سلسله جلسات مهدویت حضرت آیت اللّه دکتر روح اللّه قرهی(دام عزّه)

ادلّه عقلی اثبات وجود مقدّس امام زمان(عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف)

جلسه بیست و نهم

قبل از اینکه بحث منطق را بیان کنیم، نکته خیلی مهمّی را عرض کنم: متأسّفانه بشر در باب جملات، لغات و کلماتی که از ناحیه ذوالجلال و الاکرام برای انسان آمده است - که واضع آن لفظ یا خداست یا خود بشر - تأمّل، تدبّر و تفکّر نمی‌کند. یعنی ما گاهی در مورد بعضی از جملات و مطالب فقط یک حالت حفظی و درک جزئی داریم در صورتی که باید در آن­ها تأمّل شود. لذا این نکته مهمّی است که باید در آن دقّت شود و عزیزان این کد را به خاطر بسپارند.

علم حسّی

ما در باب منطق به بحث علم رسیدیم و بیان کردیم که علم دارای چهار قسم یا شعبه می­باشد:

1. علم حسّی، اگر علم حسّی نباشد، اصلاً هیچ‌ یک از علوم معنا پیدا نمی‌کند. مثلاً فردی که در علم شیمی فعالیّت می­کند، گاهی مطلبی را باید با حسّ چشایی متوجّه شود؛ یعنی باید به‌واسطه حس آن را درک کند. گاهی تشخیص رنگ‌ها برای او ملاک است که با نگاه می­فهمد؛ یعنی اگر کسی فاقد حسّ بینایی باشد، تشخیص رنگ برای او معنا ندارد. برخی دیگر از مطالب علم شیمی به‌واسطه بویی که دارند، تشخیص داده می­شوند؛ یعنی مثلاً دو نوع دارو از لحاظ رنگ و طعم تقریباً مثل هم هستند امّا بوی آن‌ها متفاوت است – این مورد در آزمایشگاه‌های شیمی وجود دارد - حال کسی که حسّ بویایی نداشته باشد، متوجّه تفاوت آن­ها نمی‌شود؛ لذا در چنین قضایایی از علم شیمی موفّق نمی‌شود و حتماً باید از حس برخوردار باشد.

بزرگان از جمله ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این‌طور بیان می­کنند: «مَن فَقَدَ حِسّاً فَقَدَ عِلماً» هرکسی فاقد حس بود؛ یعنی فاقد علم است. چون خیلی از علوم در ابتدا با محسوسات کار دارند و انسان باید با حس آن­ها را درک کند. یکی از این حواس لامسه است، یکی باصره و ... . اگر شما حسّ بینایی نداشته باشید، چطور می‌خواهید پزشک شوید و بیماری را تشخیص دهید. در هر مطلبی همین­طور است.

تعبیر دیگری نیز بیان می‌کنند و آن این که «الحِسُّ طَلیعَةٌ لِلنَفس» حس آغاز شناخت نفس انسانی است، «وَ النَفس هِیَ عامِلَةٌ لِلعِلم» و نفس عاملِ علم است.

ما در حس با حیوانات مشترک هستیم - ما این مطالب را به صورت مختصر بیان می­کنیم- حتّی گاهی حیوانات در یک حس از ما قوی‌تر هم هستند. مثلاً نیروی انتظامی برای یافتن مواد مخدّر از سگ استفاده می‌کند، چون حسّ بویایی سگ از انسان قوی‌تر است و ... .

بعضی‌ها فاقد یک حس هستند مانند موش کور که فاقد بینایی است امّا قوّه بویایی بسیار عجیبی دارد و فقط به خاطر بویی که احساس می‌کند، می­تواند تشخیص دهد. اگر من و شما در جنگل یا صحرا باشیم، بویی را حس نمی‌کنیم امّا این حیوان از کیلومترها بو را استشمام می‌کند[1]. پس گاهی بعضی­ها در حس قوی­تر عمل می­کنند^[2].

علم خیالی

2. علم خیالی: این علم بر‌اساس بستر حسّی است؛ یعنی شما محسوسات را برمی‌دارید، در آن تغییراتی می­دهید و چیزی به نام علم خیالی می‌سازید[3].

مثلاً شما به واسطه علوم حسّی اسب و گاو را دیدید. می‌دانید اسب شاخ ندارد امّا گاو شاخ دارد، بعد به واسطه آن برای خودتان تخیّل درست می‌کنید، مثلاً به این صورت که روی پیشانی یک اسب، شاخی بزرگ تصوّر می‌کنید، بعد دو بال و سم‌های متفاوت نیز برای او متصوّر می­شوید، این را علم تخیّلی می‌گویند. لذا شما اول شاخ را دیده­اید، حالا آن را طور دیگری در خیال خود مجسّم می­کنید یا مثلاً چشم را دیده‌اید منتها آن چشمی که شما می‌سازید، چشم بسیار بزرگی است!

یا مثلاً راجع به دجّال گفته می‌شود: او کسی است که یک چشم بر روی پیشانی خود دارد^[4] و ما در ذهنمان این‌طور تصوّر می‌کردیم که او یک هیولا ‌صفتی است که امکان دارد لب‌های کلفت، دندان‌های ناجور و ... داشته باشد و روی پیشانی او هم یک چشم ورقلمبیده باشد؛ این را قوّه خیال می‌گویند. یعنی ما چنین چیزی را ندیدیم ولی آن محسوساتی را که می‌دانیم چیست، تغییر می­دهیم مثلاً بزرگ می­کنیم و ... که این علم خیال می‌شود.

البته در همین علم خیال امکان دارد بعضی از چیزهایی که تصوّر می­شود، همان مصداق واقعی باشد. مثل اینکه کسی تا به حال مشهدالرّضا نرفته و به محضر آقا ثامن‌الحجج، علی‌بن موسی الرّضا(صلوات اللّه و سلامه علیه) مشرّف نشده باشد و فرض را بر این بگیریم که آنجا را در تلویزیون هم ندیده (مثل زمان‌های قدیم) امّا به حرم حضرت عبدالعظیم رفته است. حالا می‌آید براساس آن می‌گوید: اینجا که این‌طور است، پس حتماً باید آنجا بزرگ‌تر باشد؛ یعنی یک تخیّلی برای خودش درست می‌کند که گاهی صادق است و گاهی خیر، امّا به هر حال خیال است، لذا در این مطلب هم تأمّل کنید.

علم وهمی

3. علم وهمی، در علم وهمی انسان از صور حسیه (همان محسوساتی که عرض کردیم علم حسّی است) و خیالیه یک مقدار جلوتر می‌رود. وهمی یعنی آن چیزی که به‌صورت ظاهر قابل ادراک در درون نیست امّا شما به‌واسطه بعضی از محسوسات آن را می‌فهمید.

مثلاً اگر به شما بگویند شادی را به ما نشان بده، نمی‌توانید آن را نشان دهید و فقط به‌واسطه اینکه لبخندی در صورت می‌آید، تشخیص داده می­شود. لذا شادی و عصبانیّت درونی است و با چهره معلوم می‌شود. پس این غم و اندوه یا شادی و فرحی که بر انسان وارد شده، به واسطه سببی است که برای او پیش می‌آید؛ یعنی وقتی کسی را نگاه می‌کنید، از چهره او تصوّر می‌کنید که ناراحتی دارد، ‌امّا ممکن است درحقیقت ناراحت نباشد که به این علم وهمی می‌گویند.

جالب این است که ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در رابطه با این قضیه (وهم) در اسفار این‌طور می‌فرمایند، ایشان می‌فرمایند: «فَخَلَقَ اللّه لِلحیواناتِ الکاملة کَالفَرَسِ وَ غَیرِه قُوَّةً یُدرِکُ بِها مَعنیً جُزئیّة لاتَدخُلُ تَحتَ حِسٍ وَ لا تَخَیُّل وَ تِلکَ القُوَّةُ هِیَ الواهِمة فَإِنَّ الفَرَس مَثَلاً یَحذَرُ مِنَ الأَسَد» اسب خودبه‌خود از شیر می‌ترسد. یعنی این ترس معلوم نبوده و نیاز به قوّه تخیّل هم ندارد!

ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ویژگی علم وهمی را در اسفار خود بیان می‌فرمایند، ایشان می‌فرمایند: وهم نه دارای ماده است، نه مقدار، ولی جزئی است و در این مطلب هم انسان با حیوانات مشترک است.

علم و ادراک عقلی

4. علم و ادراک عقلی: - خوب دقّت بفرمایید، این مطلب با بحث عقل خودمان هم ارتباط دارد - بعد از آن که از مراحل حس، خیال و وهم می‌گذریم، به مرحله ادراک می­رسیم - جالب این است که تمام افراد لفظ ادراک را در علم عقلی بیان می‌کنند - و آن این است که انسان به واسطه قوّه تفکّر - که بعضی هم آن را قوّه عقل بیان کرده­اند- ویژگی‌هایی را دارد که درک می‌کند.

ادراکات بی حدّ و مرز

1.4- اولاً بیان می‌کنند که برای ادراکات حدّ و مرزی نیست. درک امکان دارد خیلی از مطالب را دربربگیرد امّا انتهایی هم ندارد.

علّامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) یک نکته بسیار خوبی را در تدریس فلسفه خود داشتند. ایشان می‌فرمودند: دلیل اینکه بشر در ادراکات حدّ و نهایتی ندارد، این است که او نفخه روح حضرت حق است و چون حضرت حق در یکی از مطالب برای بشر تمثیلی قرار داده که مثل خودش باشد، شاید برای همین است که ادراکات ما حدّی ندارد.

منتها - ما می‌خواهیم فرمایش ایشان را تکمیل کنیم - این به این معنا نیست که بشر همه ادراکات را درک می‌کند. شاید یک معنای حدّ و نهایتی ندارد این باشد امّا با اینکه بشر حد و نهایتی ندارد، باز هم یک جاهایی در ادراکات کم می‌آورد. که حالا دلیل آن را بیان می­کنیم و در این باره تعریف منطقیّون را - به خصوص ابن‌سینا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که یک تعریف خیلی زیبایی در اشارات دارد - عرض خواهیم کرد. لذا آن‌چه که بیان می‌کنند این است که می‌گویند: حد و مرزی برای ادراکات نیست.

با توجّه به آیه «قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»^[5] که در جلسه گذشته بیان کردیم، نگاه بشر این است که در ادراکات حدّ و نهایتی نیست و انسان هر چقدر هم بخواهد می­تواند پیش برود و این‌طور نیست که برای او امکان نداشته باشد.

البته راجع به علم هم همین را می‌گویند، می­گویند: برای علم اصلاً حدّ یقفی تصوّر نمی‌شود. علم هر روز گسترش می‌یابد و پیشرفت می‌کند. هم شاخه‌های علم هر روز اضافه می‌شود - به عرض بنده دقّت کنید- و هم خود آن علم؛ یعنی اگر شما بخواهید فقط در یک شاخه از علم هم پیش بروید، باز خود آن هم حدّ نهایتی ندارد.

مثلاً کسی در باب علم نجوم نمی‌تواند بگوید که نهایت آن این است. وقتی هر روز ستاره‌ها و گاهی کهکشان‌های جدیدی پیدا می‌شود، نشان می­دهد که حدّ یقفی ندارد. در پزشکی هم همین‌طور است، اگر به نهایت آن رسیده بودیم که دیگر تمام مطالب حل می‌شد. مثلاً شما می‌بینید در یک زمان بیماری سرطان به عنوان کشنده‌ترین بیماری مطرح بود امّا بعد از مدّتی ایدز به عنوان کشنده‌ترین بیماری آمد در حالی که یک زمانی اصلاً چیزی به نام ایدز در علم پزشکی شناخته شده نبود، کمااینکه صد سال پیش هم چیزی به نام سرطان شناخته شده نبود. حتّی شاید در آینده به یک مطلب دیگری برسیم و بعد برای آن راه‌های جدیدی پیش بیاید. لذا برای هر علمی نمی­توان حدّ و نهایتی متصوّر شد.

پس اولین مطلب این بود که ما برای ادراکات حدّ و مرزی قائل نیستیم.

درک یا عقل؟!

2.4- حال یک چیزی این ادراکات ما را که حدّ و مرزی ندارد، در علم تنظیم و دسته‌بندی می‌کند که بعضی بیان می‌کنند این عقل است.

من تعبیری را می‌خوانم که در آن تأمّل بفرمایید. این تعبیر تقریباً ترجمان فرمایش ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) است. می‌گویند: عقل که مدیر و مدبّر است، مجموعه ادراکات و معلومات حسّی، خیالی و وهمی را مدّنظر می‌گیرد. جالب این است که چه بسا حس انسان در ادراکات خود خطا کند، مثلاً همان‌طور که عرض کردیم ما چوبی را که قسمتی از آن داخل آب است، کج می‌بینیم یا آخر خیابان را باریک می­بینیم، در‌حالی‌که پهنای آن یکسان است و این موارد از خطاهای چشم است. لذا بیان کرده­اند: این عقل است که با تدبیر و اداره خود، ادراکات صحیح را از فاسد جدا می‌کند و از معلومات صحیح آن برای مقاصد خودش استفاده می‌کند.

حال ما در اینجا یک سؤال می‌کنیم: شما چگونه می­توانید بیان کنید: کج به نظر رسیدن چوبی که قسمتی از آن درون آب است و می‌دانید قبلاً صاف بوده، عقلانی است؟

(- : از قبل می‌دانیم سرعت نور در آب با سرعت آن در هوا فرق می‌کند و برای همین این­گونه حس می‌کنیم)

یعنی علم به این داریم که سرعت نور در هوا و آب متفاوت است، این یک مطلب امّا آیا به این عقل می‌گویند؟

(- : کج به نظر رسیدن چوب ناشی از خطای چشم است)

خوب، حالا شما از کجا می‌گویید عقل این خطای چشم را درک کرده است؟ من می‌خواهم بگویم اینکه آقایان اسم آن را عقل می­گذارند و می‌گویند: عقل این را درک کرده، یعنی چه؟

(- : حس بینایی)

بله، گفتیم که اگر حسّ بینایی را نداشته باشیم، هیچ چیز درست نمی‌شود. محسوسات، اولِ کار است امّا می­خواهیم بدانیم برای چه این حسّ بینایی می‌گوید قسمت بالایی درست است امّا پایین کج شده است؟ از کجا این را می­فهمد؟

(- : پیش خودش یک استدلال می‌کند و استدلال هم که کار عقل است.)

براساس چه چیزی این استدلال را می‌کند؟

(- : براساس محسوسات)

پس این درک است، نه عقل؛ یعنی اولاً: ما قبلاً حسّ خود را به کار برده بودیم و می‌دانستیم که این چوب صاف است. ثانیاً: همان‌طور که بیان کردند ما براساس مطالب علمی این مطلب را متوجّه شدیم چون انعکاس نور در آب با انعکاس نور در هوا متفاوت است. یعنی شما ابتدا براساس آن علم اولیه (محسوسات) و بعد براساس آن مطالب علمی که کنار هم چیده بودید، این‌ را درک می‌کنید، پس اگر علم اولیّه حسیّه را نداشتید، تصوّر اشتباه می‌کردید. آقایان این را به عنوان قوّه عقل بیان کرده­اند که نادرست است و این عقل نیست، درک است و قوّه درّاکه با عقل متفاوت است که حالا دلیل آن را عرض خواهیم کرد تا متوجّه شوید چرا این‌طور است.

در باریک دیدن انتهای خیابان هم همین­طور است. من هرچه در خیابان جلوتر می‌روم، می‌بینم این خیابانی که من فکر می‌کردم انتهای آن تنگ است، گشادتر می‌شود. بعد متوجّه می‌شوم که خطای دید (خطایی در حسّ بینایی) وجود دارد که اول خیابان را درست می‌بینم امّا در نهایت آن را باریک می­بینم.

تشخیص دهنده خطاهای حسّی

البته شاید اصلاً خطا نباشد، بلکه باید بگوییم: صحیح نیست. من می‌خواهم بگویم حتّی اینکه آن را به عنوان خطای چشم نامیدند، غلط است. خطا نیست، چون دید ما یک وسعتی دارد. در مرحله نخست در چند قدمی ما را صحیح می‌بیند؛ یعنی دید ما تا یک زاویه­ای اندازه‌ها را به تناسب می‌بیند، از زاویه دیگری که می‌گذرد باز اندازه‌ها متفاوت می‌شود و به زاویه دیگری که می‌رسد باز هم اندازه‌ها متفاوت می‌شود و همین‌طور تا انتها. پس اتّفاقاً این خطا نیست، بلکه چشم من دارد اندازه‌ها را تطبیق حقیقی می‌دهد که ما اسم آن را خطا می‌گذاریم.

حال چرا اسم آن را خطا می‌گذاریم؟ دلیل این است که وقتی می‌بینیم انتهای خیابان برعکس آنچه که در ابتدا می­دیدیم، بسیار وسیع است، می‌گوییم این با آن متفاوت است، پس آن را خطا می­گوییم. در حالی ‌که اگر درک کنم، وقتی جلوتر می‌روم می‌بینم که درست بوده است و وسع دید من این‌قدر است. من باید به‌اندازه وسع دیدم احترام بگذارم و نباید بگویم که خطا کردی، اتّفاقاً خطایی نکرده است بلکه ما اسم آن را خطا می‌گذاریم چون انسان در مرحله نخست به حسیّات خودش پناه می‌برد - خوب دقّت کنید، این نکته بسیار مهمّی است –

پس انسان در هر علمی اول به محسوسات خودش پناه می‌برد؛ یعنی آن حس اولیّه است که می‌گوید: چون اینجا بزرگ است باید انتها هم بزرگ باشد، بعد این سؤال برای او ایجاد می­شود: چرا اینجا بزرگ است و آن‌جا تنگ؟ پس اشتباه است و احتمالاً آن‌جا وسیع است. پس ابتدا به سراغ محسوسات خود می‌رود؛ یعنی از ابتدا به سراغ درک نمی‌رود که این‌ها را با هم تشخیص دهد بلکه در ادامه ادراک می­کند. حالا آیا می­توان اسم این را عقل گذاشت؟ آیا واقعاً این‌ عقل است؟ خیر، این‌ها مدرکات است.

تازه اگر هم آن را به عنوان عقل بگوییم، باید توجّه کنیم که ملّاصدرا و ابن‌سینا(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) هم - البته سهروردی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم تا حدّی همین‌گونه بیان فرموده­اند - هرجا اسم آن را آورده­اند، گفته­اند: مدرکات عقلانی، نه خود عقل بمعنا العقل که چون بحث ما در مورد عقل است، آن را هم عرض می‌کنیم.

پس ما معلوماتی را که از مدرکات حسیّه، خیالیه و وهمیّه به دست می­آوریم، با هم مقایسه می‌کنیم. به همین جهت و از این باب که درک می‌شوند، آن را به عنوان مدرکات عقلانیّه (عقلیّه) تعبیر کرده­اند. پس این‌ها درک است و با همدیگر قیاس می­شوند. چون اگر بشر مقایسه نکند باز هم متوجّه نمی‌شود؛ یعنی خودش آمده، مقایسه کرده و دیده است که هرچه هم جلو می‌رود، پهنای خیابان یکی است. انسان در مرحله نخست بلافاصله به‌واسطه تصوّر از مطالب حسیّه اشتباه می‌کند امّا وقتی می‌رود قیاس می‌کند، با تجربه یا فرمول‌چینی که در ذهن خود می‌کند، می‌بیند که درست است.

لذا در مرحله نخست باید این را خطای چشم بگوییم امّا نه خطا به عنوان حقیقت خطای چشم بلکه خطای حسّی که بشر در ابتدا بلافاصله می‌خواهد به حسّ خود اعتماد کند - خوب دقّت کنید که چه عرض می‌کنم - پس اگر بشر بلافاصله بخواهد فقط به قوّه حسّ خود اکتفا کند، فکر می‌کند چشم خطا کرده است و اسم آن را هم خطای چشمی می‌گذارد چون به حسّ بینایی خود اعتماد کرده است امّا وقتی جلو می‌رود می­بیند اصلاً این­گونه نیست. حس یک اندازه‌ای را می‌طلبد، حال این را از کجا می‌فهمیم؟ از مدرکات و جورچین‌هایی که هست می‌فهمیم؛ یعنی می‌گوییم: ما قیاس کردیم و هرچه جلو می‌رویم می­بینیم همین است. حالا آقایان اسم این را مدرکات عقلانی یا خود عقل می‌گذارند که باید ببینیم آیا واقعاً این‌طور است؟

اسم عقل

ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می‌فرمایند: بشر در همه مطالب جز ادراکات عقلانی با حیوانات مشترک است و ادراکات عقلانی است که او را مجزا می‌کند. اصلاً به همین خاطر به انسان، حیوان ناطق می‌گویند، یعنی انسان نطق فکری دارد، یعنی فکر او حرکت می‌کند، متوجّه می‌شود، درک می‌کند و مقایسه می‌کند امّا من می‌خواهم عرض کنم: این قیاس در همه انسان‌ها موجود است. اگر بخواهیم این را به عنوان عقل معرّفی کنیم، پس همه بشر حتّی جنایتکاران و ظالمان هم عقل دارند امّا این فقط اسم عقل است و آن‌ چیزی که ما بیان کردیم، نیست.

اگر این‌طور باشد که - همان‌طور که جلسه گذشته هم عرض کردیم - امثال معاویه هم می‌نشینند، جورچین می‌کنند و می‌گویند: این است، این است و ...، بعد هم با همان ادراکات و استدلالات خود، آن کار را انجام می­دهد. پس با این تعبیر همه انسان‌ها از عقل برخوردار هستند إلّا آن‌هایی که در مراحل اولیّه، اصلاً از این قوای حسیّه نیز به طور کامل برخوردار نباشند، متوجّه نشوند و دقّت نکنند^[6].

پس اگر این‌طور باشد، همه بشر دارای عقل هستند. اگر بخواهیم از این طریق نگاه کنیم، عیبی ندارد. امّا آیا واقعاً عقل به این معناست؟ آیا مدرکات که جورچین و درک مطالب است، به عنوان عقل است؟

مطلب دیگری بیان می­کنم که به آن دقّت بفرمایید. این مطلب را علّامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به نقل از ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان می‌فرمایند. ایشان می‌فرمایند:

یک) عقل هدف‌ساز است؛ یعنی عقل است که هدف نهایی زیستن را مشخّص می‌کند.

دو) عقل به عنوان ابزار است؛ یعنی عقل در شبکه‌ای از مقاصد و برنامه‌هایی که انسان را به هدف می‌رساند، وجود دارد و این جایگاه عقل است -این مفهوم از عقلانیّت نسبت به ارزش‌ها کاملاً خنثی است و از خوب و بد سخن نمی‌گوید-

ایشان در ادامه می‌فرمایند: ماکس وبر در تبیین نام سرمایه‌داری می‌گوید هرکس از عقلانیّت بیشتری برخوردار باشد، از ابزار سرمایه بهتر می‌تواند بهره‌برداری کند.

یعنی در تبیین نظام سرمایه‌داری آن فکر شیطانی را هم به نام عقل می‌گویند. پس الان سرمایه‌داران عالم خودشان را از بهترین عقلای عالم می‌دانند که توانستند به وسیله عقلشان بر جامعه بشری حاکم باشند[7].

لذا این را به عنوان عقل می‌گویند و قائلند: چون درک می‌کند که چگونه جورچین کند، این عقل است امّا آیا واقعاً این ادراکات که انسان برای هرچیزی بتواند از آن­‌ها استفاده کند، عقل است یا خیر، عقل چیز دیگری است؟

ما قبول داریم این نکاتی که عرض می‌کنیم، هیچ کجا نیست، ولی از اعتقاد خودمان هم به هیچ عنوان دست نمی‌کشیم، البته نه هر اعتقادی، اعتقاداتی که مبنای دینی داشته باشد^[8]. لذا ما به این مطلب خودمان معتقد هستیم که اصلاً اسم ادراکات را نباید عقل بگذاریم. ما می­گوییم: بشر قوّه‌ای دارد که برتر از دیگران است و آن ادراکات است، قوّه درک است امّا عقل چیست؟

بستر ادراکات

بستر ادراکات عقل است امّا خود ادراکات عقل نیست، عقل چیز دیگری است - این مطلب یک مقدار ظریف و سخت است امّا باید تأمّل و دقّت کنید تا متوجّه شوید -

مثل نفس است، ما سه نفس داریم: نفس امّاره، لوّامه و مطمئنّه. وقتی ذوالجلال و الاکرام بشر را خلق کرد حتّی نفس امّاره را هم در او قرار داد، همان‌طور که نفس مطمئنّه را به ودیعه در او قرار داد.

بانو امین اصفهانی(اعلی اللّه مقامها الشّریف)، آن مجتهده عظیم‌الشّأن و عارفه چه زیبا بیان فرمودند که عقل مثل قوای دیگر در وجود انسان است. منتها یک خصوصیّتی دارد که ناظم‌القوا است؛ یعنی بر پا و بر جا می­دهد؛ یعنی مثل مبصر می‌ماند، می­گوید: اینجا حرف انبیاء آمد بلند شوید و ... امّا اگر بگوید: خیر، من خودم می‌فهمم، من خودم درک می‌کنم و ...، این خودم همان نفس امّاره است و عقل نیست.

مدرکات هم در بستر عقل جزئی است. چون در قرآن و روایات، عقل سلیم یا قلب سلیم بیان شده است - که حالا بیان خواهیم کرد یعنی چه. در روایات نکات بسیار قشنگی وجود دارد که تعریف حقیقی است – لذا یک لایه اولیّه وجود دارد که براساس آن لایه اولیّه و عقل جزئی مدرکات برای انسان معلوم می‌شود.

بهره­برداری کننده از مدرکات

منتها می­توان از همین مدرکاتی که از بستر عقل بیرون آمده است یا بهره‌برداری عقلانی کرد و یا با قوای دیگری به نام نفس امّاره آن را هدایت کرد - تعابیری که بیان می‌کنم، تعابیر عجیبی است، خوب دقّت کنید – لذا درست است که این مدرکات از بستر عقل بیرون آمده است امّا اگر به هوی و هوس سپرده شود، نفس امّاره آن را هدایت کرده و به هر سویی که بخواهد می­برد^[9].

پس امکان دارد بستر مدرکات عقل باشد امّا این­طور نیست که بگوییم خود مدرکات عقل است چون گاهی به بی‌راهه می‌رود. آیا می­توان مثلاً نظام سرمایه‌داری – همان تعریفی که برایتان خواندم - را هم از باب عقل تعریف کرد؟ در اینجا این سؤال را مطرح می­کنم که آیا عقل با نفس امّاره متفاوت است یا خیر؟

(- : بله، با عقل الهی متفاوت است.)

عقل شیطانی که دیگر همان شبیه عقل است؛ یعنی عقل نیست. روایت آن را در جلسات گذشته خواندیم که «هِیَ شَبیهة العَقل وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ»^[10].

البته ما هم می‌خواهیم همین را بیان کنیم که چون این مدرکات از بستر عقل بیرون آمده است، ما فکر می‌کنیم عقل است، لذا می‌آییم آن­ها را تقسیم‌بندی می‌کنیم و می‌گوییم: عقل الهی و ...، در صورتی که خدا به انسان بیشتر از یک عقل نداده است. آن­های دیگر عقل نیستند که ما بخواهیم بگوییم عقل الهی یا غیر الهی، بلکه آن­ها شیطانی و از نفس امّاره هستند. همان چیزی که حضرت فرمودند: «تِلْکَ النَّکْرَاءُ ... وَ لَیْسَتْ بِالْعَقْلِ» آن شیطنت است و عقل نیست.

پس منظور ما هم این است که اسم آن را عقل می‌گذارند ولیکن عقل نیست. این­ها شاید از بستر عقل بلند شده باشد، منتها این موجی که برپا شده، به دست دیگری افتاده است و دیگر عقل نیست.

تمثیلی که می­توان زد، همین قضیه انقلاب‌ها و جنگ­های نرم است که به وجود می‌آورند. در این قضیه، یک عدّه را جلو می‌اندازند ولی بعد از مدّتی دیگر اصلاً جریان به دست آن‌ها نیست، دست دیگری است. در اینجا هم اسم این را عقل می‌گذارند در صورتی که به دست عقل نیست.

همه ما قبول داریم که نفس امّاره با عقل متفاوت است. وقتی این مطلب را به عناوین دیگری حتّی به غربی­ها هم بیان می­کنیم، قبول می‌کنند. مثلاً می‌گوییم: آیا قتل فی‌ذاته خوب است؟ می‌گوید: خیر. می‌گوییم: چرا؟ می‌گویند: شیطانی است. پس حتّی آن­ها هم این­گونه تعریف می‌کنند امّا وقتی می‌خواهند قتل را توجیه کنند به آن عنوان عقلانی می‌دهند - به این مطلب دقّت کنید- وإلّا می‌دانند که قتل یا تجاوز در بستر نفس امّاره است.

به عنوان مثال در زمان فردی چون یزیدبن­معاویه هم که حدود سه سال حکومت کرد و در عین این سه سال سه جنایت بزرگ کرد^[11]، آنچه که اعلام کردند این بود: خون و مال و ناموس این‌ها بر شما حلال است؛ یعنی بعد حِلیّت و عقلانی به قضیه دادند که مسلّماً این عقلانیّت با آن عقلی که ما بیان می­کنیم، متفاوت است.

مطالب دیگری نیز در این زمینه وجود دارد و من می‌خواستم روایاتی را بخوانم که إن­شاءالله در جلسه آینده بیان خواهم کرد. لذا این‌ها مقدّمه­ای است تا ما به اصل برسیم.

پروردگارا! عقل سلیم به ما مرحمت بفرما.

آقایمان، آن عقل کل به فریادمان برسان.

ظهور آقایمان، عقل کل را در عمر ناقابل ما قرار بده.

همه دعاهایمان به هدف اجابت برسان.

«بالنّبیّ و آله صلوات بر محمّد و آل محمّد»