سلسله جلسات مهدویت حضرت آیت اللّه دکتر روح اللّه قرهی(دام عزّه)

ادلّه عقلی اثبات وجود مقدّس امام زمان(عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف)

جلسه بیست و هشتم

علم حصولی و حضوری

همان­طور که عرض کردیم ما یک علم حصولی و یک علم حضوری داریم.

حصول به معنای حاصل شدن است و علم حصولی، حصول صورت معلوم در پیشگاه عالم است. یعنی شما می­خواهید نفس معلوم (آنچه که در عالم معلوم است) در محضر شما بیاید. این نفس معلوم در خارج مستقلاً وجود دارد منتها الان در محضر شما نیست؛ یعنی شما نسبت به آن علم حقیقی ندارید^[1].

بیان کردیم در علم حصولی، تنها صورتی از آن معلوم خارجی در ذهن شما به عنوان عالم به آن مطلب - عالم در اینجا به عنوان عالمی که همه چیز را بداند، نیست بلکه به معنای کسی است که علم به این معلوم خارجی خاص دارد - وجود دارد.

اگر عالم یک شبح، تصوّر و حالتی از آنچه که معلوم است، در ذهن داشته باشد و بعد بخواهد آن را کسب کند و ببیند چیست، این را علم حصولی بیان می­کنند. یعنی صورتی از آن معلوم خارجی در ذهن عالم و در پیشگاه آن کسی که این مطالب ظاهری را می­داند، حاصل است، حالا وقتی می­خواهد حقیقت آن را ببیند باید برود ببیند که آیا این هست یا نیست که این یک بحث جدایی است. چون علم حصولی نیز تقسیم­بندی دارد و ما فعلاً راجع به اصل آن صحبت می­کنیم.

امّا علم حضوری عبارت از حضور نفس معلوم با وجود خارجی آن در پیشگاه عالم. در علم حصولی تنها صورتی از آن معلوم در نزد عالم ظاهر بود امّا در اینجا با وجود خود حاضر است. اگر الان به شما بگویند: دست، این دست پیش شما حاضر است. ما در مورد دست خودمان علم حضوری داریم امّا بعضی به اشتباه تصوّر کردند این اکتسابی است. من مجدّداً آنچه را که در این مورد آمده و لازمه کار است، بیان می­کنم تا در این مطلب دقّت داشته باشید^[2].

تمثیل علم پروردگار عالم برای علم حضوری؟!!

اینکه برای علم حضوری علم پروردگار عالم نزد خودش را تمثیل زدند، از یک جهت صحیح است امّا از یک جهت صحیح نیست.

از این جهت صحیح است چون همه مطالب در نزد ذوالجلال والاکرام حاضر است و برای هیچ علمی نیاز به کسب ندارد. اصلاً عالم بودن یکی از خصایص خدای متعال است.

آنچه نایافتنی است، عندالله تبارک و تعالی حاضر است و اصلاً عین علم اوست. لذا برخی از افراد مثل ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند: علم ذوالجلال و الاکرام مثل ذات ذوالجلال و الاکرام است. کسی نمی­تواند بگوید علم ذوالجلال و الاکرام چقدر یا چگونه است.

بحث علم در نزد ما این­گونه است که ما یا به واسطه اثر، متوجّه مطلبی می­شویم یا به واسطه اکتساب - خوب دقّت کنید - اینکه با اثرات متوجّه شوم، علم حضوری است؛ یعنی من الان این را می­بینم و اثر این موجود حاضر است و یک­بار هم وقتی کسب می­کنم؛ یعنی یک چیزی در ذهن من هست، مثلاً می­گویم: کره ماه به این شکل و شمایل است، من ندیدم امّا یک تصوّری دارم و بعد به دنبال آن می­روم که ببینم چیست.

البته آن تصوّر ذهنی هم براساس علم حسّی (آن مشهوداتی که ما می­بینیم) است - من مخصوصاً اسم آن را علم حسّی می­گذارم، در این دقّت کنید – یک نوع از حس، حس عینی است؛ یعنی من می­بینم و مشاهده می­کنم و براساس مشاهداتم در ذهنم تصویری می­سازم، بعد به دنبال آن می­روم که اکتساب کنم آیا این درست است یا درست نیست که این در علم اکتسابی دو شعبه می­شود: تصوّر و تصدیق.

امّا علم حضوری عندالله تبارک و تعالی همان­طور که ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کرده مثل ذات احدیّت است؛ یعنی نیاز به محسوسات ندارد و اگر غیر از این باشد که نعوذبالله خدا عالم نبوده است! الله هو العالم[3].

لذا علم ذوالجلال و الاکرام علم حضوری است امّا نه این علم حضوری که در منطق تبیین می­شود. اینکه علمای منطق در اولین مثال خود در بحث علم حضوری می­گویند: علم ذوالجلال و الاکرام بما هو علم حضوری است، این غلط است.

لذا همان­طور که عرض کردیم صحیح بودن مثال علم باری­تعالی در علم حضوری فقط از این جهت است که همه مطالب در نزد او حاضر است و برای هیچ علمی نیاز به کسب ندارد. امّا جهت غلط بودن آن این است که علم حضوری در باب منطق نیاز به محسوسات دارد امّا علم حضوری خداوند نیاز به محسوسات ندارد و این مثال را که در اول علم منطق بیان می­کنند، عامل می­شود یک عدّه اشتباه کنند.

اشتباه آن­ها این است که وقتی ما می­گوییم: الان خود این دست ما حاضر است و علم به آن داریم - همان­طور که به خشم، اشک و خنده خود علم داریم - علم حضوری است، می­گویند: خیر، علم حضوری چیز دیگری است. درحالی­که این همان علم حضوری است چون نیاز به اکتساب ندارد.

امّا اگر بخواهید حقیقت آن را بفهمید، ممکن است در هر ظاهری از این علم حضوری به واسطه باطن آن مجدّداً به علم اکتسابی نیاز پیدا کنیم - البته ممکن است، نه اینکه در همه موارد این­گونه باشد –

فقط آن علم حضوری نیاز به اکتساب ندارد که متعلّق به ذوالجلال والاکرام است و چون علم او مثل ذاتش است و نیاز به محسوسات ندارد بلکه علمش فی­ذاته موجود است و آن را اکتساب نمی­کند یعنی نیاز به حسی ندارد که بخواهد اکتساب کند امّا این علم حضوری ما یک نوع اکتساب است، چرا؟

چون مثلاً من الان دست خودم را می­بینم و در نزد من است، پس من این را کسب عینی می­کنم. درست است که کسب عددی، فرمولی و اینکه آیا این حقیقت دارد یا ندارد (تصدیق است یا تصوّر) در این قضیه وجود ندارد، امّا اول چیزی که در علم حضوری هست، اکتساب حسّی(اعم از دیدن و شنیدن و ...) است که آن­قدر سرعت آن زیاد است که دیگر به آن اکتساب نمی­گوییم بلکه می­گوییم: علم حضوری، «حضور المعلوم عند العالم» .

امّا علم ذوالجلال و الاکرام اینگونه نیست که مثلاً با رؤیت یا تصوّر شیئی در نزد او[4] حاضر باشد. پروردگار عالم نیاز به تصوّر ذهنی یا رؤیت عینی ندارد.

لذا اصل اینکه در منطق، علم ذوالجلال و الاکرام را به عنوان علم حضوری تمثیل زدند، غلط است. آنچه که در منطق هست این نیست و این یکی از اشتباهاتی است که متأسّفانه صورت گرفته است.

علمای منطق گفته­اند: بحث از علم حضوری مورد بحث ما نیست و این در جای خودش بحث می­شود، چون هدف اصلی در منطق بحث از علم حصولی است.

علوم حسیّه

ما در باب خود عقل نیز از دیدگاه منطقی جلو می­رویم. مرحوم آیت­الله مظفّر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان می­فرمایند: خدا به ما منّت گذاشته و ما را عاقل^[5] و متفکّر قرار داده است^[6]. حال انسان برای شکوفایی این عقل باید چه کند؟ در این مورد مطالبی بیان کرده­اند، از جمله اینکه گفته­اند: عقل باید از راه علم شکوفا شود^[7] و علم هم چند مرحله دارد که یکی از مراحل آن علوم حسّیه است[8].

می­گویند: بعد از اینکه بدن آفریده شد^[9]، روح هم هست، یعنی حسّی دارد و محسوساتی برای او وجود دارد. ما روح را به عنوان ارائه کننده محسوسات این جسم بیان می­کنیم[10].

قرآن کریم هم در سوره نحل آیه 78 می­فرماید: «وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون» - و خدا شما را از بطن مادران بیرون آورد در حالی که هیچ نمی­دانستید و به شما گوش و چشم و قلب عطا کرد تا مگر شکر به جای آرید – البته تفاسیر در مورد این آیه هم اختلاف­نظر دارند - گاهی در مباحث علمی اختلاف­نظر وجود دارد - امّا اکثریّت در یک نقطه مشترک هستند و آن این که بالاخره خدا به بشر چشم، گوش و فکر - قلب را به عنوان فکر بیان می­کنند - داده است که با این محسوسات به علم حقیقی برسد. لذا می­گویند: حس، علم اولی است.

شما نگاه کنید وقتی یک فرزندی به دنیا می­آید، در ابتدا چیزی را متوجّه نیست بعد از یک مدّت رنگ­ها و صداها را متوجّه می­شود، بعدها وقتی یک چیزی را تکان می­دهی، چشم خود را حرکت می­دهد؛ درست است متوجّه نیست که این چیست امّا می­داند بالاخره یک شیئی در حال حرکت است که براساس حرکت آن چشم خود را هم می­چرخاند یا وقتی او را صدا می­زنید سر خود را برمی­گرداند و ...، می­گویند: این­ها محسوسات جزئیّه است که بعد به محسوسات کلیّه می­رسد.

محسوسات کلیّه از چه زمانی به وجود می­آید؟ از آن زمانی که این قوا آرام آرام حقیقت شیء را پیدا می­کند. یعنی وقتی به یک چیزی دست می­زند، می­فهمد خار دارد و دستش را می­کشد یا اینکه می­فهمد این نرم است و خوشش می­آید یا می­فهمد این داغ است و می­ترسد. در محسوسات کلیّه دیگر با چشم هم حس می­کند؛ یعنی اگر در ابتدا به بچّه خشم کنید یا بخندید، متوجّه نمی­شود، امّا بعدها متوجّه می­شود. وقتی ابروها را درهم می­برید، ناراحت می­شود و وقتی هم می­خندید، متوجّه می­شود. لذا می­گویند: این حس است که خود ­ علم می­باشد - امّا علم نیست -

ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: «فَأوّلُ مَراتِبَ الحِس هی حاسّه اللَّمس لِأنَّ الحاجَةَ بِها أمسٌ و لِهذا یَعُمُّ الحیوانات کُلَّها و یَسری فی الأعضاءِ کُلِّها الّا نادِراً فلا یَتَصَوَّرُ بِها الحیوان الّا و أن یَکونَ له هذا الحِس»، اوّل مرتبه حس، لامسه است.

منتها باید در اینجا به مرحوم ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کرد: آیا اولین حس، حس لامسه است یا حس بینایی؟ الآن پزشکان می­گویند انسان در ابتدا با حس بینایی متوجّه می­شود که چیزی وجود دارد (حس جزئی) و لامسه­ای در آن نیست یا می­گویند: اوّلین چیز غریزه است - که در همه حیوانات مشترک است - ولو حسی باشد.

البته حس لامسه در حیوانات مشترک است که ایشان نیز این را بیان می­فرمایند و در ادامه می­فرمایند: «وَ یَسری فِی الأعضاءِ کُلِّها الّا نادِراً» در همه اعضاء بشر و حیوانات این حس هست مگر موارد نادری چون موی سر، ناخن و ... که حس ندارند. حالا اینکه در ابتدا فقط لامسه است یا بینایی نیز وجود دارد، بحث جدایی است که وارد آن نمی­شویم[11] امّا مهم این است که بالاخره حس است.

محسوسات بشر پنج مورد است: قوّه باصره، سامعه، ذائقه، شامّه و لامسه که در همه وجود دارد و وقتی بچّه بزرگ­تر می­شود، از این­ها استفاده می­کند. می­گویند: همین که از این­ محسوسات بهره می­برد، علم حسّی است که بعد به علم خیال تبدیل می­شود.

إن­شاءالله در جلسه بعد بیان می­کنیم که بعد از علم خیال، علم وهم است و چهارمین مورد هم علم ادراکی و عقلی[12] است.

مدرکات عقلیّه

همان­طور که عرض کردیم ما خیلی از ادراکات را به عنوان عقل تصوّر می­کنیم و اسم عقل به آن می­دهیم. تعاریف زیادی در مورد عقل وجوددارد امّا من ثابت می­کنم که این­ها ادراکات بشری به واسطه قوای ظاهری است چون وقتی قوا رشد و نمو پیدا می­کند، بعد از حس، خیال می­شود، بعد وهم و بعد از آن به تعبیری عقل است که تمام این چهار مرحله­ای که در منطق تبیین کرده­اند و فلاسفه هم پذیرفته­اند، ادراکات است.

ما می­خواهیم بگوییم که حتّی عنوان عقلی داشتن ادراکات هم خودش اشتباه است، چرا؟ - دقّت بفرمایید تا متوجّه شوید - می­گویند انسان به واسطه درک مطالب را متوجّه می­شود همان­گونه که مرحوم ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در اسفار تمثیلی زدند که در شرح آن هم تبیین کردند. ایشان براساس آیه شریفه «قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»[13] می­فرمایند: بشر براساس آنچه که در عالم می­بیند و بعد درک می­کند - از جمله این­که وسعت ارض مثلاً عمق آن را درک می­کند و ... - با دقّت در این­ ادراکات، به مجهولات خود جواب می­دهد و جواب دادن به مجهولات در این حد به عنوان درک عقلی است. مرحوم ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گوید: باید بگوییم که حدّ ادراکات و معلومات حسّی، خیالی و وهمی، مشخّص و معلوم است و چون حدّ آن­ها معلوم است به حقیقت نمی­رسیم.

ایشان طبق آیه «قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» می­فرمایند: ما براساس این آیه دیگر نمی­توانیم حدّی برای انسان تعیین کنیم. امّا از آنجایی که عقل حدّی ندارد و این­ها حدّی دارند، این­ها فقط ادراکات هستند، نه ادراکات عقلی.

ایشان ادامه می­دهند و می­گویند: عقل مدیر و مدبّر برای ادراکات و معلومات حسّی است. بعد یک مثال می­زنند، می­گویند: شما چوبی را مدّنظر بگیرید که یک قسمت آن درون آب حوض است و قسمت دیگر آن بیرون مانده است، شما آن قسمتی را که در آب هست، شکسته و کج می­بینید. یا وقتی شما در بیابان دو خط صاف بکشید، انتهای آن­ها را به هم نزدیک می­بینید (مثل اینکه در کوچه­ای ایستاده باشید و آخر کوچه را باریک می­بینید). این­ها مثال­هایی از خطای چشم است.

ایشان می­گویند: خطاهای چشم و گوش متجاوز از صد مورد است امّا این عقل انسان است که با تدبیر و اداره این ادراکات، سعی می­کند صحیح را از فاسد جدا کند. جالب این است که این­ به عنوان مدرکات عقلیّه (درک­کننده­های عقلی) نامیده می­شود.

در بحث دیگری ایشان می­فرمایند: به برکت عقل است که شما از مدرکات و معلومات جزئی به یک معانی و قواعد کلّی هم دست می­یابید.

مثلاً این را همه می­دانند که حیوانات موقع جویدن غذا فک اسفل(پایین) خود را می­جنبانند «کُلِّ حیوانٍ یتحرّک فَکُّهُ الأسفَل عند المَضْغ»، بشر از این مطلب یک قانون کلّی به دست می­آورد که همه حیوانات این­طور هستند.

یا مثلاً می­گویید: آب در فلان درجه جوش است، در فلان درجه گرم است، در فلان درجه خنک است و در فلان درجه یخ است، این یک قانون کلّی می­شود یعنی مشخّص است، می­گویند این عقلایی است.

این قضایا را استقرا می­گویند. استقراء موارد شخصیّه و جزئیّه را مشخّص می­کند و شما در آن براساس شهود قضاوت می­کنید؛ یعنی خصوصیّات فردی را مدّنظر می­گیرید، قدر مشترک را حساب می­کنید و به واسطه آن به یک کبرای کلّی می­رسید.

شما که تک تک حیوانات را ندیده­اید. شما با مشاهده اینکه بز، گوسفند و گاو موقع جویدن فک پایین خود را می­جنبانند، استدلال کردید هر حیوانی که جونده باشد، فک اسفل او می­جنبد؛ یعنی دیگر به دنبال این نرفتید که امکان دارد در عالم یک بزی وجود داشته باشد که فک بالای او بجنبد! در استقراء هیچ­گاه نیاز نیست که تمام موارد بررسی شود تا به یک نتیجه کلّی برسید. معنی استقراء این است که شما با دیدن چند مورد یک نتیجه کلّی می­گیرید و نیاز نیست تک تک موارد را بررسی کنید.

ایشان می­فرمایند: این استقراء[14] که از فعالیّت­های ذهنی است، با معلومات و مدرکات حسّیه و وهم و خیال - که ما در آینده آن­ها را تعریف می­کنیم - نتیجه­گیری می­شود و این نتیجه­گیری باعث می­شود که ما بگوییم قوّه­ای به نام قوّه عقل داریم.

نتیجه بحث همه منطقیّون و فلاسفه همین است که ما از طریق محسوسات، بعد وهم و خیال و بعد مدرکات به درک حقایق می­رسیم؛ یعنی عقل است که باعث درک حقایق می­شود. لذا کار عقل، درک است. همه عقلای عالم (آن­هایی که راجع به عقل تعریف کردند) در این قضیه مشترک هستند که با مدرکات به حقایق می­رسیم یعنی عقل انسان این مدرکات را تبیین می­کند.

البته سؤال اینجاست که آیا واقعاً عقل عامل شده که ما درک کنیم؟ آیا مدرکات عالم به واسطه عقل است؟ شما یک پازل را درنظر بگیرید که تکّه­های آن محسوسات، وهم و خیال است امّا آنچه که باعث می­شود شما به نتیجه برسید و این پازل تکمیل شود، آن­ها نیستند. اصل قضیه عقل است که باعث می­شود درک و نتیجه­گیری ­کنیم و بیان ­کنیم این صغری با این کبری این نتیجه را می­دهد.

لازم به ذکر است در رسیدن به نتیجه حس هم نیاز است و باید از محسوسات(قوای پنج­گانه) استفاده کنیم. اصلاً اگر این قوا را نداشته باشیم نمی­توانیم به نتیجه برسیم. البته گاهی همه قوا نیاز نیستند، مثلاً در بحث شیمی و داروسازی، قوّه چشایی نیاز است امّا در بعضی از مطالب به قوّه چشایی نیاز نیست. علی ایّ حال باید این قوا را داشته باشیم.

بعد می­گوییم: براساس محسوسات، وهم و خیال به ادراکاتی می­رسیم که به واسطه عقل(چهارمین مورد) است؛ یعنی عقل است که باعث می­شود ادراکات شما معلوم و محسوس شود، این پازل و جورچین تکمیل شود و شما نتیجه­گیری کنید و اعلام کنید: این است و لاغیر، در غیر این صورت پازل شما کامل نمی­شود.

ما می­گوییم: قبول است این­ها مدرکات هستند امّا عقل نیستند، دلیل چیست؟ اتّفاقاً یک دلیل آن همین روایتی است که در جلسه گذشته بیان شد. شخصی از حضرت سؤال کرد: آقاجان! عقل چیست؟ فرمودند: عقل آن چیزی است که خدا به وسیله آن عبادت شود و بهشت («الْجِنَانُ»)[15] کسب شود، «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ»^[16]. بعد از حضرت سؤال کرد: «فَالَّذِی کَانَ فِی مُعَاوِیَةَ» پس آن چیزی که معاویه دارد چیست؟

به نظر او جورچینی که معاویه دارد بسیار جالب است، مثلاً معاویه وقتی که می­داند دیگر نمی­شود کاری کرد، از این عقل خود استفاده می­کند و می­گوید: الآن موقع قرآن به نی کردن است - عمروعاص هم همین­طور - یا در جنگ با امام حسن(علیه الصّلاة و السّلام) که دیگر نمی­تواند قرآن­ها را به نی کند، جورچین­ها را می­چیند و می­گوید: به رؤسای سپاه که پول دادم و سپاه را به هم ریختم، حالا من یک ورقه سفید به او می­دهم، دو راه برای او وجود دارد: یا می­پذیرد و یا نمی­پذیرد که معمولاً این­ها این­گونه هستند و نمی­پذیرند و در این صورت من آن­ها را قلع و قمع می­کنم و فردا هم در عالم سربلند هستم که من نمی­خواستم بجنگم، یک ورقه سفید دادم امّا این آقا نپذیرفت. من گفتم: من چیزی نمی­خواهم، هرچه شما می­خواهی بنویس، حال آی انصاف­دارها! آی آدم­های درست! آیا من مقصّر بودم؟!! عقلای عالم بفرمایند که آیا جدّی معاویه مقصّر بوده؟ چه کسی در عالم است که بگوید معاویه مقصّر بوده است؟ او که دارد ورقه سفید می­دهد و می­گوید هرچه شما بنویسید من قبول دارم.

لذا معاویه با محسوسات، وهم و خیال قشنگ برنامه­ریزی کرده و جورچین­ها را کنار هم چیده و بعد نتیجه­گیری کرده و به این مطلب رسیده است. نتیجه او هم درست است، او می­گوید: اگر نپذیرفت که من مقصّر نیستم، اگر هم پذیرفت که بنویسد؛ یعنی من را به عنوان خلیفه پذیرفته است و ما بر عالم مسلّط شدیم.

حضرت در جواب سؤال سائل می­فرمایند: «تِلْکَ النَّکْرَاءُ تِلْکَ الشَّیْطَنَةُ وَ هِیَ شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ» آن مکر و شیطنت است و شبیه عقل است.

اتّفاقاً جالب این است که حضرت شباهت به عقل را هم تبیین می­کنند؛ یعنی خیلی از مطالب و مسائل، حالت عقلانی دارند. همان چیزی که در جامعه بشری می­گویند، مثلاً می­گویند: این فرد خیلی عاقل بود، می­دانست که به موقع چه کار باید کند.

امّا من می­خواهم براساس فرمایشات شیخنا الاعظم(روحی له الفدا و سلام اللّه علیه) بگویم که حتّی «شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ» هم به این خاطر بیان شده که مردم بفهمند، چون در آخر می­فرمایند: «وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ» اصلاً این عقل نیست.

لذا در اینجا بالصّراحه می­فرمایند که ادراکات به عنوان عقل نیست و معاویه هم که براساس ادراکات کار کرده، از عقل بهره نبرده است.

اتّفاقاً جالب این است که راجع به عقل روایت دیگری داریم که بیان می­کند: عقل آن چیزی است که برای انسان حیا بیاورد و آن جایی که باید انسان مراقبه کند ولو به ضرر خودش باشد، آن کار را انجام دهد. درحالی­که در دنیا به کسی که به خودش ضرر بزند، نمی­گویند: او عاقل است.

امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) به صورت ظاهر به خودشان ضرر زدند و پذیرفتند که زیر بیرق معاویه بروند. وقتی مالک اشتر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گفت: آقا! من در دو قدمی آن­ها هستم و صدای نفس نفس زدن آن­ها را می­شنوم، حضرت فرمودند: برگرد!

ما اگر بنشینیم و با دو دوتا چهارتای ظاهری خودمان حساب کنیم می­گوییم حضرت باید می­گفتند: برو کار این­ها را تمام کن و ریشه فساد را بکن. مگر چه می­شد؟ فقط یک لحظه بود، کمی خونریزی می­شد، بالاخره همه که نمی­خواستند امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) را بکشند، چند نفر از حضرت محافظت می­کردند ولی در نهایت آن ریشه فساد تمام شده بود.

امّا حضرت فرمودند: برگرد و بعد نیز حکمیّت را پذیرفتند. می­گوییم: حداقل بعد از حکمیّت بگویید: من این را نمی­پذیرم چون مکر کردید امّا حضرت می­فرمایند: ما قیدی نداشتیم که اگر مکر کردید نمی­پذیریم و من مکر نمی­کنم.

چه کسی در عالم این را به عنوان بحث عقلانی می­پذیرد؟ هنوز که هنوز است بعضی به امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) إن­قلت دارند و می­گویند: ای کاش امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) این را نمی­پذیرفت - من مطالبی را از این دست را شنیده­ام و خوانده­ام – شاید چند صباحی به او ایراد می­گرفتند امّا در نهایت عالم گلستان می­شد. کسی که این­گونه تصوّر می­کند، می­خواهد بگوید: نعوذبالله امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) عقل کامل نیست. درحالی­که ما می­گوییم معصومین(علیهم صلوات المصلّین) عقل کامل هستند.

(- آیا می­توانیم یک جمع­بندی مقدّماتی کنیم و بگوییم: اولاً ما به تعریف شبه عقل رسیدیم و ثانیاً با شبه عقل نمی­شود حضرت را شناخت؟)

احسنتم، بله، همین است. ما به تعریفی شبه عقل رسیدیم ولی کسی نمی­تواند با شبه عقل حضرت را بشناسد، چرا؟ چون گاهی اصلاً شبه عقل، خلاف عقل است. مثلاً ما به عنوان محبّین آل­الله در عالم در مورد معاویه می­گوییم: او مکّار و حیله­گر است و اصلاً او را عاقل نمی­دانیم.

جالب این است که ذوالجلال و الاکرام نمی­گوید ما در مقابل مکر با عقل برخورد می­کنیم، چون می­داند این­ها عقل را نمی­فهمند. لذا می­فرماید: «ومَکَروا و مَکَر اللّه و اللّه خَیرُ الماکِرین»^[17]. این­ها عقل ندارند و با کسی باید عقلانی صحبت کرد که عقل داشته باشد. وقتی کسی عقل ندارد و تمام وجودش شیطنت شده، این دیگر شبه عقل و مکر است، پس باید با همان مکر با او صحبت کرد. به فضل الهی إن­شاءالله این مطلب را بعداً توضیح خواهیم داد.

«یَا مَنْ خَتَمَ النُّبُوَّةَ بِمُحَمَّدٍ(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) اخْتِمْ لِی یَومِی هَذَا بِخَیْرٍ وَ شَهْرِی بِخَیْرٍ وَ سَنَتِی بِخَیْرٍ وَ عُمُرِی بِخَیْرٍ إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیر»

«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِی دِرْعِکَ الْحَصِینَةِ الَّتِی تَجْعَلُ فِیهَا مَن تَشاء»^[18]

خدایا به آن عقل کلّت به ما عقل مرحمت بفرما.

عقل ما را عقل سلیم قرار بده.

به آن عقل کلّت ما را به محضر عقل کلّت برسان.

ای قادر متعال! ظهور عقل کلّت در عمر ناقابل ما قرار بده.

ای خدا! به اولیاء و انبیائت در آن زمینه­سازی ظهوری که دارد به اشاره عقل کلّت درست می­شود، ما را شریک قرار بده.

به اولیاء و انبیائت قسمت می­دهیم چشم­های ما را به جمال عقل کلّت روشن بفرما.

ای خدا! دشمنان عقل کلّت را که در جهل هستند، نابود بفرما.

سپهسالار عقل کلّت را محافظت بفرما.

ای خدا! به اولیاء و انبیائت قسمت می­دهیم، آن چه عقل کلّت در حقّ ما دعا می­فرماید به هدف اجابت برسان.

ما را مشمول ادعیّه زاکیّه آن حضرت قرار بده.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»

[1] حالا إن­شاءالله در آینده بیان می­کنیم که یک سری از مطالب وهم و تخیّل است. ولو اینکه بعضی وهم را هم قسمی از علم (مِن العلم یا نوعی از علم یا حرکت علم) بیان می­کنند امّا علم بما هو علم نیست؛ یعنی شما نسبت به آن مطلب آگاهی ندارید.

[2] در ابتدا باید نکاتی را تذکّر دهم. یکی اینکه بحث ما، بحث علمی است، فقط صرف منبر نیست. گرچه منبر هم خود بحث علمی است امّا نه در آن حد که خاص باشد، بلکه عام است.

لذا همان­طور که عرض کردم لازمه کار مباحثه است ولی من احساس می­کنم مباحثه­ انجام نمی­شود و یکی از دلایل سؤال­ها هم همین است. اگر آن نکاتی را که ما عرض کرده بودیم، مباحثه می­شد، کار به اینجا کشیده نمی­شد. این را جدّی بگیریم.

اگر مباحث علمی بخواهد این­طور باشد، شاید یک دنیا صحبت لازم باشد که باید توضیح داده شود. ولی ما بنای بر این نداریم که ریز همه مطالب را بیان کنیم، گرچه خوب است کسی تمام مطالب را بیان کند امّا ما نه وقت آن را داریم و نه بدون تعارف مستمع حوصله آن را دارد. امّا از طرفی هم لاجرم باید این مطالبی را که مطرح کردیم، جمع­بندی کنیم.

تذکّر دیگر بحث دقّت در درس است. چون اگر در مباحث علمی یک لحظه دقّت نکنید، مطلب را متوجّه نمی­شوید.

لذا دقّت خیلی مهم است و یکی از خصوصیّات مباحث علمی این است که باید شش دانگ حواس در آن جمع باشد. اگر در مباحث علمی دقّت نشود و بنا باشد حواسمان یک ­مقدار به درس باشد و یک مقدار هم جای دیگر، اصلاً مبحث مطرح شده را متوجّه نمی­شویم.

دلیل اینکه بعضی­ها وقتی در اوج مریضی وارد مباحث علمی می­شوند، کأنَّ اصلاً مریض نیستند و از هر سالمی سالم­تر هستند، این است که همه وجود آن­ها علم می­شود؛ یعنی خود را در اختیار علم قرار می­دهند و این نکته خیلی مهمّی است.

اجازه دهید نکته­ای را برای شما پرده­برداری و افشاگری کنم، این نکته خیلی عالی است که خودم هم از آن بهره بردم و آن اینکه درست است راجع به شیخ­الرّئیس ابوعلی­سینا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کرده­اند که ایشان خیلی تیزهوش بودند و وقتی یک مطلب را یک بار می­شنیدند، حفظ می­کردند امّا یک ویژگی بسیار عالی که ایشان از کودکی داشتند، این بود که در زمان درس با تمام وجود در آن بحث علمی شرکت می­کردند. این در حالی است که کودک روح بازیگوشی دارد و این اصلاً نمی­گذارد حواس او جمع باشد.

این مطلب در جایی بیان نشده است. من این را از یک حجّت و ولیّ خدا(سلام اللّه علیه) شنیدم، ایشان فرمودند: رمز موفّقیّت حضرت شیخ­الرّئیس حسین ابوعلی­ ابن­سینا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این است که ایشان وجودش را در اختیار علم قرار می­داد.

ما هم اگر این­طور باشیم، همان موقع تبیین درس، مطلب را متوجّه می­شویم و دیگر نیاز به این نیست که ببینیم چه چیزی بیان شد. البته این مطلب را هم داریم که علم را از کسی که صاحب نفس است، بگیرید ولو علم­های ظاهری دنیا امّا در اینجا می­خواهیم به این نکته تأکید کنیم که انسان حداقل باید حواس خود را کامل جمع کند و اگر شش دانگ حواس خود را در باب علم قرار دهد، خیلی از مطالب حل می­شود.

[3] بعضی می­گویند: نباید اعلم بگوییم، چون عالم حقیقی خود خداست و علم دیگران شبه علم و تراوشی از علم است، خود علم بما هو علم نیست.

[4] البته این هم غلط است و چون بشر محدود است، مجبور است تمثیل­های محدودی بزند. لذا همین که می­گوییم تصوّر شیء عند الذّهن تبارک و تعالی، غلط است امّا ما ناچاریم، محدودیم و در حدّ خودمان حرف می­زنیم، خود ذوالجلال و الاکرام هم این را می­داند، ایرادی به ما نمی­گیرد و اشکالی هم در این نیست.

[5] نکته­ای را عرض کنم. من احساس می­کنم بعضی از آقایان تصوّر کردند که ما می­گوییم: اصلاً بشر عقل ندارد. خیر، این­گونه نیست، بشر از عقل بهره­مند هست و این یعنی عقل کامل ندارد، نه اینکه عقل نداشته باشد. این که عقل نداشته باشد که حرف غلطی است. اشتباه نشود، ما نمی­خواهیم این­طور بگوییم.

بنای ما در بحث مهدویت - البته من این بحث را به صورت خلاصه بیان می­کنم، اگر می­خواستم آن جریانی را که در ذهنم بود بیان کنم، باید بیش از این حرف­ها بحث کنیم - این نیست که بگوییم: ما عقل نداریم. بلکه ما می­خواهیم بگوییم: با توجّه به این همه تعابیر و تفاسیری که راجع به عقل می­کنند - همه شما قبول دارید که دانشمندان تعاریف مختلفی از عقل دادند و کسی که بگوید: خیر، مبنای علمی او می­لنگد - با کدام­ یک از آن­ها باید امام زمان(‌صلوات اللّه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) را بشناسیم؟ آیا اصلاً اینگونه می­شود حضرت را شناخت؟ اگر ما مثلاً صد و بیست تعریف از عقل داشته باشیم – البته ما بعضی از آن­ها را اصلاً تعریف نمی­دانیم و برای این مطلب دلیل داریم - یعنی صد و بیست تعریف از امام زمان(‌صلوات اللّه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) خواهیم داشت! لذا هیچ­کدام از این­ها عقل نیست، این­ها ادراکات است که به اشتباه تعبیر به عقل شده است.

بنده به فضل الهی می­خواهم مطالب را با منطق جلو ببرم. منطق بسیار مهم است، حتّی در درس خارج اصول هم بیان کردم درست است که اصول فقه به صورت ظاهر سنگین است امّا در واقع سنگین نیست و یک دلیل اینکه بعضی از اصول فقه فرار می­کنند این است که منطق را خوب نخوانده و درک نکرده­اند. اگر کسی منطق را خوب نخواند، حتّی فلسفه را هم نمی­فهمد. منطق فونداسیون علم اصول و علم فلسفه است. انسان باید منطق را خوب بخواند و درک و تحلیل کند. ما گاهی آماری می­خوانیم؛ یعنی یک کدهایی به ما می­دهند که فقط براساس آن کدها جلو می­رویم امّا باید تحلیلی بخوانیم و دقّت ­کنیم، این مهم است.

[6] خیلی از منطقیون نیز از جمله ملّاصدرا و ابن­سینا(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) - در کتاب اشارات در باب منطق - این مطلب را تبیین می­کنند.

[7] البته خیلی از افراد هستند که علم دارند و انصافاً عجب استعدادی دارند امّا کارهایی در جامعه انجام می­دهند که همه می­گویند: مثل اینکه این فرد عقل ندارد. لذا این سؤال مطرح می­شود که آیا واقعاً از راه علم می­توان عقل را شکوفا کرد؟ اینجاست که تعابیر مختلف علم نمود پیدا می­کند - همان­طور که در جلسه گذشته بیان کردیم -

[8] این­ مطالب مشترک بین همه منطقیون است.

[9] از قدیم میان فلاسفه (چه فلاسفه الهی و چه فلاسفه غربی) راجع به اینکه روح و نفس ناطقه پیش از آفرینش بدن و تعلّق روح به آن در عالم دیگری به نام عالم مثال موجود بوده، اختلاف است. البته بعضی از فلاسفه می­گویند: ما اصلاً با چنین مطلبی کاری نداریم امّا برخی دیگر چون فلاسفه الهی و حتّی افلاطون راجع به این موضوع بحث دارند.

ارسطو و پیروانش بر این عقیده هستند که روح پیش از بدن وجود نداشته است امّا افلاطون می­گوید: وجود داشته است.

[10] این همان مطلبی است که ارسطو و پیروانش بیان می­کنند که یک بحث دامنه­دار و عجیب است.

[11] حتّی بعضی به ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ایراد گرفتند و گفته­اند: بچّه در ابتدا قوّه شامّه­ قوی دارد (البته نمی­خواهیم در این بحث وارد شویم و گذرا رد می­شویم) می­گویند: دلیل این است که او سینه مادر را از بویش می­شناسد و اگرچیز دیگری جلوی او ببرید، کنار می­کشد. لذا قوّه شامّه قوی­تر است و این که شما می­گویید قوّه لامسه اول هست، درست نیست.

[12] البته این عقل، عقلی است که در منطق می­گویند و با این عقلی که ما می­گوییم تفاوت دارد. إن­شاءالله به فضل الهی به این مطلب خواهیم رسید و باید در این تأمّل کنید.

در منطق می­گویند: به برکت عقل مدرکات و معلومات جزئیّه معنا پیدا می­کند؛ یعنی اگر عقل نبود برای انسان معنا پیدا نمی­کرد. بعدها این را مفصّل توضیح می­دهیم.

[13] یونس/ 101

[14] إن­شاءالله ما این مطلب را در منطق توضیح می­دهیم.

[15] من یک نکته بگویم، شیخنا الاعظم(روحی له الفدا و سلام اللّه علیه) فرمودند: وقتی کسی «عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ» شود، دنیا برای او «الْجِنَانُ» می­شود. «و اکتُسِبَ بِه الجَنَّه» نیست، «الْجِنَانُ» است؛ یعنی هم این دنیا «جنّة» می­شود و هم آخرت - البته صورت ظاهر روایت این معنا را نمی­دهد و ما با جورچین­های خود به آن نمی­رسیم، چون «الْجِنَانُ» همان بهشت می­شود -

ما راجع به وجود مقدّس آقا داریم که وقتی آقا بیایند، دنیا مدینه فاضله می­شود؛ یعنی دنیا بهشت می­شود. دعایی در کتاب مکیال و در حاشیه مفاتیح الجنان مرحوم آشیخ عباس قمی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) آمده که هر کس می­خواهد امام زمان(صلوات اللّه و سلامه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) را ببیند، این دعا را بخواند. آن­قدر عمر او طولانی می­شود که از اینکه نمی­میرد خسته و از زندگی سیر می­شود.

آیت الله موسوی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در کتاب شریفشان نکته­ای آورده­اند که خیلی جالب است، ایشان فرمودند: زمان وجود مقدّس امام زمان(صلوات اللّه و سلامه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) طوری است که مردم دوست ندارند از دنیا بروند. این خیلی عجیب است؛ یعنی دیگر بهشت در اینجا درست شده است و این دو علّت دارد: یکی اینکه مردم مؤمن هستند، امام را می­بینند و با امام هستند و دیگر اینکه همین جا «جنّة» می­شود - صورت ظاهر روایت این معنا را نمی­دهد و ما با جورچین­های خود به آن نمی­رسیم، چون «الْجِنَانُ» همان بهشت می­شود -

[16] الکافی، ج:1، ص: 11

[17] آل عمران/ 54

[18] - سه مرتبه بیان شود - فرمودند: این ذکر از آن اذکار خفیّه است که نکات عجیبی در آن وجود دارد. البته به صورت «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِی دِرْعِکَ الْحَصِینَةِ الَّتِی تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ تُرِید» هم بیان شده است.