­وقت اگر شما بگویید جسم جوهر است که خود جسم بر چیز دیگری تکیه داده که و از آن طرف با تعریف جوهر نمی­خواند. جوهر بنا بر این هست که همان­طور که علّامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم بیان فرمودند و فلاسفه همه این را می­گویند، علّامه خلاصه کرد آن را و در کتاب بدایه بیان فرموده، ذاتاً و فعلاً -ذاتش هم حتّی و فعلیّتش هم حتّی- جدا از مادّه می­باشد در حالی که شما جسم را دارید می­گویید مادّه است. مگر جسم غیر از مادّه بودن است؟! جسم مادّه است. پس این هم یکی از همان مطالب است.

در عالم وقتی می­گوییم هیچ چیز جوهر نیست در حالی که جسم از انواع جوهر است، یکی از ایراداتی که به فلاسفه گرفته می­شود همین است. ما البته إن­شاءالله به فضل الهی در آن طرف سال، بعد از فروردین، درس خارج فقه­مان شروع می­شود، شش ماه بعد هم درس خارج فلسفه­مان که سه تا درس خارج خواهیم داشت، اصول و فلسفه و فقه.

در آنجا ما نکات ناب وتازه­ای داریم­ و تطبیق اتّفاقاً فلسفه غرب -آن چیزی که تز خودم بوده- در فلسفه غرب با فلسفه اسلام، ان را به صورت گسترده تبیین می­کنیم و بعد بعضی از اثراتی که فلاسفه غربی روی فلاسفه اسلامی-که آن را به عنوان حکمت الهی بیان می­کنیم- گذاشتند آن را عرض می­کنیم و نکاتی است که حالا آنجا بیان می­کنیم.

یکی از ایراداتی که ما هم داریم همین است که اگر تبیین می­کنندو اکثر هم همین را بیان می­کنند، یعنی این چیزی است که تقریباً شده شهره و طوری شده که کأنَّ همه این را دارند بیان می­کنند.

اگر جوهر این است و تعریف جوهر را این بیان می­کنیم که ذاتاً و فعلاً جدا از مادّه است، بعد می­آییم می­گوییم جسم از انواع جوهر است. خوب می­گوییم جسم فی­ذاته مادّه است و بعد آن­وقت توضیح می­دهیم مادّه چیست عند الفلاسفه و بعد می­آییم تبیین می­کنیم که اینجا، این اشکال بزرگی است که بعضی از فلاسفه ما دقّت نکردند بر آن و راه بعضی از فلاسفه غربی را به کار بردند که اینجا اشکال عمده و بزرگی را به این­ها می­شود بیان کرد، خوب این هم از این.

6. فرمودید جوهر دیده نمی­شود ولی عرض دیده می­شود، آیا جسم -خوب این توضیح بالایی­ها را که دادم معلوم شد دیگر- به عنوان جوهر دیده نمی­شود و یا عرض سفیدی بدون جسم دیده می­شود که این جوهر است و این عرض است بیان می­کنند یکی بر دیگری عرض و جوهر است.

آن هم مطلبی است دیگر که یکی به عنوان جوهر می­­شود، یکی عرض که بر او هست که اینجا هم ما حالا همان را داریم بحث می­کنیم که اصلاً آیا این همان­طور که عرض کردم می­شود به عنوان جوهر گرفت جسم را، اگر تعریف جوهر این است؟ و حالا تازه ما راجع به تعریف جوهر مطالب دیگری بود که ما دیگر در آن وارد نمی­شویم. نمی­خواهیم اینجا بحث عرض کردم فلسفه بخواهیم آن­طوری بگوییم، یک مقداری داریم بیان می­کنیم که می­خواهیم در قضیه عقل باشیم وبعد می­خواهیم اثبات مهدویت از دیدگاه عقل را، چون اینجا ما بحث فلسفه را اگر بخواهیم بگوییم باید بیاییم نظرات یک یک آقایان راجع به جوهر را بگویم، بعد یک چیز دیگری می­شود، این بحث به اینجا ختم نمی­شود.

منتها اگر نظر بنده را بخواهید، ما هم همان عرضی که داریم این است که ما اعتراض به این قضیه جسمیّت به عنوان جوهریّت داریم، با تعریف جوهریّت. یا باید تعریف جوهریّت را عوض کنیم و یک چیزی به آن اضافه کنیم. چون به نظر من می­آید اگر یک چیزی اضافه شود باز بهتر است از اینکه اصل آن را از بین ببریم که حالا آن بعدها بیان می­کنیم که عرض کردیم در درس خارج فلسفه، آن موقع عرض می­کنیم مطلب آن را.

یا به طور کل ما برچینیم، یا نه بگوییم جسم جزء این تعریفی که بیان می­کنید نیست. یا باید بگوییم جوهر را برچینیم و اصلاً جوهر نیست یا بگوییم اصلاً جسم جزء جوهر نیست با تعریفی که اکثر بیان می­فرمایند. حالا من باز هم بیان خواهم کرد مطالب دیگر.

7. فرمودید: در جوهر بودن عقل حرف هست چون به مغز نیاز دارد، نمی­توان در نهایت گفت که اگر جوهر نیاز به مغز دارد، مانند نفس می­شود که جوهر مجرّد است لکن در مقام فعل متعلّق به بدن است که در این صورت جوهر بودن نفس رد نمی­شود؟

اگر شما بیان بفرمایید که نیاز به مغز دارد پس از نفس جداست، چون مغز متعلّق به جسم است. یا باید بگوییم که جدا هست و حتّی نیاز به مغز ندارد، تکیه به مغز هم نمی­دهد. یا اگر گفتیم تکیه به مغز می­دهد یعنی به جسم تکیه می­دهد یعنی نیاز به جسم دارد. پس جوهر نیست. توجّه فرمودید.

بحث ما سر همین نکته است که اگر نیاز به جسم، یعنی مغز چون عنوان جسم است دیگر، اگر نیاز به مغز هست، پس یعنی جسم است مگر -که این را کسی نگفته، امّا ما می­گوییم مگر- مغز را اصلاً جدای از بدن بدانیم، بگوییم مغز هم مثل اینکه به شما می­گویند فکرت را بگو، می­گوید مگر می­شود فکر را تعریف کرد، آقا فکرت را برای من بگو، مگر می­شود فکر را فیلم­برداری کرد. فکر که نمی­شود، فکر هست، من دارم فکر می­کنم، شما دارید فکر می­کنید، امّا فکر را کسی نمی­بیند. می­گویند: مگر فکر رؤیت شدنی است؟! دیده نمی­شود. مگر این­طور بگویید که مغز ملاکتان چیز دیگر است، نه جزء جسم. آن چیزی است که دیده نمی­شود و این را بیان نکردند.

ما می­خواهیم بگوییم آن چه که شما می­گویید جوهر است یعنی بدون مادّه است اگر تکیه داد به مادّه یعنی مغز، پس دیگر از اینجا به بعد عامل مغز است پس دیگر جوهر یعنی عقل که دیده نمی­شود و جوهر است، اینجا دیگر معنا ندارد. توجّه فرمودید چه شد؟ ملاک این می­شود.

یعنی مثل این می­ماند، یک مثالی بزنم، مثل این می­ماند که شما بگویید: آقا! الان صوت در اینجا هست، چگونه صوت در اینجا هست؟ شما پیچ رادیو را باز می­کنید، رادیو می­آید. بعد انواع صوت­ها هم هست، چگونه؟ موج را می­چرخانید، اف ام را می­گیرید، شبکه جوان و شبکه خبر و شبکه­های دیگری که هست همه را می­گیرید. می­گویید در اینجا تصویر وجود دارد و به یک چیزی گرفته می­شود و آن چیست؟ می­گویید شما تلویزیون را روشن می­کنید، شبکه یک، شبکه دو، پس معلوم است تصاویر در عالم موجود است، منتها یک چیزی به نام آنتن آن را می­گیرد. قدرتی است می­گیرد و آن را به شما نشان می­دهد. براساس ان امواجی که وجود دارد. پس در عالم تصاویر زیاد است، اصوات زیاد است، یک دستگاه گیرنده می­خواهد.

مگر شما بگویید جوهر این است، خیلی خوب که من عرض کردم حالا باز هم مجبورمان کردید یک مقدار جلوتر برویم، مگر بگوییم جوهر این است منتها یک نکته دیگر باید اضافه کنیم و آن اینکه جوهر به تنهایی اگر کسی بگویید مجرّد از همه مطالب است، غلط است یعنی نمی­توانیم بگوییم جوهر آن چیزی است که ذاتاً و فعلاً جدای از مادّه باشد، خیر، نیاز به مادّه دارد، خودش حالت مادّه­ای ندارد ولی فعلیّتش به مادّه هست، فعلیّتش که این را نگفتند. فعلیّت عقل به مغز است، مغز باید باشد مثل یک گیرنده برای عقل کار کند و عقل آن جوهری است که فعلیّتش به مغز است. مثل همان رادیو که عرض کردیم امواج را می­گیرد، مثل تلویزیون.

آن­وقت اگر بگوییم تکیه بر مغز می­کند، دیگر اینجا به این عنوان می­شود که فعلیّتش و الّا اگر بگویید تکیه بر مغز می­کند، بعد بگویید مجرّد از همه چیز هست، از جسم است، باز هم اشتباه است، کجا مجرّد از جسم است؟ اینکه نیاز پیدا کرد به جسم خارجی یعنی به مغز، پس تعریف، تعریف سلام اللّهی نیست یا به تعبیری تعریف کاملی نیست، تعریف تامّی نیست. اینجا ملاک این است.

(- ظاهراً در تعریف جوهر بیان کردند اگر بخواهد موجود شود، وجودش نیاز به موضوع ندارد. برای تمام اقسام 5 گانه جوهر، این­ها وجودشان واقعاً هم نیاز به موضوع ندارند، اینکه مثلاً مغز تکیه­گاه عقل است، اصل وجود عقل انصافاً نیاز به مغز ندارد، یعنی اصل وجودش امّا اینکه بخواهیم ما بر فرض آن را ببینیم، یا مثلاً بخواهد برای ما فایده­دار شود، این بله، باید تکیه­گاه آن مغز باشد.

می­خواهم عرض کنم با توجّه به آن تعریفی که کردیم که اگر بخواهد وجود پیدا کند، وجودش نیاز به موضوع ندارد، آن­وقت مشکل حل می­شود، تمام جوهرهای پنج­گانه که بیان شده، هیچ­کدام دیگر نیاز به موضوع ندارد. مثل نفس یا مثل روح و امثال این­ها. این روح اگر بدن من هم نباشد، باز روح هم می­تواند وجود داشته باشد منتها اگر بخواهد آن آثار خاص را داشته باشد، باید بیاید در جسمی تا آن آثار را مثلاً پشت سر خود داشته باشد، پس اصل وجودش نیاز به موضوع ندارد.)

راجع به عقل خلاف روح است، دلیلش چیست؟ چون وقتی شما بحث عقل می­کنید، می­گویید: یک چیزی عقلانی است؛ یعنی باید اثر داشته باشد، یعنی نشان بدهد این کار، کار عقلایی است.

شما می­گویید: این عقل است، این کار، کار عقل است. اگر بخواهید بگویید خود عقل است، می­گویید: خوب عقل چیست؟ عقل جوهری است که بیرون است، منتها دیده نمی­شود، جوهر بیرونی است، هیچ خبری هم نیست، نمی­دانیم. پس چگونه می­خواهید آن را تعریف کنید؟ چون جوهری بیرونی است،...، می­گویید: خیر، عقل آن چیزی است که شر را –این تعریفاتی که می­کنند- بعد این را از کجا می­گویید شر و خوبی­ها را از هم تشخیص می­دهد؟ شر و خیر را از هم تشخیص می­دهد. حتّی بیان می­­شود در روایات جنود شیطان، جنود الهی و عقل جنودی دارد و ...، خوب از کجا شما این­ها را می­گویید؟ از شر و خیر.

خیلی خوب، شر و خیر به چه معلوم می­شود؟ به عقل امّا اگر عقل را شما بگویید بیرون است، جوهر است، خوب جوهر چیست؟ من می­خواهم جوهر را بدانم چیست؟ جوهری است که معلوم نیست، چرا اتّفاقاً روح معلوم است. مشخٌّه روح این است که اگر جسم هم در عالم نبود، طبیعی است ما یا باید مثل اجنّه می­شدیم، آن­موقع در حالت پواز درمی­آودیم و می­دیدیم، همان­طور که ارواح همدیگر را می­بینند. پس باز هم آن یک محسوساتی دارد.

امّا عقل به عنوان اینکه محسوساتی دارد، حسّش کجاست؟ این را توضیح بدهم که ما بدانیم حسّ آن کجاست؟ کسی تبیین نکرده. راجع به روح تمثیل زدند،گفتند: مثل اجنّه، مثل اظهار روح، همان اظهار روح یعنی وجود داشته یا اجنّه و بعضی­ها که جن می­گیرند که ما عرض کردیم حتّی جن خوبش هم کسی برود دنبالش و بگیرد، این کار، کار خوبی نیست، دلالت بر ضعف بشری است. اگر بشر، بشر باشد و آن انسان باشد که «لَقَد خَلَقنَا الاِنسانَ فِی اَحسَنِ تقوِیمٍ»^[3]، «اَحسَنِ» هست، پس باید از اجنّه هم برتر باشد که قاعده هم همین است، باید یک کاری کند که جن بیاید پیش او، نه او برود جن گیری کند و از جن کمک بخواهد، معلوم است ضعیف­النّفس هست جتّی اگر از جن خوب و مسلمان کمک بگیرد. ما قائل به این نیستیم و می­گوییم این­ دلالت بر این دارد که طرف ضعیف است.، انسان نیست، انسان کامل نیست.

حالا آن را وقتی باز می­خواهند بگیرند، جن بگیرند، یعنی محسوسش می­کنند، معلومش می­کنند امّا ما راجع به عقل محسوس بودنش را اگر شما بخواهید بیان کنید، کجاست؟

فقط یک تعریف کردیم، می­گوییم: آقا! جوهری است که مثل روح که دیده می­شود، بله، همین تعریفی را که شما بیان می­فرمایید، خیلی­ها بیان فرمودند، اتّفاقاً وقتی هم می­خواهند تمثیل بزنند، همانچه که بیان فرمودید اکثر هم تمثیلشان تمثیل روح است در حالی که روح اتّفاقاً وجودش معلوم و محسوس است امّا عقل محسوس بودنش در عالم معنا چیست؟

یک کسی بگوید در عالم معنا چیست؟ چیزی نگفتند، فقط محسوس بودنش را به مغز دادند یعنی اینکه مغز انسان کار می­کند، معلوم است عقلی هست، وقتی خوبی­ها را تشخیص می­دهد، معلوم است عاقل است، وقتی به بدی­ها رفت، معلوم است عقل ندارد و می­گویند این محسوس است.

پس این معلوم می­کند و ما برای همین است داریم بیان می­کنیم که این جوهر بودن به معنای جوهریّتی که تبیین می­کنند تکیه بر شیء ندارد و تکیه بر جسم ندارد، این غلط است و خودش یک عنوان مجزاست، مگر با آن تعریفی که ما عرض کردیم که بگوییم یک حالتی هست ولی ما نمی­دانیم و تکمله آن به این است که باید با شیئی موجودیّت خودش را نشان دهد و آن هم با مغز است.

کما اینکه شما می­بینید کسی که از اول عقب­افتاده ذهنی است، یا مثلاً در تصادف و ...، طرف می­گوید: عذرخواهی می­کنم، این طرف مجنون است، عقل ندارد، اگر کاری از او سر زد، یعنی بدی­ها را می­گوید.

اگر آمد اینجا ناخودآگاه یک­دانه زد زیر گوش شما، می­گوید: آقا! ببخشید، این بنده­خدا عقل ندارد، این مغزش کار نمی­کند تصادف کرده این­طوری شده، فلان شده یا مثلاً ‌از بچّگی بنده­خدا این­طوری دنیا آمده که خوب این خودش دلالت بر این است که آن چهره هم اتّفاقاً نشان می­دهد. خود چهره هم یک طوری نشان می­دهد که این­هایی که عذرخواهی می­کنم منگولیسم هستند و بنده­خداها این­طوری و درس عبرتی هم هست برای ما که در روایات هم داریم، خوب این چهره دیگر آقا نشان می­دهد که این عقل ندارد، اتّفاقاً در خود چهره.

یا مثلاً مطلبی که من یک مرتبه عرض کردم، گفتم آیت­الله انصاری(اعلی اللّه مقامه الشّریف) فرمودند که یک مرتبه ما رفتیم، اوایلی که امین­آباد را درست کرده بودند، رفتیم امین­آباد، گفتند: یک کسی آقا این­طوری است و رفتیم، یک نفر رفتیم سلام وعلیک، گفت: بابا این­ها بیخود بچّه­های من، من را آوردند، این­ها دیوانه هستند، من را به خاطر ثروتم آوردند، ...، گفت: اینقدر قشنگ حرف زد، ما هم گفتیم خوب بیچاره رو آوردند. گفت: تا رفتیم، برگشتیم، یکی دو تا از ما دیدیم یک چیزی پخ کلّه­مان خورد، بعد دیدیم که این بنده­خدا واقعاً دیوانه است، کثافاتش را برداشته بود، بعد که برگشتیم: های های می­خندید، می­نشست زمین، بلند می­شد، دیوانه است دیگر. این آقا این­طوری است، چرا؟ چون افعال و کردار نشان می­دهد که این حالت، حالت دیوانگی است.

روح که دیگر عنوان افعال و کردار نمی­خواهد. آن عالم حقیقت است که روح را بیان می­کند که این روح هست و نیاز به چیزی واقعاً ندارد و یک موقعی در قالب انسان می­آید که در یک مطالبی است و یک موقع نمی­آید مثل اجنّه. اجنّه را کسی نمی­تواند بگوید اجنّه وجود ندارند. هم قرآن فرموده، هم یک سوره جن هست، هم در مورد خود شیطان می­گوید: «کانَ هُوَ مِنَ الجِنّ»، همه این­ مطالب معلوم و مشهود، هم یک عدّه هستند جن­گیر هستند، آمدند دیدند و مطالبش و این­هاست.

پس آن موجودیّت حالت روح که اصلاً‌ جنین هم جنّه، همین حالت را دارد، چون جنین را هم جنین می­گویند چون اولش غیرمحسوس است، یعنی طوری است که همه چیز آن حالت معلوم است، یک­طوری است که اصلاً کأنَّ نیست، یک حالت حباب مانندی دارد بعد آرام آرام آن حالت انسانی می­گیرد. خوب این حالت را هم به­خاطر همین است، اجنّه و جنّه می­گویند و جنین می­گویند و این­ها، جِنّه و جنین می­گویند و این­ها. پس به این خاطر هست.

حالا در باب این اشکال هست علی ایّ حال، اگر تأمّل کنیم و دقّت نظر داشته باشیم، انصافاً تعریف نقص دارد یعنی این تعریف کامل نخواهد بود.

1.8-سؤال دیگری بیان فرمودند: با توجّه به تعریفی که حضرتعالی از عقل مستفاد فرمودید که بتواند با ظواهر عقلی و ماورای عقل خیر و شر را تشخیص دهد، منظور از ظواهر عقلی آیا همان عقل غریزی است؟

ببینید اینکه ما بیان کردیم عقل مستفاد که عقلی است که بتواند با ظواهر عقلی و ماورای عقل، خیر و شر را تشخیص دهد. ظواهر عقلی یعنی همان چیزی که به صورت ظاهر که گفتیم غریزی هم به آن می­گویند، عیبی ندارد، به صورت ظاهر همه می­گویند این بد است، این خوب است.

یعنی این را حتّی به یک عنوانی، جالب این است، حتّی بعضی­ها می­گویند غریزی است، می­گویند حیوان هم می­داند مثلاً، مگر آن­هایی که اصلاً هیچ چیزی نداشته باشند، بعضی از حیوانات یک مقداری­اش را دارد مثل میمون، می­گویند: می­دزدند، در می­روند، می­دانند الان می­گیرند او را، می­فهمد که این متعلّق به خودش نبوده و برداشته منتها طبیعی است او مثل انسان که نیست که بخواهیم بگوییم عقل آن­طوری غریزی است، با ما تفاوت دارد. یا کلاغ یک شیئی را برمی­دارد و می­رود، یا کس دیگری همین­طور. یا می­فهمد او می­خواهد بدزدد و ببرد از او، ببر شکار خود را روی درخت می­برد که می­گویند می­ترسد که بدزدند، خوب این­ها همه مطالبی است.

در رابطه با مطلب انسان آن چیزی که ماورایی هست، یعنی غیر از این ظواهری که ما خیر و شر را ظاهری می­دانیم که عرض کردم بعضی­ها خیر و شر را تعریف­های دیگری هم راجع به آن می­کنند. این که انسان به حقیقت بفهمد که خیر حقیقی چیست و شر حقیقی چیست که حالا باز جلو می­رویم، با این مطالب و با این سؤال­ها. پس معلوم شد سؤال­ها گاهی برای شما نعمت است چون شما را زود به مقصود می­رساند.

ما با این تعریف می­گوییم آقا! اینکه ما می­گوییم ذوی العقول معصومین هستند، یعنی آن­ها خیر حقیقی را می­دانند، شر حقیقی را می­دانند. یک خیر و شر غریزی است بشر می­داند. براساس این می­آید می­گوید عقل این را می­گوید. یک خیر حقیقی است، ببینید شاید -می­گویم شاید، نمی­گویم حتماً- من و شما هم در آن جنگ با امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) بودیم، امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­گفت قران را بزنید، می­گفتیم آقا این که بی­ادبی است، اینکه شرارت است. قرآن را بزنیم؟! قرآن را می­بوسند، می­بویند، روی سر می­گذارند، قرآن احترام دارد، قرآن را بزنیم؟! آخر این عقلانی است که قران را بزنیم؟! شاید من و تو هم خیر و شر را این­طوری تعبیر می­کردیم.

اینکه می­گوییم عقل ماورایی یعنی همین. یعنی آن کسی که خیر و شر را فقط خیر و شر ظاهری که این بشر یک مقدار غریزی می­داند، او را تبیین نکنیم بلکه چیز دیگری است، بلکه مطلب، مطلب دیگری است.

در یک روایتی دیدم خیلی جالب بود، خیلی جالب که اباذر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) به عنوان عقل بیان فرمود. فرمود: چون عقل او زیاد بود، زبانش هم تند بود. چون می­دید چیست، نمی­توانست. این عقل بود.

یک جایی حضرت سلمان(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را به عنوان عقل می­داند و متوجّه می­شود.

نگاه کنید خود عمر بن سعد می­داند خیر چیست، شر چیست، صورت ظاهر، عقلانی، برای چه؟ برای اینکه خودش می­گوید من شب عاشورا هی راه می­رفتم، می­گفتم: بابا من می­دانم حق با حسین­بن­علی است و کشتن او یعنی جهنّم. این طرف باطل است امّا حکومت ری این طرف است، آن طرف چیزی در آن نمی­ماسد، یا این سپاه هر کسی برود آن طرف کشته می­شود، معلوم است امّا این طرف نهایتش حکومت ری است، هی راه رفت و راه رفت و پسرش هم کمک کرد. خیلی­ها بچّه­هایشان کمک می­کنند، زبیر را هم همین عبدالله بن زبیر بیچاره­اش کرد. خیلی­ها این حبّ­های ظاهری، این علاقه­ها که همیشه هم دعا کنیم که علاقه­های ما را خدا علاقه­های الهی قرار دهد، به هر کس می­خواهیم علاقه داشته باشیم، علاقه الهی باشد.

خوب پسر او هم راهنمایی­اش کرد،گفت: من می­دانم، یعنی هر کاری کرد پسرش بگوید نه بابا حق و باطل اصلاً یعنی چه؟ نتوانست قانع کند، گفت: باشه، حق با حسین، یک راه که وجود دارد، راه پیش پای تو می­گذارم. گفت:‌چیست؟ توبه، می­کشیم، حکومت می­کنیم، توبه می­کنیم. خون­بهای حسین را هم می­دهیم.

بعد حتّی پیش خودش فکر کرده بود که به ملک ری که می­رسد –این عجیب است، این را من از زبان آیت­الله مولوی قندهاری(اعلی اللّه مقامه الشّریف) شنیدم که می­گفت:- این پیش خودش فکر کرده بود که وقتی می­رسد یک مقداری از آن اموالی که مثلاً حاکم می­شود، همیشه یک مقداری را خرج امام حسین هم بکند! مثل کسی که از پول­های دزدی و ... خرج امام حسین هم می­کند. می­گوید بالاخره عشق به امام حسین ما را نجات می­دهد، بله نجات می­دهد، چه؟ مال حلال، نه مالی که اسّ و اساش مال دیگری است، تو را نجات دهد؟! مال، مال دیگری است، برای چی تو را نجات دهد؟! آن را نجات می­دهد، اگر هم باید نجات دهد. یک مقدار فکر کن، پس معلوم می­شود عاقل نیستند.

این صورت ظاهر خیر و شر را هم می­دانست، می­دانست این بد است، این خوب است، می­دانست جنگ و محاربه با ابی­عبدالله(صلوات اللّه و سلامه علیه) جهنّم است و بد است، شر است امّا نپذیرفت.

ما می­گوییم: این عقل ظاهری بشر یک­جاهایی لنگ می­زند، گرچه ما عرض کردیم این هم عقل نیست، از دیدگاه امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) که گفتیم، همان­طور که عرض کردیم، یک عدّه نفهمیدند، عاقل نبودند، گفتند قرآن، ظاهر را دیدند، قرآن، قرآن، یک عدّه هم که می­دانستند قرآن­ها را برای چه به نی کردند، می­دانستند حق با خودشان نیست، با امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) است. امّا آن­ها عقل نداشتند، ما می­گوییم آن­ها در جهل بودند چون عاقل آن کسی است که آنچه که حق است ادا کند. هر چه شد، شد. شاید مدّت مدیدی به صورت ظاهر او را مردم لعن هم بکنند، نفرین هم بکنند و ...، امّا همیشه که به تعبیری ماه پشت ابر نمی­ماند. معلوم می­شود.

او هم که می­گوید من برای خدا کار می­کنم، برای حق کار می­کنم، او عاقل است که برای حق کار می­کندف ما این را داریم، این عقل ماورایی منظور این است.

2.8- بعد دوم: انسان چطور می­تواند به ماورای عقل راه پیدا کند که با ظواهر عقلی و ماورای عقل خیر و شر را تشخیص دهد؟

جوابش را یکی­اش را دادیم، تقوا. یکی دیگر کاملاً معلوم است، این را روایت بیان می­کنند که این را إن­شاءالله ما به مناسبتی که راجع به خود امام زمان(صلوات اللّه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف)‌ وارد شدیم، بیان می­کنیم که انسان به دنبال آن­هایی که اهل بصیرت هستند، برود. بصیرت را هم توضیح می­دهد چه کسانی هستند. حتّی اهل بصیرت را هم توضیح داده که شاخصه­ها معلوم باشد.

ببینید در اسلام شاخصه­ها را معلوم کردند، خود انسان هم می­فهمد. یک مقدار از پروردگار عالم کمک بخواهد عنایت می­کند، خدای متعال مرحمت می­کند.

ببینید یک نمونه از آن، امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که عرض کردیم، امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) معامله با کسی نمی­کرد. این را نمی­دانم عرض کردم، می­شود عقل کل. امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) عقل بود، امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) روی عقل کار می­کرد. حتّی به امام بعضی­ها می­گفتند عاقل نیست. آن موقع که درس شروع کرد، چون فلسفه گفته بود و این­ها، بعضی­ها او را مطرود کردند، اخلاق که شروع کرد، گفتند:‌اوه، اوه، این که فلان، بعد گفتند ‌اصلاً مرجع نبوده و این هم سه تا بزرگوارهایی دیگری مثلاً آمدند، مثل آیت­الله العظمی گلپایگانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، آیت­الله العظمی مرعشی نجفی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) و آن آقا که شاهنشاهی بود و بعد هم می­خواست کودتای نژه را قتل را بیاندازد گردن کسان دیگر و بگوید که به خونخواهی آیت­الله خمینی بلند شوید و بعد هم گفت: ‌استغفرالله ربّی و اتوب الیه و ...، آن سه تا گفتند ایشان مرجع است برای اینکه شاه نکشد و الّا اصلاً ایشان علمی ندارد و ...، از این حرف­ها.

بعد شاه هم باور کرده بود و بعد از ترکیه آقا را فرستاد نجف و در نجف همامام اولین کسی بود که شروع کرد فارسی تدریس کرد. این­ها هم ریختند آنجا و با اشکال­تراشی و...، بعد دیدند نه، این از این.

آن زمان که امام را گرفتند، که خود همین این­ها هم ناراحت شدند که چرا امام این کار را نکرد، رفتند سمت شریعتمداری، چه کسانی؟ همین جبهه آزادی، جبهه ملّی.

امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که آزاد شد و برای اولین بار آمد در قم. امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) عاقل بود، برای خدا کار می­کرد. آمدند، این را هم عرض کردم قبلاً، آمدند همان روز، خوب وقتی علمایی، کسانی می­آمدند، امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشاره می­کرد. چون آن پنج­دری-نمی­دانم خانه امام رفتید یا نه، الان هم باز می­کنند، می­روند،‌ آن موقع که خود دفتر امام بود، ما می­رفتیم، بعد هم که برای تلبیغ، یک حالت موزه و بازدید و این­ها- امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در آن پنج­دری می­نشست، بعد دست مبارکش را، بعد دست امام را می­بوسیدند و می­رفتند. بعضی از آقایان که می­آمدند امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشاره می­کرد که بالا بیایند. سحابی آمد-پدر همین آقای سحابی- با چند تا از همین جبهه ملّی­ها، یزدی و ... که آن موقع جوان بودند، امام نگفت، رفتند گفتند، حاج آقا مصطفی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) رفت گفت آقا این­ها، امام بلند داد زد: هر کس برای من آمده برود، هر کس برای خدا هست، ‌بماند، من با کسی عقد اخوّت نبستم. این­ها هم فهمیدند که امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به چه کسی دارد می­گوید، دست امام را بوسیدند و رفتند.

خیلی­ها معترض شدند، چون امام یک مواقعی بد تند می­شد، می­گفتند: خیلی اخلاق تندی دارد امام. عصبانی که می­شد، یک چیز عجیبی بود که به قول یکی از آقایان آقا وقتی عصبانی می­شد دیگر می­گذاشتیم در می­رفتیم، می­گفتیم اگر اینجا بمانیم، پرش ما را می­گیرد.

خیلی­ها گفتند بابا این متوجّه نیست، این فکر کرده این­طوری است، حالیش نیست، اگر حالیش بود، می­دانست این­ها کار کردند، این­ها خوب دوران مصدّق وزیر بودند، این­ها باید بیایند، این­ها در بازار می­روند، این­ها می­روند این طرف، آن طرف، این­ها می­توانند دانشگاهی­ها را جذب کنند، این­ها ...، یک چیزهای مادّی که انسان هی می­نشیند برای خودش جورچین درست می­کند دیگر. این را این­طوری می­کنیم، این­طور می­شود،‌ آن­طور می­شود.

فرمود: نه، این عقل است. ما می­گوییم عقل ماورایی یعنی این. یعنی براساس تقوا می­گوید آنچه که خدا می­خواهد، نه آنچه بشر می­خواهد.

لذا دیدید که امام بارها و بارها بعد از پیروزی انقلاب هم فرمود ما موظّف به تکلیف هستیم، ما موظّف به نتیجه نیستیم.

یعنی امام من حالا یک چیزی بگویم، امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را من می­گویم این قطعنامه و یکی هم همان آقای منتظری. یعنی امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) آن موقع در مقابل آن­ها ایستاد. این موقع دید یک مشت -جز آقا و یک دو سه نفری- آدم­های نفهم عقل­ندار دور او را گرفتند، آن هم تازه در یک سطح بالا، تازه این­ها مدّعیان پیروان امام و اول یاران امام و ... .

عقل را ما این می­دانیم که این عقل ماورایی که انسان چطور می­تواند، ان اولیاء الهی. من می­گویم شما یک کار را باید بکنید، این را بروید انجام دهید، سیر زندگانی امام را یک مطالعه دقیق کنید، خیلی خوب است.

یک امام­شناسی از این طرف پیدا کنیم، اگر نایب امام –حالا آن امام­های حقیقی را به عنوان امام بگوییم فعلاً، بعد این طرف می­گوییم نایب- یک نایب امام­شناسی داشته باشیم، بعد تا برسیم به خود امام­شناسی.

شما نگاه کنید کارهای امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) به قول بعضی­ها که فکر می­کنند خیلی متفکّر هستند، عقل دارند، چه هستند و ...، إن­قلت آوردند به کارهای امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه). خوب اگر انجا می­پذیرفت، این­طور نمی­شد، اگر آنجا چه می­کرد، این­طور نمی­­شد، به نظر می­رسد امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) هم اینجا نعوذبالله، نستجیربالله ....

ما برای چه اینقدر روی عصمت تأکید می­کنیم، خوب دقّت بفرمایید. توجّه توجّه توجّه. چون آن­هاییی که فقط روی ظواهر عقلی کار می­کنند برای همین اصلاً باور به عصمت ائمّه ندارند، باور به عصمت مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) ندارند، باور به عصمت امام مجتبی(صلوات اللّه و سلامه علیه) ندارند، باور به عصمت ابی­عبدالله(صلوات اللّه و سلامه علیه) ندارند، اصلاً چرا بچّه­ها را برد، اصلاً چرا علی اصغر را به دست گرفت؟ اصلاً چرا این کار را نکرد؟ چون با ظواهر عقلی می­بینند و از آن عقل ماورایی درک ندارند، برای همین است که نمی­فهمند و برای همین إن­قلت می­آورند.

ما برای همین می­گوییم عصمت هست، عصمت خیلی مهم است. عصمت، عصمت که ما چند جلسه هم راجع به آن صحبت کردیم، این عصمت خیلی مهم است، یک دلیل ان این است. یعنی مطالبی را که ما بیان کردیم، حالا برویدذ با آن عصمت که بیان کردیم.

حالا من یک نکته را هم اینجا بگویم داخل پرانتز، یا حاشیه به قول ما طلبه­ها، گاهی به آن درس­های قبل هم یک سر بزنید، آن­ها هم اثر هست، یعنی نگذارید آن­ها متروک بماند.

این مباحثی که راجع به عصمت بیان کردیم برای چه بود؟ برای اینکه ما گفتیم امام باید برتر از دیگران باشد و اوست که می­فهمد، ما چون با عقل ظاهر داریم جلو می­ریوم، امکان دارد به جای یک إن­قلت، صد إن­قلت به امام بیاوریم. بگوییم اینجا این کار، آنجا آن کار او این­طور، آن طور شد، ... .

ما می­گوییم این­ها در پرده عصمت هستند و این را تا کسی ماورای عقلی رادرک نکند. یک نکته­ای هم بگویم عیبی ندارد بگذارید این را بگویم، ما الان درک نمی­کنیم، خودم و امثال خودم را می­گویم، ‌مگر اینکه یک شمّه­ای از آن ماورای عقلی را براساس تقوا که یک مقدار بیاییم بالا، نمی­گویم تالی تلو معصوم شویم، یک مقدار بالا بیاییم که یک بویی، یک بادی بزند، بویی از آن تالی تلو معصوم به ما بخورد، یک رنگی از آن تالی تلو معصوم به ما بپاشد، قطرات رنگی، تا آن را درک نکنیم، این مطالبی را که من عرض می­کنم، معلوم و محسوس نمی­شود.

برای همین است که ما قائل به عصمت حضرات هستیم و تأکید داریم. اهل جماعت اصلاً عصمت را قبول ندارند، چون آن­ها روی عقل ظاهری دارند تصمیم­­گیری می­کنند. جدّی هم اگر بخواهیم ما روی عقل ظاهری جلو برویم، خیلی از حرف­های این­ها درست است. خیلی از حرف­های دیگران هم درست است. چون بشر با عقل ظاهری یک چیزهایی را فقط می­فهمد. چقدر می­خواهد بفهمد؟! تا کجا می­خواهد بفهمد. آن یک عقل ماورایی است که ما آن را به عنوان عقل مستفاد حقیقی می­دانیم که فایده دهنده هست برای بشر که با این ­عقل­ها،‌ آن تکمیلش می­کند، آن­وقت است که واقعاً می­فهمد خیر حقیقی یعنی چه، شر حقیقی یعنی چه.

عرض کردم شاید من و شما هم آنجا بودیم، یک نوع شر می­دانستیم که قرآن را به نی کنند، بعد ما بخواهیم بزنیم، بگوییم: آقا! بزن، می­گوید: تو را می­زنم، قرآن را بزنم؟! عقل من می­گوید: این قرآن کتاب مقدّس الهی است، من قرآن بزنم؟! تو را می­زنم، عقل این را می­گوید. کار شر و کار زشت کنم، کار بد کنم؟! نمی­کنم. این­ها با هم متفاوت است.

«یا من ختم نبوته بمحمّد(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) اختم لی یومی هذا بخیر (این «بخیر» را چگونه می­خواهم معنی کنم؟ عقل ظاهری من می­گوید این «بخیر» این است که من یک خانه خوب داشته باشم، این «بخیر» یعنی من کسی باشم که نمی­دانم یک موقع اصلاً قرض نداشته باشم، این «بخیر» را من این­طور تعبیر می­کنم و این­طور نیست، لذا خیر فرق می­کند دیگر در باب این عقل) و شهری بخیر و سنتی بخیر و عمری بخیر انک علی کل شیء قدیر»

پروردگارا عواقب امور ما را ختم به خیر بگردان.

آقا جانمان، آن عقل کل را، ای خدا به فریادمان برسان.

ظهور عقل کلّت، ای قادر متعال در عمر ناقابل ما قرار بده.

سپه­سالار عقل کلّت محافظت بفرما.

سلام­های گرم و خالصانه ما را به عقل کلّت برسان.

تعجیل در ظهور عقل کلّت مرحمت بفرما.

دشمنان عقل کلّت، دشمنان اسلام و مسلمین، دشمنان کشور عقل کلّت، دشمنان این جوان­های عزیز و دوست داشتنی که دوست دارند عقل کلّت را، ای خدا ریشه کن بگردان.

رأس این دشمنان، جهل محض و مطلق، صهیونیسم جهانی اسرائیل ریشه کن بگردان.

همه دعاهایمان به حق عقل کل به هدف اجابت برسان.

«بالنّبیّ و آله صلوات بر محمّد و آل محمّد»