ادلّه عقلی اثبات وجود مقدّس امام زمان(عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف)

جلسه بیست و چهارم

موضوع : عقل

منتظران ناامید!

«عَن أبی عبد الله (علیه الصّلوة و السّلام) لَا وَ اللّه لَا یَکونُ مَا تُمِدُّونَ إِلَیه أَعیُنُکم إِلّا بَعدَ إیاس»[1]

حضرت صادق القول و الفعل(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­فرمایند: به خدا سوگند آنچه که چشم به راه آن هستید، فرا نمی­رسد مگر پس از ناامیدی.

در باب انتظار زمانی مردم واقعاً به ظهور حقیقی نزدیک می­شوند که از همه چیز ناامید بشوند. آن زمان است که طلب می­کنند و ذوالجلال والاکرام هم عنایت می­کند[2].

منظور از ناامیدی چیست؟ این است که جدّاً انسان بداند که فقط و فقط باید حجّت خدا بیاید. یعنی اگر به آن مطلب رسید فرج حاصل می­شود.

منتها هنوز مردم ما و دنیا حتّی محبّین و شیعیان، واقعاً به این مطلب نرسیدند که وقتی کسی از همه ناامید شد و به یک منتقم، به یک مولا امید بست، بستر ظهور را آماده می­کند. و همین مبحث مهدویت یکی از کارهایی است که بستر ظهور یعنی شناخت را فراهم می­کند.

وقتی انسان از همه ناامید شود، باید به کسی امید داشته باشد. امید به کسی که او را بشناسد. اگر کسی حجّت خدا و مولا را نشناسد، به چه کسی امید ببندد؟

لذا مباحث مهدویت چون بحث شناخت است، زمانی جدّی می­شود که انسان از همه ناامید شود و به وجود مقدّس آقا(‌صلوات اللّه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) امید داشته باشد.

گاهی در مورد مهدویت در جوامع صحبت می­شود، به مناسبت­هایی مثل ولادت وجود مقدّس آقا(‌صلوات اللّه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) یا آغاز امامتشان، نهم ربیع­الاول، یک مطالبی بیان می­شود ولی جدّی گرفته نشده یعنی کارهای روزمره ما اساسی و اصلی است وبه این موضوع به عنوان فرعی در کنار آن­ها می­پردازیم. تازه بعضی مواقع هم گاهی به آن می­پردازیم.

لذا معلوم است هنوز ناامید نیستیم. چون وقتی از همه چیز ناامید شدیم به او امید می­بندیم. وقتی خواستیم به او امید ببندیم، باید ببینیم کیست که باید به او امید ببندیم.

معلوم است هنوز عالم ناامید نیست. امید به اعمال خودش دارد، امید به اینکه شاید خودش با دستان خودش بتواند کارها را درست کند، سیاستمداران عالم دور هم بنشینند و عالم را بالاخره یک طوری درست کنند.

ناامیدی یعنی اصلاً به هیچ چیز امید نداشته باشی. این نکته بسیار بسیار مهمّی است که من امروز عرض می­کنم. دل­بستن به این کارهایی که سیاستمداران می­کنند، یعنی امید به آن­ها.

امروز در لبنان، دیروز در افغانستان، پریروز در عراق و در جاهای دیگر، در همین ایران خودمان، این امید بستن­ها یعنی هنوز ناامید نیستیم و در این صورت منتظر منجی نخواهیم بود.

برای همین است که مباحث مهدویت ضعیف می­شود، جنبی می­شود، کاری می­شود که حالا اگر شد انجام بدهیم بد هم نیست، مقداری آمادگی پیدا می­کنیم. امّا هنوز نمی­دانیم ناامید شدن یعنی چه.

لذا در این روایت حضرت می­فرمایند: به خدا قسم تا ناامید نشوید، اصلاً خبری نخواهد بود. باید ناامید بشوید. این ناامید شدن ملاک است که خدا کند انسان به این مطلب برسد و در غیر اینصورت کارها جنبی و فرمالیته می­شود. سمینارها و کنگره­هایی می­گذاریم، گاهی یک کارهایی انجام می­دهیم، آن هم دلالت بر این قضیه است که ما هنوز مهدویت را باور نداریم، در این تعارف نیست. هرچه انسان سیر می­کند می­بیند ناامیدی حقیقی نیست. بله روزهای هفته هریک متعلّق به حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) است، ما خیلی هنر کردیم روز جمعه یا حتّی شب جمعه، هنوز جمعه هم نیامده، مدام می­گوییم این جمعه هم آمد و تو نیامدی. بابا هنوز شب جمعه است، جمعه هم نیامده، ما خودمان جلو جلو داریم می­گوییم: این جمعه هم آمد و تو نیامدی!

حتّی انتظار آمدن هم نداریم. فقط از باب اینکه جمعه است و متعلّق به وجود مقدّس آقایمان(‌صلوات اللّه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) است، می­خواهیم یک تجلیلی بکنیم.

پس هنوز بشر ناامید نشده، حداقل محبّین و شیعیان در عالم، ناامید نشدند. ان­شاءالله در آینده بیشتر بیان می­کنم که ناامیدان عالم چه کسانی بودند. منتها با به عدد انگشت بودن ناامیدان نمی­شود ظهور آقا محقّق گردد. یعنی اگر فقط به عدد انگشت در عالم ناامید پیدا کردیم، آن کار اصلی محقّق نمی­شود.

امیدوارم که به این مطلب برسیم و خدای متعال یک عنایتی به ما داشته باشد و دست از این کارهای روزمره فرعی که اصلی شده­اند برداریم، این مطلب، اصلی شود و آن­ها فرعی شوند. ­

شما نگاه کنید بحث اخلاق خیلی طرفدار دارد، شاید هم به این دلیل است که بشر باید خود را بسازد و تا نسازد شاید معنی غم و هجرت و دوری و فغان و یأس و ناامیدی از دنیا را نفهمد. حتّی ممکن است به جای اینکه از دنیا و سیاستمداران دنیا ناامید شود از خدا ناامید بشود.

البته اخلاق یک نکته بسیار مهمّی است شما ببینید موقعی که ما مباحث اخلاق داریم که جای شکر آن باقی است، بیش از هشتاد درصد جوان­ها هستند، مملو است امّا چرا در باب مهدویت اینگونه نیست؟ دلیلش این است که ما ناامید نیستیم و هنوز چیزی از مهدویت نمی­دانیم و این یکی از آن ادلّه است. حالا یک مقدار هم دلیلش این است که شاید برای یک عدّه سنگین باشد امّا نکته همان است که عرض کردیم.

فایده منطق

ما قول دادیم هر جلسه مقداری از منطق را در چند دقیقه عرض کنیم.

عرض کردیم در باب ذهن و لسان، لسان گفتار است و منطق یک سری قوانین برای درست فکر کردن.

دقّت بفرمایید، منطق به ما درست فکر کردن را یاد نمی­دهد همان­طور که ادبیات نطق را به ما یاد نمی­دهد. ادبیات طریقه درست صحبت کردن را به ما یاد می­دهد، فعل و فاعل چطور باشد و در جای صحیح قرار بگیرد ولی هیچ­گاه ادبیات به انسان زبان یاد نمی­دهد، زبان فطری است. بچّه­ها را می­بینید در یک خانواده­ای رشد و نمو پیدا می­کنند و زبان را یاد می­گیرند. اگر همین بچّه را از روز اوّل که به دنیا آمد، در کنار یک کسی که آذری زبان است یا کرد یا لر است بردند، همان زبان را یاد می­گیرد.

منطق هم که می­خواهد راجع به تفکّر صحبت کند، این نیست که تفکّر را یاد دهد بلکه ما روش صحیح فکر کردن را در منطق می­آموزیم. این مطلبی است که باید در آن دقّت کنیم.پس فایده منطق چه شد؟ حفظ ذهن از خطای در اندیشه.

خطای ذهن با وجود علم به منطق ؟!

ممکن است شبهه­ای به ذهن بیاید و بگویند اگر فایده منطق حفظ ذهن از خطای در اندیشه است، پس چطور ما خیلی از افراد را می­بینیم که منطق را یاد گرفتند و با قواعد آن هم آشنا هستند و اگر موقع امتحان هم بیایند خوب امتحان می­دهند امّا می­بینی در عمل این­گونه نیستند. در افکار و استدلال­هایشان به اشتباه برمی­خورند. جواب چیست؟

جوابی که می­دهند این است:

افراد زیادی هستند که قواعد صرف و نحو را می­دانند امّا موقع مکالمه دچار اشتباه می­شوند- این را جواب نقضی می­گویند – خوب آیا وقتی ادبیات را می­دانند امّا موقع سخن گفتن دچار اشتباه می­شوند، باید بگوییم ادبیات بی­فایده است؟ خیر، بلکه این شخص رعایت نکرده است.

پس هر جوابی که راجع به این مطلب دادید (راجع به اینکه کسی که ادبیات را می­داند پس چرا در سخن اشتباه می­کند) همان را هم راجع به منطق و کسی که منطق را می­داند امّا دچار اشتباه در تفکّر می­شود، می­گوییم.

امّا در جواب استدلالی سه دلیل بیان می­کنیم:

1. منطق برای انسان ملکه نشده است. یعنی چه؟ یعنی فقط یک مرتبه طوطی­وار آن را خوانده و رفته ولی ملکه وجودی او نشده است.

شما نگاه کنید حمد ملکه وجودی شما است همین الان تا بگویند: «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» شما بلافاصله می­گویید: «وَ لاَ الضَّالِّینَ»، تا بگویند: «إهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» شما می­گویید: «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ...» یعنی بلافاصله بعد از آن را می­دانید چیست. این ملکه وجودی شما شده است. از بس ممارست بوده دیگر نمی­خواهد فکر کنی بعد بیان کنی.

معمولاً حافظ قرآن به شرط تکرار اینگونه است؛ یعنی از بس تکرار کرده آن­قدر در وجود او هست که مطلب را درک می­کند والّا اگر ممارست نداشته باشد و ملکه نشده باشد، فایده ندارد.

2. ملکه شده است امّا دقّت نمی­کند. تمثیل آن را مجدّد برای نماز می­زنم، زمانی که شما نماز می­خوانید، گاهی حواس شما نیست، آیا شما نماز را از اول زندگی تا حالا نخوانده­اید؟ چرا، امّا یک جایی حواس انسان پرت می­شود، مثلاً فکر جایی می­رود، حادثه­ای پیش می­آید که حواس انسان پرت می­شود. نه اینکه شما نماز را ندانید، شما همه چیز نماز را می­دانید امّا یک لحظه حواس شما پرت می شود.

در باب منطق هم همین­طور است. یک موقع ملکه شده است امّا چون حواس او پرت شده است، مرحله اول را اشتباه می­رود. چون مثل پازلی می­ماند که اگر یک اشتباه کردی تا آخر اشتباه می­شود. این جورچین باید درست چیده بشود، یک دانه آن را اشتباه بچینی دیگر فایده­ای ندارد.

درتفکّر اگر یک جا اشتباه کند، طبعاً مراحل بعد را هم به اشتباه می­رود و تصوّر هم می­کند که دارد درست انجام می­دهد.

3. ممکن است خطای در تطبیق داشته باشد، یعنی چه؟ مثلاً کبرای مسئله­ای را نباید در فلان مورد پیاده می­کرد امّا اشتباهاً پیاده کرد. این خطای در تطبیق است؛ یعنی اصل منطق را می­داند، تفکّر او هم درست است، به اصطلاح جورچین او هم درست است امّا فکر می­کرد مثلاً این صفحه، صفحه­ای است برای این سری ورقه­های پازل که می­تواند بچیند، یعنی در کبرای قضیه خطا می­کرد.

ما در استدلال، صغری، کبری و یک نتیجه داریم. صغرای قضیه درست بوده، امّا کبرای قضیه که غلط بود، طبعاً نتیجه­گیری هم غلط می­شود. باید صغری و کبری صحیح باشند تا نتیجه­گیری، نتیجه­گیری صحیحی باشد.

پس سه دلیل غیر از دلیل انتزاعی که بیان شد آورده­اند برای اینکه چرا کسانی که منطق می­دانند، گاهی در تفکّر اشتباه می­کنند؟ که در هر کدام از این سه تأمّل کنید نکات مهمّی دارد. البته ما این را ان­شاءالله بعدها با مطالب دیگری وارد می­شویم و توضیحاتی را خواهیم داد امّا ساده آن همین نکاتی است که عرض کردم.

تعریف منطق

حالا با توجّه به مباحث طرح شده، من از کسانی که تا به حال منطق را نخوانده بودند می­خواهم که خیلی خلاصه بگویند تعریف منطق چه می­شود؟

(- : یک سری قوانین است که راه درست فکر کردن را به ما نشان می­دهد)

احسنتم، همین تعریف کوتاه درست است. یک سری قوانین است که ما را از خطای در فکر دور می­کنند یا به تعبیر دیگر درست فکر کردن را به ما یاد می­دهند.

در منطق این­گونه تعریف می­کنند: «المنطق آلة قانونیة تَعصِم مراعاتُها الذِّهن عَنِ الخَطأِ فِی الفکر» منطق آن ابزار قانونی است - حالا چرا به آن ابزار می­گویند بیان خواهیم کرد – که مراعات آن ذهن را از خطای در فکر دور می­کند - «تَعصِمُ» از عصمت است یعنی دور بودن از خطا - دیگر انسان خطای در فکر نمی­کند.

البته اگر انسان این قوانین را رعایت کند؛ چون شرط آن رعایت است، پس به خودی خود فایده ندارد. اگر بخوانی امّا رعایت نکنی، فایده ندارد، باید رعایت هم بشود، آن­وقت است که آن معنا را هم به وجود می­آورد.

تعاریفی دیگر از عقل

راجع به عقل صحبت می­کردیم. عقل چیست؟ اجازه بدهید ما دو سه جلسه­ دیگر هم راجع به عقل صحبت کنیم بعد ان­شاءالله به فضل الهی ورودی­ها را خواهیم داشت.

عقل را یک تعریف دیگر هم کرده­اند: عقل عبارت است از مجموعه اصول پیش­بینی شده و منظّم و دارای شناخت. مثل اصل تناقض، اصل علیّت، اصل غایت که این­ها باید از راه نظم معرفتی مجموعه اصول در فکر بشری شناخته شود.

حالا من این را توضیح می­دهم و ساده می­کنم. می­گویند: انسان فکر دارد - ما الان راجع به فکر در منطق داشتیم صحبت می­کردیم- و یک سری اصول در عالم هست که این اصول را بشر بواسطه فکر خود تشخیص می­دهد و این اصول عمومیّت دارد یعنی همه این اصول را تأیید می­کنند، یک معرفت کلّی است.

مثلاً همه دنبال این هستند که بفهمند اصل آن­ها چه بوده؟ چه کسی در عالم هست که فکر نکند من از کجا آمده­ام و به کجا می­خواهم بروم؟^[3] این نظم معرفتی را که بشر فی­ذاته در خود دارد و همه به دنبال آن هستند از جمله من کیستم و از کجا آمده­ام را عقل می­گویند. یک عدّه عقل را این­گونه تعریف کرده­اند. وقتی انسان درون خود عقل را دید دنبال این مطالب می­رود، اگر درون خود عقل را ندید دنبال این مطالب نمی­رود.

یک جمله­ای را هم من به عنوان حاشیه یا به قول امروزی­ها در پرانتز بگویم. چرا بشر این تعریف را می­کند؟ چون او نسبت به حیوانات شناخت ندارد، فکر می­کند که فقط خودش هست که راجع به خالق تفکّر می­کند. ای بسا تفکّر در حیوانات هم باشد امّا تفکّر نسبی است نه تفکّر حقیقی یعنی شاید آن­ها گاهی در یک مطلبی تفکر کنند امّا بشر این را نمی­داند و چون بشر این را نمی­داند می­گوید: این من هستم که فکر می­کنم. آن­وقت دلایل فکرش را چه می­گوید؟ (به این دلایل فکری او دقّت بفرمایید) می­گوید: وقتی بشر فکر کرد مثلاً چه کند که از سوز و سرما در امان بماند، خانه درست کرد، اینجا برای انسان معلوم می­شود و فکر می­کند سازنده­ای برای عالم وجود دارد.

پس همه بشر در آن بدیهیات مشترک هستند. پس همه بشر عقل را دارند.

با توجّه به این مطلب، لایبنیتز یکی از فلاسفه نکته­ای را بیان می­کند، او می­گوید: ادراک و حقایق که ضروریّات را به انسان یاد می­دهد، ما را از حیوان متمایز می­کند - همان چیزی که در منطق می­گویند: فکر، انسان را از حیوان متمایز می­کند. ما دارای قوّه فکر هستیم و حیوان دارای قوّه فکر نیست - او در ادامه می­گوید: براساس همین ادراک و حقایق ضروری است که علم و عقل، خود را جلوه می­دهند. ایشان می­گویند علم و عقل وجود دارند، منتها چه زمانی خود را نشان می­دهند؟ زمانی که انسان شیئی را درک می­کند و درک می­کند که این شیء داغ است، دست خود را عقب می­کشد و دیگر از این به بعد هم سمت آن نمی­رود. بچه را دیده­اید؟ این­گونه است.

این فیلسوف می­گوید: این ادراکات یا آن چیزی که برای ما درونی هست، باعث می­شود علم و عقل پدید بیاید، مثلاً احساس ترس است که باعث می­شود این جنگ افزارهایی که در عالم وجود دارد ساخته شود یا احساس قدرت، عامل علم و عقل می­شود.

یک مقدار مطلب ایشان درست و یک مقدار غلط است. ما حالا فعلاً تحلیل نمی­کنیم امّا خود شما درآن تأمّل کنید من یک اشاره کوچکی می­کنم.

ادراکیات، بحث عقل و حتّی بحث علم را نمی­تواند به طورکامل تبیین کند، امکان آن وجود دارد امّا تمییز بین انسان و حیوان، ادراکات نیست. چون ادراکات اوّلیه در حیوانات هم هست، حیوان هم می­فهمد.

خیلی خودمانی صحبت کنم که در ذهن بماند. دو بارکه به گربه دمپایی پرت کردید گربه دفعه دیگر از پشت بام شما دارد رد می­شود دوباره عقب عقب نگاه می­کند که دمپایی، کفشی سراغش نیاید، فرار می­کند. امّا برعکس دو بار که به گربه یک مانده غذایی دادی، گفتی: پیش پیش! می­دود سریع می­آید، این ادراکات را دارد.

این ادراکاتی که ایشان می­گوید تمییز نیست، البته این برگرفته از نظر کانت است. چون کانت هم در فلسفه جدید همین را بیان می­کند و می­گوید: شناخت جهان فقط توسّط ادراکات بشری است و این ادراکات بشری عقل را نشان می­دهد، ولی باز هم به نظر من تعریف عقل نیست، فقط عقل را نشان می­دهد. درست است امّا تعریف عقل نیست امّا ایشان این را بیان کردند.

کانت چندین تعریف کرده این هم یکی از این تعریف ها است:

عقل ادراکات تجربی بشری است که توسّط معنای فطری خودش تکمیل می­گردد. این از نظرات آخری کانت است. خودش فهمیده نقصی در مطلب او وجود دارد، لذا گفته: درک اشیاء کافی نیست؛ یعنی من درک می­کنم این سرد است، گرم است، این نورش زیاد است چشمم را ببندم، این صدایش زیاد است یا کم است امّا فقط این درک کارساز نیست، می­گوید: بعد از اینکه درک داشتی یک تجربه­ای هم می­خواهد یعنی بر اساس تجربه است که عقل انسان جویا می­شود.

بعد می­گوید: آخرش هم این نیست حتّی بواسطه ادراکات تجربی هم عقل کامل نمی­شود چرا؟ همین مثالی که زدم، گربه تجربه پیدا کرده که وقتی شما به او می­گویید: پیش پیش! دنبال شما می­آید. سگ که می­گویند با وفا است دو بار به او استخوان بدهی دمش را می­جنباند صاحبش را می­شناسد، این بر چه اساسی است؟ تجربه پیدا کرده اینجا کسی با او کاری ندارد، با او مهربانی می­کند، به او غذا می­دهد، درک دارد تجربه هم دارد.

خود کانت می­گوید: عقل فقط توسّط ادراکات تجربی کامل نمی­شود بلکه توسط معنای فطری خود انسان تکمیل می­گردد.

باز هم اینجا یک مطلب است، از کانت سؤال بکنیم شما تکمیل عقل را بیان می­کنی، پس معنای خود عقل چه شد؟ شما می­گویید: تکمیل عقل درون فطری است، عقل بشر درون فطرت خودش است با تجربه نمی­شود، تجربه قسمی است امّا اصل این است، خود این چه؟

می­دانید چه جوابی می­دهند؟ خوب دقّت کنید جواب خیلی خوبی است. فیلسوفان تجربی می­گویند: در خود عقل چیزی نیست که پیش از آن، در حس نبوده باشد، چرا، در حس هم این­چنین بوده منتها فیلسوفان عقلی با افزودن قید عقل آن را تکمیل می­کنند. یعنی فیلسوفان تجربی از مطلب کانت چیزی گیرشان نیامد آخر سر معترض شدند و گفتند: آقا ! شما که هرچه می­گویید همان حسّی و تجربی است. خوب معلوم است در عالم همه چیز حسّی است، حالا به ما بگویید عقل چیست؟ شما آخرش که کم می­آورید یک لفظ عقل را اضافه می­کنید، باز خود همان عقل را می­آورید.

وقتی ما به فلاسفه که راجع به عقل صحبت می­کنند می­گوییم عقل چیست؟ می­گویند : ادراکات، محسوسات، آنچه که درک کنی، آنچه که حس کنی. بعد می­گوییم: خوب حالا این­ها چه می­شود نهایتش یک کلمه عقل را آخرش می­گذارید. اینکه نمی­شود که شما خود کلمه عقل را آخرش بگذارید بعد با یک قید تکمیلش کنید بگویید این شد معنای عقل، خوب چرا به این عقل می­گویید؟ بگویید تجربی یا اصلاً اگر از شما تعریف خواستند بگویید: هر چیزی که بشر حس کرد و تجربه کرد عقلانی است.معنی عقل این می شود.

از مطالب آقایان همین برداشت می­شود: هرچیزی که بشر به­ واسطه ادراکات (درک خودش، مثل اینکه می­فهمد کسی با محبّت دارد به او نگاه می­کند دارد به او لطف می­کند) و محسوسات (حس خودش، مثل اینکه دست می­زند می­بیند گرم است، سرد است) با محسوسات و ادراکات خودش به آن رسید این عقل می­شود.اگر بناست این عقل باشد، خوب حیوانات هم چنین چیزی را دارند.

اگر بناست حسّی یا درکی باشد شما به ما بفرمایید معنای غیبت وجود مقدّس آقا را که الان در پرده غیبت هست چه طور می­خواهید به طور حسّی و درکی بیان کنید؟ آیا امکان دارد به صورت حسّی یا درکی بگوییم وجود مقدّس امام زمان وجود دارد؟^[4]

عقل فطری

حالا این نقش فطری که بیان کردند چیست؟ خوب دقّت بفرمایید، گفتیم کانت و امثالهم می­گویند: شناخت جهان فقط توسّط ادراکات تجربی عقل کامل نمی­شود بلکه توسّط معنای فطری، این عقل تکمیل می­شود که گفتیم این خودش معنای عقل نیست امّا عقل را تکمیل می­کند.

معنای فطری یعنی چه؟ معنای فطری این می­شود : ما یک اصول و یک معانی اولیه داریم. اصل بر این هست، در عالم روشنایی را همه می­دانند، تاریکی را همه می­دانند، همه از ظلم بدشان می­آید. اصل بر این است همه از محبّت خوششان می­آید، قاعده است، همه در عالم این­طورند -­ حالا چه کسی ظالم است چه کسی ظالم نیست، اگر یکی ظلم بکند بگوید من ظالم نیستم این یک بحث دیگری است- امّا اصل را داریم می­گوییم. اصول این است که همه از تاریکی بیزارند اگر کسی از تاریکی خوشش بیاید می­گویند طرف دیوانه است. همه از صداهای وحشتناک وحشت می­کنند و می­ترسند، اگر کسی خوشش بیاید می گویند طرف دیوانه است عاقل نیست، اصل بر این است.

می­گویند: عقل فطری یعنی آن صفحه سفیدی که درون وجود انسان است و انسان همه مطالب خیر و شر و همه خوبی­ها و بدی­ها را با او می­سنجد و اصالتش را می­داند. همه از جنگ (اصل جنگ) بدشان می­آید. برای همین است که اسلام همان­طور که از اسمش مشخّص است دین سلم است، دوستی و محبّت است، همه از جنگ، خونخواری و ظلم بدشان می­آید. می­گویند: این فطری است. عقل آن صفحه سفیدی است که حقایق مرتبط با بشر و اصول اوّلیه را درک میکند. لذا این فطری است.

حالا از اینجا به بعد اگر کسی چیزی را به عنوان نور جلوه ­دهد در حالیکه نور نیست آن را مکر می­گویند آن را دیگر عقل نمی­گویند، چرا؟ (نکته نکته خوبی است)، چون فطرت بشر فی ذاته دنبال نور است، دنبال حقیقت است امّا اگر به تعبیر امروزی­ها گنجشک را رنگ کنند به جای قناری بدهند، طرف در واقع دنبال قناری است نه گنجشک،درست است او گنجشک را رنگ کرده امّا این برای خرید قناری رفته، حالا اینکه بعداً صدایش درآمد دید نه، اینکه صدای قناری ندارد یا باران خورد و رنگش رفت، دید رنگش کردند و به عنوان قناری قالب کردند یک بحث دیگری است امّا فی ذاته دنبال قناری رفته، عقل یعنی همین.

اینکه تمییز بین خوبی و بدی از ناحیه عقل هست، تمییز ظلمت و تاریکی از راه عقل هست، شر و خوبی از راه عقل هست، اینجا معنا می­دهد، منظور اصلش است.

باید بگوییم این تعریف نزدیک­ترین تعریف به تعریف اسلام است. حالا من بعداً نکات دیگری را راجع به عقل بیان می­کنم امّا این نزدیک­ترین تعریف به تعریف عقل در اسلام است چرا؟ چون ذات عقل و فطرت عقل همین است، خوبیها و بدیها را تشخیص می­دهد و نور می­ماند. اگر بچّه را از همان بچّگی در تاریکی ببرید، از تاریکی بیزار است، وحشت می­کند خوب ظلمت هم یک جور تاریکی است، ظالم هم یعنی کسی که تاریک است و کارهای ظلمانی انجام می­دهد و زور می­گوید. اگر به بچّه چیزی و بعد آن را گرفتی، مکافات می­شود. تا قبلش شاید با نگاه و ناز و... آن را بخواهد امّا وقتی دادی احساس مالکیّت می­کند. می­گویند این احساس مالکیت فطری است پس معلوم است عقل است، عقل فطری است، درون انسان است. نباید انسان عقل را از جای دیگر بیاورد منتها پرورش عقل یک چیز دیگر است.

حالا ما این را اشاره کردیم تا بعدها انشاءالله مفصّل بیان کنیم. قرآن کریم و روایات هم این را بیان می­فرمایند: که انبیاء و اولیاء هم برای پرورش عقل آمدند نیامدند عقل را به انسان بدهند. پس عقل فطری است انسان این را می­تواند درک بکند.

تفاوت فکر و عقل فطری

بعد مسئله دیگری که می­گویند این است: وقتی ما عقل را فطری معنی کردیم فرقش با فکر چیست؟ ما منطق را چه گفتیم؟ یک سری قوانینی که ما را از خطای فکری نگاه می­دارد منتها به شرط مراعاتش «مراعاتها».

می­گویند این که حالا عقل است پس آیا با فکر تفاوتی دارد؟ چون می­گویند فکر هم فطری است (به این مطلب دقّت بفرمایید جالب است). فرق عقل و فکر این است : عقل آن مجموعه مبادی ضروری و معانی کلّی را به انسان می­دهد که برای شناخت خود انسان و اطرافش نیاز هست درحالیکه فکر عبارت است از حرکت نفس در معقولات که این حرکت گاهی از مطالب به سوی مبادی­اش و گاهی از مبادی به سوی مطالب است.

یعنی چه؟ عقل مجموعه مبادی ضروری و معانی کلّی است که به شناخت انسان نظم و ترتیب می­دهد. چون ما عرض کردیم یک سری از مطالب از ضروریات بشری است مثل اینکه بشر خود به خود ترس را می­فهمد، مهربانی را می­فهمد، از تاریکی بدش می­آید، از نور خوشش می­آید.

اتّفاقاً آن موقعی که ما می­خواستیم به این دنیا بیاییم یک عقل اوّلیه داشتیم ­(خوب دقّت بفرمایید، این نکته، نکته خیلی قشنگی است) یکی از اعاظم می­فرمود که علّامه طباطبایی(اعلی الله مقامه الشّریف) می­فرمودند: بعضی می­گویند بشر چون درون رحم مادر عقل نداشت و نمی­فهمید موقعی که می­خواست بیرون بیاید گریه می­کرد ناراحت می­شد، ایشان فرمود: اتّفاقاً دلالت بر این دارد که عقل اوّلیه را داشته چرا؟ چون می­بیند ضروریات آن­جا وجود دارد، همه چیز آن­جا فراهم است دیگر او عالم بعد را خبر ندارد و هنوز عقلش کامل نشده.

عقل اصلش با تکاملش متفاوت است. ما یک مطلبی به نام اصل عقلانی و یک مطلبی به نام تکامل عقلانی داریم، وقتی گفتیم شخصی عاقل است دلالت بر این نیست که عقلش کامل یا حتّی سلیم است، دیگران هم دارای عقل هستند امّا گاهی سلیم نیست، کما اینکه در قرآن کریم و روایات هم عنوان عقل سلیم و هم قلب سلیم داریم. پس اینها نکات مهمی هستند که باید دقت بفرمایید.

عقل با ضروریات کار دارد، فکر چطور؟ فکر در بستر عقل است، هرچه عقل رشد کند تفکّر بشری بسیار عالی خواهد بود

اقسام تفکّر

تفکّر دو نوع است :

1. تفکّر علمی

2. تفکّر عقلانی

تفکّر علمی براساس یک سری داده­های علمی است که انسان با آن داده­های علمی فکر می­کند و صغری و کبری می­چیند و نهایتاً نتیجه­گیری می­کند. برای همین است بعضی ها تز می­دهند. این تفکّر علمی می­شود.

اما تفکّر عقلانی یعنی اینکه عقل پرورش پیدا کند تا جایی که آنچه که به صورت ظاهر از راه علم ظاهری دیده نمی­شود از راه عقل برای عقلای حقیقی عالم معلوم و محسوس گردد. چون در تفکّر علمی باید با داده­های علمی جلو برویم؛ یعنی یک سری داده­های علمی در دست شما هست بعد جلو می­روی.

شما در ریاضیات یک سری اعداد و ارقام دارید بعد جلو می­روید، در جبر یک سری داده ها هست، در آنالیزم یک سری اعداد و ارقام دست شما هست در مکانیک همینطور هست، حتّی در مسائل اصول، فقه یک سری داده­ها هست. در باب خود فقه مجتهد با داده­هایی می­تواند به مقام اجتهاد برسد یکی از آن داده­ها چیست ؟ کتاب (کتاب که می­گوییم یعنی کتاب الله) دوم چیست؟ سنّت، سوم؟ اجماع، چهارم؟ عقل. یعنی با این داده­ها مجتهد جلو می­رود. البته در صورتی که از این داده­ها خوب استفاده بکند آنها را خوب خوانده باشد و بداند چطور از آنها بهره برداری کند.

مثلاً یکی از داده­های کتاب این است که ادبیات عرب را خوب بداند، تفسیر را خوب بداند، مبادی را بداند، علم رجال را بداند، علم الدرایه، علم الحدیث و ... را خوب بداند. اینها می­شود داده­ها، بر اساس این داده­ها یعنی این فرمول هایی که در دستش هست نتیجه­گیری می­کند یک نظری را می­دهد.

در مسائل دیگر هم همینطور است مثلاً در ریاضیات به «1» یک می­گویند این را به شما دادند شما خودت بدست نیاوردی، به «2» دو می­گویند، به «+» علامت جمع می­گویند، به «-» علامت تفریق می­گویند و... به این­ها داده­ها می­گویند.

جورچین این داده­ها و بهره­گیری از این داده­ها و با تفکّر به نتیجه رسیدن را تفکّر علمی می­گویند که با تفکّر عقلانی متفاوت است.

پس فکر چه شد؟ فکر عبارت است از حرکت نفس در معقولات، البته حرکت نفس در این معقولاتی که داریم عقلایی است. عقلای عالم هم می­گویند یعنی همه پذیرفتند «1» یک است، اگر کسی فردا بگوید «1» دو است همه می­خندند.

البته حالا یک نکته­ای هم هست، ما در باب معقولات اینجاست که عنوان واضع را هم قرار می­دهیم، حالا اینجا وارد نمی­شوم و در آینده مفصّل می­گویم که بدانید چیست.

بعضی­ها می­گویند واضع فرد است، بعضی می­گویند جمع است، بعضی­ها می­گویند واضع خداست. ما در اصول یک بحثی به عنوان مباحث الفاظ داریم که در آن به طور مفصّل از واضع بحث می­شود.

تعاریفی که راجع به عقل بیان شده آنقدر زیاد است که خود لِیتس می­گوید اینقدر عقلا راجع به مباحث عقل حرف زدند که دیگر عقل هم خودش درمانده شده که من کیستم؟

حالا ان­شاءالله در جلسات بعد بیشتر صحبت خواهیم کرد. ما یکی دو تعریف دیگر هم بیان می­کنیم بعد نتیجه­گیری می­کنیم تا معلوم بشود که آیا واقعاً با اینها می­شود جلو رفت؟ باید بیاییم در مقابل هرکدام از این­ها وجود مقدّس آقا را قرار بدهیم ببینیم اصلاً می­شود با این­ها راجع به آقا تفکّر کرد و به نتیجه رسید؟ آن­وقت معلوم خواهد شد.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»