شب8  رمضان المبارک 1434     جلسه: هفنم      26/04/92

«اللَّهُمَّ أَنْتَ‏ الْقَائِلُ‏ وَ قَوْلُکَ‏ حَقٌّ وَ وَعْدُکَ صِدْقٌ- وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ‏ ... إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما»

مسئلت از فضل خدا

در این فراز از دعای ابوحمزه («اللَّهُمَّ أَنْتَ‏ الْقَائِلُ‏ وَ قَوْلُکَ‏ حَقٌّ وَ وَعْدُکَ صِدْقٌ- وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ‏ ... إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما») بیان می­کنیم: قول تو، حقّ است و به تعبیر دیگر، برو و برگرد، ندارد و همان است که بیان می­کنی. وعده هم که می­دهید، معلوم است عین حقیقت است و صدق است.

 عرضه می­داریم: خدا! خود تو که قولت، حقّ و وعده­ات، صدق است، بیان فرمودی: «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ» از فضل خدا بخواهید و مسئلت کنید، «إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما»، به تحقیق که خدا به شما از باب رحمتش نگاه می­کند و فضل و عنایتش را بیشتر مرحمت می‌کند.

مجوّز اهل فضل برای ورود به بهشت

عرض کردیم بیان می­فرمایند: فضل در مقابل عدل است. وقتی پروردگار عالم در لسان معصوم؛ یعنی لسان‌الله، بیان می‌کند که چه کسانی اهل فضل هستند، نکاتی بیان می­شود که با توجّه به آن‌ها، به این مطلب پی می‌بریم که وقتی خلق را که خلق هستند، این‌طور تعریف می­کند؛ طبیعی است خود خدا که خالق انسان‌ها و همه مطالب است، برتر از این‌ها است.

پیغمبر اکرم، خاتم رسل، محمّد مصطفی(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) بیان می­فرمایند: «إِذَا جُمِعَ‏ الْخَلَائِقُ‏ یَوْمَ الْقِیَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَیْنَ أَهْلُ‏ الْفَضْل»[1] وقتی در روز قیامت، همه خلائق جمع می­شوند، یک منادی­ و ملکی ندا می­دهد که کجایند اهل فضل؟

‏« فَیَقُومُ أُنَاسٌ وَ هُمْ یَسِیرٌ فَیَنْطَلِقُونَ سِرَاعاً إِلَى الْجَنَّةِ » جماعتی که تعدادشان اندک است، قیام می­کنند و به سرعت به سوی بهشت می­روند.

«فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ فَیَقُولُونَ إِنَّا نَرَاکُمْ سِرَاعاً إِلَى الْجَنَّةِ» قبل از این که این‌ها بخواهند وارد بهشت شوند، ملائکه، این‌ها را ملاقات می­کنند. معلوم است ملائکه­ای که بخواهند اجازه ورود به بهشت بدهند، مجوز می­خواهند و مجوزشان این است که سؤال می­کنند: شما که می­گویید ما اهل فضل هستیم، در دنیا چه کار کردید که اهل فضل هستید؟ چی شده که شما را می­بینیم که به سرعت دارید به سمت بهشت می‌روید؟

 «فَیَقُولُونَ نَحْنُ أَهْلُ الْفَضْلِ» آن‌ها می‌گویند: مگر خودتان صدا نزدید که کجایند اهل فضل؟ خوب ما اهل فضل هستیم دیگر.

 «فَیَقُولُونَ مَا کَانَ فَضْلُکُمْ» ملائکه می‌گویند: بگویید ببینیم این فضلی که شما دارید بیان می­کنید، چه بوده؟

«فَیَقُولُونَ کُنَّا إِذَا ظُلِمْنَا غَفَرْنَا » می‌گویند: اگر به ما ظلم می­شد و ظلم و ستمی می­دیدیم، می­بخشیدیم. «وَ إِذَا أُسِی‏ءَ إِلَیْنَا عَفَوْنَا» و اگر بدی می‌دیدیم، گذشت می­کردیم. « وَ إِذَا جُهِلَ عَلَیْنَا حَلُمْنَا» و وقتی رفتار جاهلانه با ما می‌کردند، حلم و بردباری به خرج می‌دادیم.

» فَیُقَالُ لَهُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِین‏» حالا دیگر ملائکه به آن‌ها می‌گویند: وارد بهشت شوید که این اجر و مزد شما برای همین اعمالی است که انجام دادید، « فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِین‏» این، بهترین اجر است، برای آن عملی که داشتید.

اهل فضل

پس چه کسانی اهل فضل هستند؟

1.       کسانی که وقتی به آن‌ها ظلم می‌شود، می‌گذرند، « کُنَّا إِذَا ظُلِمْنَا غَفَرْنَا ».

چرا عنوان غفران است؟ همان‌طور که می‌دانید وقتی کسی مذنب است و گناه می‌کند، باید استغفار کند. ظلم هم گناه بزرگی در حقّ شخص دیگری است. لذا در این‌جا حقّ‌النّاس پیش می‌آید.

خاطرتان هست که عرض کردیم، طبق روایات شریفه، یکی از اذکاری که حتّی باعث آمرزش گناهان کبیره می‌شود، ذکر صلوات بر محمّد و آل محمّد است. امّا حتّی این ذکر هم تمام گناهان کبیره به جز حقّ‌النّاس را می‌بخشد، چون حقّ‌النّاس فرق می‌کند و باید طرف مقابل راضی شود.

لذا دراین‌جا هم ظلم به دیگران، حقّ‌النّاس است. « کُنَّا إِذَا ظُلِمْنَا غَفَرْنَا » ما هر موقع، ظلمی و ستمی می‌دیدیم، می‌بخشیدیم. یعنی آن شخص مقابل گناه بزرگی کرده و باید طلب غفران کند. امّا آیا غفران مِن ناحیة الله است؟ بله، خدا هم باید بیامرزد، ولی اصل، رضایت همین شخص است، چون حقّ‌النّاس است. می‌دانید مثل چیست؟

مثل این که بعضی مواقع افرادی در جامعه جنایاتی مثل قتل و ... می‌کنند و شخصی از حقّ خودش می‌گذرد، امّا ما مدّعی‌العموم هم داریم که از طرف عموم انسان‌ها و از طرف حاکمیّت، ادّعا دارد. لذا او که بهشیده، از حقّ فردی خود گذشته و بخشیده، امّا این‌جا مدّعی العموم هم مدّعی است، یعنی فقط فردی نیست.

لذا از پروردگار عالم هم باید طلب استغفار کنیم. شاید کسی بگوید: من به فلانی ظلم کردم، به خدا چه مربوط است؟! باید گفت: پروردگار عالم در این‌جا به تعبیری به عنوان مدّعی‌العموم است.

ضمن این که اصلاً می‌شود بیان کرد: خود پروردگار عالم، غیر از مدّعی‌العموم بودن، می‌تواند شکایت فردی هم داشته باشد. پروردگار عالم می‌گوید: من به تو اعضاء و جوارحت را دادم، چرا با زبانت، دستت و چشمت، این کار را کردی؟! چرا با قلم و رفتارت این کار را کردی؟!

پس اگر کسی نسبت به اهل فضل، ظلم کند، او را می‌آمرزند.

2.    «وَ إِذَا أُسِی‏ءَ إِلَیْنَا عَفَوْنَا» اهل فضل می‌گویند: وقتی به ما بدی می‌کردند، ما هم گذشت می‌کردیم. بدی کردن با ظلم متفاوت است، ظلم یعنی حقّ کسی خورده شود، امّا بدی کردن یعنی مثلاً بی‌ادب است، یا طوری رفتار می‌کند که نعوذبالله، نستجیربالله دیگران را هم نسبت به شخصی بدبین می‌کند که این، گناه و معصیت کرده، گرچه اگر واقعاً بنا شود که حقّی ضایع شود، آن‌وقت دیگر ظلم می‌شود.

لذا اهل فضل وقتی بدی می‌بینند، عفو می‌کنند.

3.       اهل فضل، در مقابل کسانی که جاهلانه با آن‌ها برخورد می‌کردند، حلم و بردباری به خرج می‌دادند، « وَ إِذَا جُهِلَ عَلَیْنَا حَلُمْنَا».

حلم خدا؛ دلیلی بر گناه بنده!

امّا سؤال این است: پروردگارعالمی که خودش می­گوید: اگر بندگان این‌طور باشند، اهل‌الفضل می­شوند؛ دیگر خودش که خالق است، چگونه است؟! لذا می­گوید: «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ».

لذا بنده در فراز «اللَّهُمَّ أَنْتَ‏ الْقَائِلُ‏ وَ قَوْلُکَ‏ حَقٌّ وَ وَعْدُکَ صِدْقٌ- وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ‏ ... إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما» می­گوید: خدا! می­دانم من ظلم کردم، بد هم ظلم کردم، خاک بر سرم که عمرم را تباه کردم و به عنوان بنده، بد ظلم کردم، به عنوان یک انسان که بنا بود اشرف مخلوقات و «احسن الخالقین» شوم، ظلم بدی به اعضاء و جوارحم کردم، این اعضاء و جوارح، از من شاکی هستد که چرا ما را در راه گناه خرج کردی و ظلم کردی؟! امّا خدا! تو که غفران داری، خدا! من بدی کردم، امّا تو که عفو داری، خدا! اصلاً من جاهل بودم، الآن هم دارم می­گویم که کارهایم از روی جهل است، امّا تو حلم و بردباری داری، به من رحم کن.

اصلاً خیلی از مواقع این حلم خداست که باعث می­شود ما گناه کنیم و جهل داشته باشیم. لذا پروردگارعالم لطف و محبّت دارد، با این که می­تواند بگوید: بلافاصله گوشت را می­گیرم، ولی نمی­گیرد. دلیلش هم این است که خدا می­داند ما جاهلیم.

لذا این نکته خوبی است که گاهی در عرضه حال به پروردگار عالم بیان کنیم. اولیاء خدا این‌طور بودند، ما هم بگوییم: خدایا! می‌دانی ما عامد نیستیم، آیا ما می­خواهیم مثلاً عمداً با خدا دشمنی کنیم و عدوّ هستیم؟! چه ادّعایی داریم که مثلاً بخواهیم سینه سپر کنیم و بگوییم: ما با تو دشمنیم، اصلاً قد و قواره ما به این حرف­ها می­خورد؟! مگر ما چه هستیم؟! اصلاً جایی که اولیاء الهی این‌طور بیان می­کنند، دیگر ما چه هستیم؟! جایی که عقاب پر بریزد، از پشه لاغری چه خیزد؟! خدایا! واقعاً وقتی ما گناه می­کنیم، مثلاً می­خواهیم بگوییم دشمنیم؟!

شیطان و ژست دشمنی با خدا!

این را بدانید که شیطان هم فکر می­کند دشمن است. شاید بگویید: اگر این‌طور است، پس چرا خدا می­فرماید: «عدوّی و عدوّکم»؟! این که شما می‌گویید که خلاف فرمایش پروردگار عالم است! خوب دقّت بفرمایید، نکته بسیار مهمّی است، این «عدوّی و عدوّکم» که بیان می­شود؛ برای این است که او می­خواهد دشمنی کند، امّا واقعاً هیچ احدی نمی­تواند دشمنی کند. لذا یک عدّه  در جلد دشمنی می­روند و به تعبیر دیگری ژست دشمنی را می‌گیرند، امّا واقعاً کسی نمی‌تواند با خدا دشمنی کند.

لذا ما می­گوییم: خدا! ما جاهلیم، ما ژست دشمنی هم نمی­گیریم، اصلاً می­دانیم عددی نیستیم، هر غلط و گنهی هم که کردیم، از روی جهل است، تو هم حلم و بردباری به خرج می­دهی، برای این که یک زمانی لطف خودت شامل حال ما شود.

وقتی انسان بفهمد لطف خدا شامل حالش شده، از آن‌جا به بعد، یک عمر شرمنده است و تازه متوجّه می‌شود که عجب! من احمق چه گناهانی که نکردم! چه کارهای زشتی که نکردم! لذا خودش خجالت می­کشد و دیگر مدام خجل است و این، بالاترین عذاب روحی است.

خدایا! ما را از جهل معلّق، خلاصی مرحمت بفرما!

لذا طبق روایتی که بیان شد، بندگانی که اهل فضل هستند، ظلم دیگران را می‌بخشند، از بدی‌های دیگران می‌گذرند و در مقابل رفتارهای جاهلانه دیگران، حلم و بردباری به خرج می‌دهند. وقتی بندگان این‌گونه هستند، دیگر فضل خدا چیست؟! لذا همین‌ها که بندگانش می‌گویند، پروردگار عالم در درجه اعلایش دارد. به ما که مخلوقیم، می‌فرماید: اهل فضل باشید، خودش که دیگر معلوم است فضیلت را در درجه اعلی و بالاترین درجه‌اش، دارد.

یعنی می‌خواهیم این‌طور بگوییم: خدایا! ما بدی و گناه کردیم، تو ببخش و عفو کن. ما جهل داریم، تو حلم و بردباری به خرج بده.

چه زمانی بشود ما از این جهل خارج شویم! دیدید یک مواقعی من دعا می‌کنم و در دعاهایم عرض می‌کنم: پروردگارا! آنچه خوبان عالمت دعا بلدند و ما از آن دعاها محرومیم، همه آن دعاها را تفضّلاً در حقّ همه ما مستجاب شده قرار بده. یک دعایی هم که اولیاء خدا می‌کنند، همین است که می‌گویند: خدایا! ما را از جهل معلّق، خلاصی مرحمت بفرما.

جهل معلّق، جهلی است که انسان نمی­داند، ولی ادّعای به علم هم نمی­کند. چون در باب جهل دو نوع بیان شده: جهل بسیط و جهل مرکب. جهل بسیط یعنی که من می­دانم که نمی­دانم، امّا جهل مرکب؛ یعنی نمی­دانم که نمی­دانم، بلکه فکر می­کنم که می­دانم. جهل معلّق هم این است که من نمی­دانم که این، جهل است، ولی از آن طرف هم نمی­گویم که این، علم است.

اولیاء خدا می­گویند: خیلی از اعمال ما روی این نوع جهل (جهل معلّق) می­چرخد. ببینید یک کسی اصلاً به طور کل جاهل است که هیچ، امّا اولیاء خدا می­گویند: یک عده حتّی اگر به صورت ظاهر مقاماتی هم به دست بیاورند، بعضی مواقع در جهلند که این، جهل معلق است. یعنی خیلی از حقایق را نمی­دانند و این، جهل می­شود که بحث دیگری دارد.

فتوای حقیقی از نظر آیت‌الله بهجت(اعلی اللّه مقامه الشّریف)

لذا این که بعضی از بزرگان در فتاوایشان می­گویند: «واللّه العالم»، یک علّتش، همین است. آن‌ها از ادلّه، برهان، کتاب، سنّت و عقل، خیلی دقیق بهره‌برداری کردند، امّا باز هم می­گویند: نمی­دانم و خدا، عالم است.

البته آیت­الله العظمی بهجت، آن بهجت القلوب(اعلی اللّه مقامه الشّریف) فرموده بودند: فتوای حقیقی، آن است که والله العالم در آن نباشد و به حقیقت بگوید: این است. به نظر بنده، برای این مطلب، دیگر باید یک کسی باشد که اتّصال داشته باشد، یعنی مّن ناحیه الحجّه بیان شود که این است و او هم بیان کند: همین است. امّا این‌ها با آن براهین و ادلّه و مطالب  و استدلال‌ها که در دست دارند، حکم می­کنند و طبیعی است که یک جایی مطلبی باشد.

حالا این قصّه مال آن‌هاست، امّا در مورد ما طبق روایتی که بیان شد (« وَ إِذَا جُهِلَ عَلَیْنَا حَلُمْنَا»)، باید گفت: خدایا! اصلاً همه اعمال ما از روی جهل است، «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ» خدایا! تو حلم و بردباری داری، ما بیچاره و بدبختیم.

چگونگی مقابله اهل فضائل با بدی

یکی دیگر از چیزهایی که می­تواند ما را از اهل فضایل قرار دهد که خود خدا برترش بدارد، این است که امیرالمومنین، اسدالله الغالب، علی­بن­ابی­طالب(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­فرمایند: «ان مقابلة الاسائة بالاحسان » می­خواهی مقابله کنی؟ همان که به اصطلاح عامیانه می­گوییم: زدی ضربتی، ضربتی نوش کن؛ حال اگر می­خواهی مقابله کنی، مقابله بدی را با احسان انجام بده. اگر کسی بدی کرد، تو نیکی کن و بدی را به خوبی پاداش بده، ببین چه خبر خواهد شد.

تو نیکی می­کن و در دجله انداز                         که ایـــزد در بیابانت دهد بــاز

« و تغمد الجرائم بالغفران لمن احسن الفضائل و افضل المحامد »؛ اگر جرائم و گناهی از کسی دیدی، بپوشان. تفاوت «غمد» با «ستر» این است که «غمد» پوشاندن بیشتری است، ستر یعنی پرده، امّا «غمد» یعنی یک کاری بکن که حتّی وقتی نگاهش می­کنی، تصور کند که تو هم نمی­دانی.

لذا امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­فرمایند که بنده باید این­طور باشد، بدی را به خوبی پاداش دهد، گناهان را با بخشش و گذشت بپوشاند و بعد می­فرماید که این، از بهترین فضیلت‌ها و برترین خصلت‌های پسندیده و اخلاق­های حمیده است، « لمن احسن الفضائل و افضل المحامد».

شیرینی ادّعای جهل در مقابل حضرت احدیّت!

آن­وقت خدای متعال خودش این­گونه نیست؟! «اللَّهُمَّ أَنْتَ‏ الْقَائِلُ‏ وَ قَوْلُکَ‏ حَقٌّ وَ وَعْدُکَ صِدْقٌ- وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ‏ ... إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما»؛ یعنی خدا! من آمدم درب خانه­ات، تو هم که قولت، قول حقّ است وعده­ا­ت هم که وعده صدق است، من از خودت مسئلت می­کنم؛ چون خودت هم گفتی: «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ»، لذا من هم دارم از فضل تو مسئلت می­کنم؛ یعنی به تعبیری شتر دیدی، ندیدی.

 خدا! بد کردم، تو احسان کن. احسانت را به واسطه گناه از من قطع نکن. روایت داریم که گناه عامل  برای از بین رفتن رزق و روزی می­شود. لذا خدایا! تو با فضلت برخورد کن و با بدی من هم مقابله نکن.

البته یکی از کارهایی که می­توانیم این برکت‌زدایی را برکت زایی کنیم و فضل خدا را جلب کنیم، همین درک شب است. شب خیلی برکت دارد و برای همین است خدای متعال ماه مبارک رمضان را قرار داد. چون ما بینی و بین الله غیر از ماه مبارک رمضان، فقط ماهی یکبار جمع می­شویم که یک موقع­هایی هم اتّفاقی می­افتد و تعطیل می­شود، امّا در ماه مبارک رمضان، خیلی از این مجالس در دل شب هست و خیلی الهی عفو بیان می­شود که همه این­ها باعث جلب فضل خدا می­شود.

در مقابل آن همه گناه و سیئه، احسان می­آید. در مقابل آن همه زشتی­ها، پلشتی­ها و پستی­ها، لطف و غفران خدا می­آید. بد کردم، می­پوشاند و نمی­گذارد کسی بفهمد که این لطف است. به من هم می­گوید: تو هم گناه دیگران را دیدی، بپوشان و نگذار کسی بفهمد. لذا اگر می­خواهیم اهل فضائل باشیم، گناه دیگران را بپوشانیم و آبرویشان را نریزیم.

می­خواهی کسی باشی که برترین خصلت­های محمودان عالم را دارد و خصلت­های حمیده را داشته باشی که به تو محمود بگویند؛ یعنی محمود و پسندیده خدا بشوی؟ می­خواهی خدا تو را حمد کند، یعنی خدا، حامد بشود و تو، محمود بشوی؟ می­خواهی «و افضل المحامد» باشی؟ کار تو باید این باشد: « مقابلة الاسائة بالاحسان و تغمد الجرائم بالغفران » بدی‌ها را با نیکی مقابله کن و جرائم را به غفران و ندید گرفتن، بپوشان. از خود خدا هم همین را مسئلت کن، «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ» ببین چه غوغا می­شود! پس این­طور باید از خدا بخواهیم.

انصافاً ائمه(علیهم الصلوة و السّلام) چه قدر قشنگ در دعا ورود پیدا می­کنند. اوّل بیان می­کنند: «اللَّهُمَّ أَنْتَ‏ الْقَائِلُ»‏ تو خودت بیان فرمودی؛ یعنی به تعبیر عامیانه، زود هم خدا را نعوذبالله، نستجیربالله، لای منگنه می­گذاریم. « وَ قَوْلُکَ‏ حَقٌّ» قولت هم که قول حقّ است - که آن را توضیح دادیم -  «وَ وَعْدُکَ صِدْقٌ» وعده تو هم که اصلاً دیگر برو برگرد ندارد، یعنی تا گفتی، دیگر تمام است. «وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ» حالا خودت گفتی از فضل خدا مسئلت کنید، من هم آمدم از فضلت بخواهم، « إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیما».

یعنی خدا! دل شب آمدم از فضل تو مسئلت کنم که من را ببخشی، به اعمال من نگاه نکن، فضل تو این است که سیئه را به احسان مقابله می­کنی، فضل تو این است که چنان گناهان من را می­پوشانی کأنّ من اصلاً گناهی انجام ندادم، تازه یک مواقعی طلبکار هم می­شوم!

خدایا! ما جاهلیم، فرمودی اهل فضائل، با جاهل، با حلم و بردباری برخورد کنند، پس تو هم با حلمت در این دنیا و در آن دنیا، با ما برخورد بفرما.

 خدایا! تو عالم کلّ هستی، من جاهلم. ادّعای جهل در مقابل حضرت احدیّت هم خودش یک شیرینی دارد، خدایا! ما جاهلیم خدایا! با علم و حلمت با ما برخورد بفرما!