جلسه سوم

قبض و بسط علم اصول

افراط و تفریط در علم اصول

به تعبیر امام العارفین(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌، فقه به عنوان تئوری کامل و واقعی اداره انسان از گهواره تا گور است که با توجّه به تعاریفی که از فقه شد، این بهترین تعبیر است.

لذا ما به فقه نیاز داریم امّا خود فقه هم نیاز به علومی دارد تا انسان به آن تسلّط پیدا کند، از جمله علم اصول که به عنوان علم مقدّماتی یا آلی است.

فقه، زنده و پویا است چون متعلّق به زندگی بشر از گهواره تا گور است، منتها نکته­ای که بیان شد، این بود: موقعی این فقه پویا خواهد بود که پایاپای زندگی بشر حرکت کند و مشکلات او را رفع کند.

اصول هم به عنوان مقدّمه علم فقه - که خودش نیز علم محسوب می­شود - موقعی حیات دارد که بتواند دشواری­های فقاهت را برای ما حل کند و این ملاک ماست.

همان­طور که اگر فقه از رسالت اصلی خود دور شود و کارایی آن برای زندگی بشر معلوم نباشد، دیگر فقه نیست؛ اگر اصول هم بخواهد به عنوان یک علم اعلان استقلال کند، فربه شود و خود را برتر از فقه بداند، دیگر به عنوان علم محسوب نمی­شود و به عنوان اصول معنا ندارد. چون تمام مطالب اصول برای این است که ما فقه را خوب بفهمیم.

لذا همان­طور که بیان شد اصول به عنوان علم آلی و مقدّماتی است و علم آلی هیچ موقع برتر از علم اصلی نیست.

حتّی عدّه­ای قائل هستند خود فلسفه نیز که به مباحث اصل شناخت وجود و هستی و آگاهی از احوال و عوارض آن می­پردازد، مقدّمه است تا انسان به حکمت عالیّه برسد و حکمت با فلسفه متفاوت است امّا با این حال، اگر بپذیریم که خود فلسفه، علم اصلی است امّا دیگر منطق نمی­تواند ادّعا کند که من به تنهایی و بدون فلسفه می­توانم مطالب را بیان کنم. کسی که فقط منطق بداند، حکیم نمی­شود. منطق و ادبیّات از علوم آلی هستند، نه اصلی[1].

لذا اگر هم کسی تصوّر کند با اصول، فقیه می­شود، این­طور نیست. فقیه شدن با اصول محال است. ولی این که اصول باید باشد تا انسان بتواند مطالب فقهی را خوب درک کند و تحلیل و قوّه استنباط را به دست بیاورد، بحث دیگری است.

امّا بزرگان نکاتی را بیان کرده­اند، از جمله امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ که در جلد دوم کتاب الرسائل خود فرموده­اند: اخباریّون بیان می­کنند اصول نباید باشد امّا حقّ این است که آن­ها بدبین هستند و جانب افراط را می­گیرند که آن را انکار می­کنند.

البته پرداختن به اصول آن هم در حدّ زیاد درست نیست. اگر فکر کنیم اصول خود یک علم مستقل است، بی­نتیجه است و صرف عمر در این مورد، عمر را ضایع می­کند و تفریط است.

این عذر هم پذیرفته نیست که یک عدّه بیان کرده­اند: ما به علم اصول به این خاطر می­پردازیم که ذهن را بارور می­کند. اگر کسی تصوّر کند ذهن او با اصول بارور می­شود، اشتباه است، بلکه برعکس انسان باید تأمّل کند و تا یک حدّی جلو برود. آن چیزی که به درد ما می­خورد، مسائل الهی چون معاد و مسائل معاش روزمرّه انسان است که همه در فقه نهفته است.

لذا ایشان می­فرمایند: ما به همین خاطر بعضی از مسائلی را که در علم اصول وارد شده و زائد است، حذف می­کنیم تا زیاد فربه نشود.

شرط نیاز در ورود به مسائل علم اصول

نکته دیگر این است که روزانه مسائلی مبتلا­به جوامع بشری می­شود که فقه باید پویا باشد تا به آن­ها جواب بدهد. بر این اساس، بشر، نیازهای تازه­ای به علم اصول پیدا می­کند.

لذا می­بینید یک بحث مانند دلالت نهی بر فساد، تازه از اوایل قرن ششم یا اواسط آن وارد علم اصول شده است - در کتاب الغنیه ابن­زهره نیز می­بینید که ورود دلالت نهی بر فساد از آن زمان بوده است - چون تازه در آن زمان احساس نیاز شد.

پس در حقیقت نیاز بشر بود که باعث شد مسائلی چون حقیقت شرعیّه، اشتراک، ضدّ یا مقدّمه واجب[2] و ... به علم اصول ورود یابند.

لذا دوران پویایی بعضی از مباحث مشخّص است و احساس نیاز، عامل به وجود آمدن آن­ها شده است، نه این که خود­به­خود به وجود آمده باشند و این مطلب دلالت بر این دارد که اصول فقه، مقدّمه برای فقه است.

هر جا که نیاز بشری بوده، مطلبی به اصول ورود پیدا کرده است. به عنوان مثال تلازم بین الحکمین به طور گسترده از قرن یازدهم به بعد به وجود آمد. اجتماع امر و نهی هم - که مطالب مفصّلی در آن بیان شده - از آن زمان بود که در اصول جای گرفته است. میرزای قمی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در قوانین­الأصول خود راجع به اجتماع امر و نهی مطالبی بیان کردند و بعد هم بعضی از بزرگان همین مبحث را به عنوان جزوه و کتاب مجزّا بیرون داده­اند. پس نیاز، عامل ورود به مسائل علم اصول است.

شرایط قبض و بسط علم اصول

نکته مهم این است که ما افراط و تفریط نکنیم، در جلسه گذشته نیز عرض کردم که ما گاهی در اصول افراط می­کنیم، گاهی در فقه. گاهی اصول را یکباره می­بوییم و می­بوسیم و کنار می­گذاریم، گاهی هم به بعضی از ابواب فقه (مثل باب طهارت) بیش از حدّ می­پردازیم.

لذا نگرش ما نسبت به اصول این است که ما نباید راه افراط یا تفریط را برویم. مثلاً این­طور نباشد که اقسامی را برای مبحثی مطرح کنیم امّا در آخر بگوییم: اصلاً نیازی نیست! خوب اگر نیاز نیست، چرا بیان می­کنیم؟! اگر در مواقعی نیاز است، آن را بیان کنیم و بگوییم دلیل نیاز آن هم این است، امّا اگر بدون وجود نیاز، آن را گستره دهیم، ابطال وقت است و نباید این­گونه باشد.

نکته­ای را بیان می­کنم - که این را به عنوان کد اصلی در علوم به خاطر بسپارید - حضرت شیخنا الأعظم، حضرت مفید عزیز(روحی له الفدا و سلام اللّه علیه)، آن اوّل مرجع دین و أخ السّدید امام هماممان، امام زمان(روحی له الفدا و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) فرمودند: شما هر چه در مباحث اعتقادی گستره دهید، نه تنها هیچ اشکالی ندارد، بلکه ذهن پرورش پیدا می­کند و به مطالب اصلی خواهید رسید. لذا جا دارد که به آن­ها بیشتر هم بپردازیم ولی اگر بخواهیم خیلی به علوم فرعی چون اصول و ادبیّات در مقابل علوم اصلی بپردازیم، ابطال عمر است!

پس طولانی کردن مطالبی چون تفسیر اشکال ندارد امّا در علوم دیگری که نیاز نیست، نباید عمرمان را ابطال کنیم. ضمن این که استاد هر فنّی باید نگاه کند و ببیند مستمعین تا چه حد طالب هستند.

آیت­الله العظمی مرعشی نجفی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمودند: شیخنا الأعظم، حضرت مفید (روحی له الفدا و سلام اللّه علیه) - که کتابی در اصول دارند - دو نوع روش داشتند، ایشان برای بعضی از بزرگان مثل سیّدرضی و سیّدمرتضی(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) - که هر آنچه دارند مدیون استاد عظیم الشأنشان هستند - تفصیلاً بیان می­فرمودند، امّا این کتاب مختصرشان، برای درس عمومی ایشان بود. ایشان در ادامه می­فرمودند: امّا به هر حال نباید افراط و تفریط کرد.

لذا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در انتهای کفایه خود، در آن­جایی که می­فرمایند: «أما الخاتمة: فهی فیما یتعلق بالاجتهاد و التقلید» در بحث تخطئه و تصویب، نکته­ای را بیان می­فرمایند. اگر مراجعه کنید، می­بینید که در آن­جا بیان می­فرمایند: خلاصه کلام این که ما در استنباط احکام فرعی و استخراج آن­ها از ادلّه، چاره­ای نداریم جز این که به علم اصول مراجعه کنیم؛ پس علم اصول باید باشد.

ایشان در ادامه می­فرمایند: این ضرورت برای اخباری و اصولی هر دو یکسان است و این که اخباریّون انکار می­کنند، اشتباه است و باید به علم اصول مراجعه کنند، منتها مقدار مطلبی که ما نیاز داریم با توجه به مباحث علم فقه است. هرچه علم فقه گستره پیدا کند، طبعاً علم اصول هم باید به همان میزان گسترش پیدا کند.

می­فرمایند: شرایط زمانی و استعداد افراد را هم باید در نظر گرفت، ویژگی­های فقیه یکسان نیست، لذا به نظر می­رسد رجوع او به علم اصول هم متفاوت باشد.

بعد می­فرمایند: در قرن­های اوّل و دوم خیلی به اجتهاد نیاز نبود ولی نیاز به بعضی از مباحث فقه در دوره ما باعث شده علم اصول هم گسترش پیدا کند که بعضی از این مباحث از بحث­های اصولی دوره­های بعد هم فراتر رفته و بعضی امروزه هم به درد نمی­خورد.

لذا شیوه آیت­الله بروجردی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ هم این­چنین بود، ایشان وقتی به بحثی ورود پیدا می­کردند، می­فرمودند: من احساس نیاز به این بحث نمی­کنم؛ به همین خاطر به بحث دیگری می­پرداختند. خود امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ هم این­گونه بودند ولی با ظرافت بیان می­کردند: این بحث برای بعد بماند و رد می­شدند.

لذا این نکته امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بسیار عالی است که می­فرمایند: انصاف این است که آنچه اخباریّون می­گویند درست نیست و البته این هم که کسی بگوید: هر چه بیشتر به اصول بپردازیم، ذهنمان پرورش پیدا می­کند، درست نیست. نه افراط باید باشد و نه تفریط.

آیت­الله مکارم شیرازی(حفظه اللّه تعالی) نکته قشنگی را در کتاب القواعد الفقهیّه خود دارند، ایشان بالجد با دقّت به این مطلب نگاه کرده­اند و می­فرمایند: بعضی تصوّر می­کنند و می­گویند: ما حرکت­های بزرگ علمی کردیم و به اصول شاخه­هایی دادیم، امّا وقتی امروزه به آن شاخه­ها نگاه می­کنیم، می­بینیم به درد ما نمی­خورد و نباید این­طور افراط کرد. جدّاً باید در این مطلب تأمّل کنیم و بگوییم این مطالب از بحث­های سودمند، دور است. عجیب این است که متأسّفانه این سری موضوعات با نام تحقیق و گسترش علم به جامعه بشری داده می­شود! این خود هلاکت­آور است و درست نیست.

ایشان در ادامه می­فرمایند: از طرفی بعضی هم می­آیند و برعکس، می­گویند: ما فهمیدیم و تحقیق کردیم که این به درد نمی­خورد و زائد است، باید در این هم تأمّل کنید و بیهوده و بی­جهت هر مطلبی را زائد بیان نکنید.

به نظر می­رسد بین همه اقوال اعاظم، همان چیزی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌، آن آیت عظمی بیان فرمودند، حرف صحیحی است. واقعاً بعضی از مطالب به درد بعضی از فقها نمی­خورد، چون استعداد خود فقیه ملاک و شرط است. البته بعضی از مطالب نیز جدّاً نیاز است.

طریقه برخورد با زوائد علم اصول

نکته­ای را هم اضافه کنم و آن این که این­طور نیست که اگر گفتیم: بحثی زائد است، الی الابد زائد باشد، امکان دارد الآن زائد باشد امّا بعدها مسئله­ای به وجود بیاید که شاید نیاز به این پایه علم اصولی داشته باشد. لذا هیچگاه زائد را الی الابد نگوییم. من به فضل الهی دلایل آن را در آینده بیان می­کنم که مثلاً در فلان جا بعضی از اعاظم بیان فرمودند: این بحث زائد است، امّا ما دلیل و برهان می­آوریم، مطالب فقهی را در کنار آن می­گذاریم و استنباط می­کنیم که این مطلب به این سبک و سیاقی که بیان می­فرمایند نیست و جدّی زائد نیست.

پس بهترین مطلبی که ما می­توانیم بگوییم این است که باید در تهذیب و تدوین موضوع علم اصول کار شود امّا در مورد زوائدی که تصوّر می­شود به این سبک و سیاق نیستند، باید این­گونه دسته بندی کرد:

1- حذف مباحث زائد و بدون فایده برای فقیه در زمان خودش.

2- تلخیص مباحث کم بهره در اصول - بعضی از مباحث بهره دارند امّا کم بهره هستند که باید این­ها را تلخیص کنیم -

3- اهتمام و انسجام در مباحث مهم و راه­گشا - البته باید روی آن مطالبی هم که پراکنده یا گمشده هستند، کار کنیم -

پس اگر این­طور شد، دیگر علم اصول شیرین می­شود. گرچه علم اصول هم نیاز به ادبیّات دارد و هم منطق. کسانی که منطق را خوب نخوانده باشند، در علم اصول به مشکل برمی­خورند و درک آن برای آن­ها سخت می­شود.

سیر تحوّلات علم اصول

حال نگاهی گذرا به سیر تحوّلات اصول می­کنیم. سه دوره برای اصول بیان کرده­اند:

1- دوره تأسیس و شکل­گیری علم اصول

2- دوره تدوین علم اصول فقه

3- دوره استناد و کاربرد علم اصول فقه در مقام اجتهاد

اگرچه ما بیان کردیم علم اصول فقه، ریشه در قواعد عقلایی دارد[3] امّا به جرأت، اوّل مطلبی که می­توان بیان کرد، این است که همه این­ مطالب از ناحیه معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) است. این علم هم مانند دیگر علوم در دامن عصمت رشد و نمو پیدا کرده است - گرچه عرض کردیم اصلاً برای معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) علم اکتسابی وجود ندارد -

ما در منطق دو نوع علم داریم:

1- علم حضوری

2- علم اکتسابی

علم حضوری، حضور نفس معلوم لدی العالم است. حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) عالم هستند امّا برای این که می­دانستند بعد از خودشان، کسانی در جاهای دیگر هستند که به علم الهی متصّل نیستند، یا حدّاقل آن لحظه متصّل به علم نیستند و بناست فتوا دهند، یک سری مبانی به نام علم اصول درست کردند.

ما در روایات، قواعدی داریم که علّامه مجلسی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نیز در جلد دوم بحارالانوار، ابوابی راجع به این موضوع دارند، مثلاً شما اصل استصحاب، برائت یا احتیاط را می­توانید از خود روایات استخراج کنید. این­ها استناد به ظهور کلام معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) است؛ یعنی کلام معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) عامل این مطالب است.

طبق تمام متون روایی، بانی علم اصول و معمار آن، معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) است و غیر از این نیست. مثلاً در وسائل­الشّیعه، جلد 27 می­فرمایند: «عَلَیْنَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَیْکُمُ التَّفْرِیع‏»، القاء علم اصول از ما و تفریع آن از شماست.

مؤسّس علم اصول، حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) هستند و در زمان امامان همام، باقرین صادقین(علیهما الصّلوة و السّلام) یعنی آن زمانی که دعای مؤمنین به عنوان «اَللَّهُمَّ اشغَلِ الظَّالِمِینَ بِالظَّالِمِینَ» مستجاب شده بود و بنی­الأمیّه و بنی­العبّاس به هم مشغول بودند، تدوین علم اصول شروع شد.

همان­طور که علّامه سیّدحسن صدر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در کتاب تأسیس­الشّیعه خود بیان می­فرمایند: اوّل کسی که به تدوین بعضی از مسائل علم اصول پرداخت، هشام­بن­حکم بود که او متوفّی 179 ه.ق است و از شاگردان وجود مقدّس حضرت صادق القول و الفعل، امام جعفر صادق(صلوات اللّه و سلامه علیه) بوده است.

کتاب «الالفاظ و مباحثها» متعلّق به ایشان است که اوّلین کتاب علم اصول بود. یعنی ایشان اوّلین فردی بودند که مطالبی را که حضرت تعلیم دادند، تدوین کردند.

بعد از ایشان، یونس­بن­عبدالرّحمن است که از آل­یقطین بود - آل­یقطین بسیار مرید اهل­بیت(علیهم صلوات المصلّین) بودند - ایشان از شاگردان وجود مقدّس حضرت موسی­بن­جعفر، امام کاظم(صلوات اللّه و سلامه علیه) بود که «اختلاف الحدیث و مسائله» را نوشت و در آن مباحث اصولی را تبیین فرمود.

این­ها دومین گروهی هستند که در بحث علم اصول داریم، البته در زمان این­ها افراد دیگری هم بیان شدند، منتها ضعیف است.

آیت­الله العظمی گلپایگانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ در بحث خارج فقه خود می­فرمودند: ما می­خواهیم بعضی از مطالب اعاظم را بگوییم تا یاد آن بزرگان زنده شود - تعبیر خیلی زیبایی است، ایشان خیلی دقیق بودند[4] - ولی چون بعضی از اعاظم بیان فرمودند که این­ها ضعیف یا أضعف هستند، پس معذوریم.

یعنی ایشان می­خواستند نظریّات مختلف را بگویند امّا چون آن نظریّات ضعیف بود، می­فرمودند: این­ها را نمی­گوییم ولی از آن بزرگواران خیلی با احترام یاد می­کردند.

از آن­جا که بنا به اختصار است، از این مقدّمات گذرا رد می­شویم تا به اصل مبحث برسیم[5].

علی ایّ حال باید مطالبی را در مورد دوره استناد و کاربرد علم اصول فقه که در مقام اجتهاد است، بررسی کنیم که نکات آن را به فضل الهی در جلسه بعد عرض می­کنم.

«و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»