جلسه دوم

معنای فقه و جایگاه اصول فقه

فقه اکبر و فقه اصغر

در جلسه گذشته عرض کردیم، فقه دو معنا دارد: معنای لغوی و اصطلاحی، گرچه در معنای لغوی و اصطلاحی، اشتراک حقیقی است. اشتراک حقیقی به این معنا که فقه در لغت هم به معنای فهم صحیح کلام با دقّت و فراست خاصّ خودش است.

طبعاً وقتی وجود مقدّس صادق القول والفعل(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمودند: «تَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ»^[1]، این «تَفَقَّهُوا» یعنی شما به حقیقت، فهم دقیق نسبت به دین داشته باشید، نه فهم ظاهری، که عرض کردم چون یک عدّه فهم­های ظاهری داشتند، در مقابل مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) ایستادند.

لذا خود این معنای اصطلاحی فقه که تفقّه به معنای حقیقی در دین است، دو قسمت می­شود، یکی این که با آمدن لفظ «تفقّه فِی الدِّینِ» - که این «فِی الدِّینِ» مطلق است - در معنای دین­شناسی به کار گرفته شده و دیگر این که اگر بحث «فِی الدِّینِ» کنار گذاشته شود، اصطلاحاً به نام علم­الاحکام است.

عرض کردیم در مورد اوّل فقه اکبر می­شود؛ چون اشاره به همه معارف دارد و مورد دوم فقه اصغر است که همان احکام عملی است.

پس فقه اصطلاحی به فقه اکبر و فقه اصغر تقسیم می­شود.

قید شرعیّه

در جلسه گذشته به معنای فقه اشاره شد که فقه «هو العلم بالاحکام الشرعیّة الفرعیّة عن ادلّتها التفصیلیّة» است.

حال این سؤال مطرح می­شود که چرا علم است؟ در آینده وقتی اشاره خواهیم کرد که اصول هم علم است، «مَا المَعنَا العِلم فِی هَذا المَعنا؟» را بیان می­کنیم و در مورد خود علم بما هو علم و تقسیمات آن و این که اصلاً علوم از باب اختلافی که دارند چطور بیان می­شوند، بحث خواهیم کرد، امّا مختصراً عرض کنم که چون راجع به دانستن مطالب فقه است، به نام علم بیان می­شود.

پس فقه، علم به احکام شرعی است. ما دو نوع احکام داریم: یک نوع احکام که به دست بشر درست می­شود و قوانین موضوعه را بیان می­کند و نوع دیگر که به واسطه پروردگار عالم تبیین می­شود.

ما قائل به این هستیم که باید حقّ قانون­گذاری برای پروردگار عالم محفوظ باشد، چون اوست که تمام مطالب بشر، هم خیر و هم فساد آن­ها را می­داند و به وسیله قانون­هایی که تعیین فرموده، تضمین­کننده سعادت دنیا و آخرت بشر است.

لذا سلسله قوانین در مطالب دینی را شریعت و خود خداوند را شارع می­گوییم. نبی را نیز از یک جهت شارع می­گوییم؛ چون ایشان تبیین­کننده تمام جوانبی است که پروردگار عالم به دست ایشان به عنوان شریعت آورده است.

لذا قید شرعیّه در معنای فقه، نشانگر آن احکام و قوانینی است که پروردگار عالم تعیین کرده است.

پس دو نوع قانون است: قانونی که به دست بشر است و قانونی که به دست پروردگار عالم است. قانون بشری قابل تغییر و تحوّل است، امّا در قانون پروردگار عالم تغییر و تحوّلی نیست و چون از ناحیه خداست، تمام آن خیر است[2].

بنابراین آوردن قید شرعیّه در تعریفی که بیان شد، برای خارج کردن دیگر اقسام احکام مثل احکام عقلی، فلسفی و لغوی است که در جلسه گذشته بیان کردیم.

قید فرعیّه

نکته دوّم، قید فرعیّه است. همان­طور که مستحضرید، انسان مطالبی را به عنوان اصول اعتقادی دارد که آن­ها اصل هستند و مطالبی را هم به عنوان مطالب فرعی دارد، مثل مسائل فقه یا ورود به اصل احکام که اشاره می­کنیم.

همان­طور که از اسم اصول اعتقادات که اصلی هستند، معلوم است؛ در آن اصولی چون وجوب ایمان به پروردگار عالم، شناخت نبیّ مکرّم و شناخت معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) بحث می­شود، اصول فقه نیز همین­گونه است و به عنوان مثال جایگاه اصولی مثل حجّیت واحد و یا خبر ثقه در علم اصول است.

پس قید فرعیّه به این عنوان است و از باب اصل نیست، البته این­طور هم نیست که در مقابل چیز دیگری فرع باشد.

ما دو نوع فرع داریم که یک نوع از آن، ما را به مسائلی می­رساند که اصل است، یعنی خودش اصل نیست. امّا منظور از این قید فرعیّه که در این­جا بیان می­کنیم این است که آن­ها، قوانین اصولی را به ما می­دهند تا به فرعی برسیم که باید به آن عمل کنیم.

درست است که خود این احکام، فرع است و ما باید به حقیقت شناخت برسیم امّا این مطلب در این­جا ملاک نیست، ملاک این است که اصولی را به ما می دهند که به این فرع برسیم، مثل اصول فقه. پس فرع­ها با هم متفاوت است.

ادلّه تفصیلیّه

نکته سوم این است: گاه احکام شرعیّه فرعیّه براساس اجتهاد و مراجعه به ادلّه احکام (کتاب، سنّت، اجماع و عقل) است که این­ها را ادلّه تفصیلیّه می­گویند.

این ادلّه تفصیلیّه متعلّق به فتوای مجتهد است امّا احکام شرعی فرعی نوع دیگری هم ادلّه دارد که دلیل اجمالی است و آن به این معناست که مقلِّد به طور اجمالی می­داند که آنچه مقلَّد او بیان می­کند، براساس یک اصولی است ولو خود او این اصول را نداند.

برای همین است که او نمی­رود از یک فرد عامّی تقلید کند و اگر از او بپرسند چرا از دیگر افراد تقلید نمی­کنی؟ می­گوید: من می­دانم که مرجع من از احکام خبر دارد، ولو به این که خود ندانم که کتاب، سنّت، اجماع و عقل چگونه باعث فتوای مرجع می­شود ولی به طور اجمالی می­دانم که مرجع من از این­ها خبر دارد و این مهم است.

وقتی در این­جا می­گوید: تفصیلیّه، یعنی این که ما آن دلیل اجمالی را نمی­خواهیم، ما آن تفصیلیّه را که متعلّق به فتوای فقیه است می­خواهیم که بتوانیم با کتاب، سنّت، قول و فعل معصوم، عقل و اجماع فتوا را استخراج کنیم - البته مطالبی در بحث اجماع هست که بعدها به آن اشاره می­شود -

ظهور بعد الخفاء

بعضی از بزرگان از فقه، تعریفی کرده­اند که براساس آن، نکته­ای قابل بررسی است. از جمله شهید بزرگوار، آیت­الله سیّدمحمّدباقر صدر(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ در کتاب علم اصول خود فرموده­اند: «الفقه هو علم الاستنباط الاحکام الشرعیّه» که این با تعبیر آیت­الله نائینی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ مشابه است که فرمودند: «علم الفقه تدبّر و هو استنباط الاحکام الشرعیّة» - البته این که در تدبّر چه تفاوتی است، در آینده خواهیم گفت -

پس علم فقه، علم استنباط احکام شرعیّه است. کلمه استنباط از «نَبَطَ» به معنای ظهور بعد الخِفاء است؛ یعنی چیزی که مخفی بوده و بعد ظهور پیدا کرده است. پس از قبل بوده و ما نمی­خواهیم آن را درست کنیم.

بنده از آن مرد بزرگوار، آیت­الله آشیخ جواد تبریزی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ سؤال کردم: این تعبیر «نَبَطَ» دلالت بر این است که بوده و مخفی شده است یا شما تعبیر دیگری دارید؟

ایشان تأمّل فرموده و گفتند: باید بوده باشد که ما استخراج کنیم و إلّا ساختنی نیست - این نکته خاصّ این مطلب است که باید در آن تأمّل کرد -

«نَبَطَ» در کتاب لغت به معنای آن چیزی است که الآن ظهور پیدا کرده امّا به حقیقت، ظهور بعد الخفاء است؛ یعنی خفائی که الآن ظهور پیدا کرده است.

بدین جهت در کتب لغت، خارج کردن آب از ژرفای زمین را هم «نَبَطَ» گفته­اند و استخراج احکام شرعی از منابع معتبر نیز همین است که البته محتاج به نوعی فکر، نظر، اقامه و استدلال است، چون فکر در منطق حرکت از مبادی (یعنی وجود داشته) به سوی مراد و مطلوب است، «و الفکر حرکة الی المبادی و من المبادی الی المرادی» - این را عارف عظیم­­الشّأن، سبزواری بزرگ(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ در منظومه خود تبیین فرموده­اند -

پس استخراج و استنباط یعنی داشتن یک سری قواعد که شما براساس آن­ها حرکت می­کنید تا به اصل برسید، «هو علم الاستنباط الاحکام الشرعیّه».

لذا علم استنباط همان علم اصول است یعنی مبادی را باید به شما بدهد که براساس آن استنباط کنید و به مرادتان برسید. پس از قبل بوده و این علم، آن را برای ما بیان می­کند.

اجمالاً نکته­ای را از امام العارفین، حضرت امام خمینی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ عرض می­کنم. ایشان در منشور روحانیّت راجع به دین که محدوده وسیع دارد و همه مطالب آن به فقه برمی­گردد و بخش مهم زندگی بشر و هدایت بشر در ارتباط با این مطلب است، می­فرمایند: فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است.

این تعبیر چه عالی و جالب بیان شده است. فقه تئوری واقعی است، نه ظاهری که ممکن است به واقعیّت نرسد. همان­طور که فقه به معنای استنباط است و از «نَبَطَ» آمده، پس نیاز به ابزار و استخراج دارد. البته ابزار آن مختلف است و باید به تمامی آن­ها مسلّط بود و از جمله ابزار آن، ادبیّات و منطق است[3].

پس معنای اصول که جای تأمّل دارد، این است: اصول یعنی منطق استنباط احکام شرعی و دستور فقاهت.

ما با توجّه به مبنای درس خود که کتاب شریف کفایه مرحوم آیت­الله آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ است، با مدّنظر قرار دادن این معنای اصول به بحث می­پردازیم تا مطلب روشن شود. بعضی از بزرگان در این زمینه تعاریفی را بیان کردند و ایرادهایی نسبت به آن­ها بوده و جواب­هایی نیز برای آن ایرادات وجود دارد که بیان خواهیم کرد[4].

علوم؛ اصلی و آلی

همان­طور که فقه جایگاه رفیعی دارد، اصول نیز که مقدّمه­ای برای فقه است، شرافت دارد. منتها شرافت و ارزش آن از نوع آلی است.

شما در منطق خوانده­اید که علماء برای علوم مدوّنی که وجود دارد، تقسیماتی را ذکر کرده­اند، یکی از آن تقسیمات این است که بیان می­فرمایند: علوم دو گونه است: علوم اصلی یا اصالی و علوم آلی یا مقدّمی.

تعریف علم اصالی مثل فقه این است: «مقصود بالإصالة و مطلوب بالذّات»، یعنی غرض از تحصیل آن­ها، خود آن علوم است.

مثلاً شما ادبیّات را برای خودش نمی­خوانید، ولی فقه را برای خودش می­خوانید.

لذا در علوم اصالی، اصل معرفت و آگاهی به خود آن مسائل هدف است، نه این که فراگیری آن­ها مقدّمه علوم دیگری شود. به تعبیر دیگر، این علوم، مقدّمه نیستند، بلکه علوم اصلی هستند.

به عنوان مثال علوم حکمتی، اصلی هستند؛ یعنی شما حکمت نمی­خوانید تا مقدّمه چیز دیگری باشد امّا علمی مثل منطق، مقدّمه­ای برای فلسفه است ولی در خود فلسفه مطالبی است - اگر فرصت باشد، در درس خارج فلسفه به بحث آن می­پردازیم - که یک عدّه از اعاظم می­فرمایند: فلسفه، خود، نهایت علم و مقصود است، امّا عدّه­ای دیگر می­فرمایند: خیر، این­طور نیست، آن هم باید ما را به حکمت والا برساند و خود به عنوان اصالت نیست، بلکه ما را به ابواب عرفانی می­رساند و در حقیقت مقدّمه است.

البته حکیم عظیم­الشّأن سبزواری بزرگوار(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ بیان می­فرمایند: طبعاً علوم حکمتیّه، چه حکمت نظری و چه حکمت عملی، به ویژه حکمت نظری علم الاصاله است. ایشان می­فرمایند: «هو العلم باحوال اعیان الموجودات علی ما هی علیه فی نفس الامر بقدر الطاقة البشریة». این نکته­ای است که علم اصالتی با آن تبیین می­شود.

امّا ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ طور دیگری وارد می­شود که گذرا رد می­شویم، ایشان می­فرمایند: چون در فلسفه، اصل آگاهی از وجود و هستی و آگاهی از احوال و عوارض آن، مطرح است، لذا علم حقیقی است.

امّا هدف از تحصیل علوم آلی یا مقدّماتی، رسیدن به علم اصلی است و غرض علم اصول هم این است که به وسیله آن به علم حقیقی یعنی علم فقه برسیم.

اصول فربه شده!

بعضی از بزرگان می­فرمایند: علم اصول بیش از حد فربه شده، یعنی گاهی علم اصول بیشتر از خود فقه پر و بال و رشد پیدا کرده است، آیا این درست است یا خیر؟

جوابی که می­دهیم این است: فقه موقعی پویاست که به تعبیر امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ همپای زندگی بشر برای حل مشکلات او باشد و اصول هم تا وقتی حیات دارد که دشواری­های فقاهت را برطرف کند.

فقه نباید از رسالت خود کناره بگیرد یا تنها به بخشی از رسالت خود بپردازد. مثلاً زمانی در فقه اصلاً بحث جهاد مطرح نمی­شد یا در زمان قدیم به بحث طهارت بسیار می­پرداختند ولی در این زمانه بعضی که تاج سر ما هستند، گاهی باب طهارت را سرعت می­دهند و می­گویند: اصالت ندارد. این­طور که نمی­شود گاهی افراط ­کنیم و گاهی تفریط!

اصول هم همین­طور است، صحیح نیست که اعلان استقلال کند و خودش را فربه کند یا ادّعای برابری با فقه کند.

در جلسه آینده اشاره خواهم کرد که ما باید در نظر داشته باشیم که اصول از علوم آلی و مقدّمی است و بیش از حد به آن پر و بال ندهیم و یادمان نرود که اصول را برای فقه می­خواهیم.

شاید یک عدّه هم که از اصول فراری هستند، به خاطر همین است که آن­قدر گستره پیدا کرده که گاهی دیگر اصل نیست و تبدیل به فرع شده است!

إن­شاءالله ادامه مطالب در جلسه بعد بیان می­شود.

«و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»