جلسه ششم

نگرش ساختاری به علم اصول (1)

ترتیب منطقی علم اصول

عرض شد اصول فقه به عنوان مجموعه مسائلی است که دارای موضوع واحد یا به تعبیر بعضی از اعاظم، اشتراک در غرض یا سنخیّت قضایا هستند. یکی از مباحث اصول فقه، ترتیب مباحث و رعایت ترتیب منطقی نسبت به آن علم می­باشد.

مسائل هر علمی نمی­توانند مستقل و بی­­ارتباط با هم باشند. رعایت ترتیب منطقی نیز یک نظم ساختاری به علم می­دهد و عامل درکی ساختاری و سهل­الوصول از مطالب می­شود.

دلیل این است که درک بعضی از مسائل مبتنی بر درک درست مقدّمات آن است. مثلاً در علم ریاضی، اگر راه جمع و کسر عددها را درست بفهمیم، تقسیم نیز قابل درک است، امّا اگر جمع و کسر درست فهمیده نشود، تقسیم نیز قابل فهم نیست.

پس اگر ترتیب منطقی طرح مسائل رعایت نشود، باید این را بدانیم که در درک و فهم مطلب اختلال به وجود می­آید و در افاده از غرض آن علم به مشکل برمی­خوریم.

لذا این که ترتیب منطقی برای علم اصول نیاز است، یکی از مطالب مهم است.

هم­چنین تشخیص ترتّب مسائل علم، کار سهل و آسانی نیست، یعنی این­طور نیست که تصوّر کنیم تنها با یک فن می­شود ترتّب مسائل را تشخیص داد، بلکه نیاز به علوم مختلف دارد.

این که قبلاً عرض کردم علم اصول در فقه و فقه در اصول گره خورده است، ترتّب آن نیاز به این دارد که این مسائل، در علوم مختلف، جمع شود. راجع به دانستن علم فقه اشاره کردیم، صاحب معالم و دیگر اعاظم بیان کردند که دانش­های دوازده­گانه برای فقه نیاز است؛ طبعاً این دانش­ها برای اصول فقه هم نیاز است.

تربیت علم اصول

با توجّه به نکاتی که عرض شد، بحثی تحت عنوان تربیت علم اصول مطرح می­شود، تربیت علم اصول یعنی از زوائد آن کاسته شود تا فربه نشود و از طرفی هم طوری نباشد که دیگر به آن اصول نگویند.

لذا علم اصول نیاز به رعایت ترتیب منطقی دارد که وجود ترتیب منطقی میان طرح مسائل آن، علاوه بر این که فراگیری و درک را آسان می­کند، خصوصیّت دیگری هم دارد که عامل می­شود نظرات مختلفی را که میان اصولیّون متأخّر، پیدا شده، جمع کند. چون نباید با نظرات مختلف، این­قدر گستره پیدا کند. گرچه با مقدّماتی که عرض کردیم، گفتیم: از خصایص علم، پویایی و جاری بودن آن است و این­طور نیست که متوقّف شود.

در این باره تعریفی را که اوّلین بار از آیت­الله مرعشی نجفی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ شنیدم و بعد بعضی از آقایان دیگر نیز بیان کردند، عرض کنم، ایشان خیلی زیبا بیان فرمودند، فرمودند: علم مثل یک رود جاری است، توقّفی ندارد و در ضمن حرکت، باروری دارد و بی­معنا نیست. اگر حرکت بی­معنا باشد، دیگر علم نیست.

این که بعضی معترض هستند که چرا علم اصول فربه شده و بیش از حد گسترش پیدا کرده، به دلیل این است که حرکت، حرکت بدون بار است که نباید این­طور باشد و إلّا علم توقّف­ناپذیر است.

بیان کردیم بنا نیست با نظراتی که در رابطه با علم اصول توسّط شهید رابع(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ بیان شده، دیگر این بحث تمام شود، بلکه کسان دیگری هم - به قول امروزی­ها - تزهای جدیدی را بیان کرده­اند.

امّا خصوصیت ترتیب منطقی در علم باعث می­شود که علم یک نظم خاصّی بگیرد و از جاری شدن بی­بار آن جلوگیری شود.

ظاهراً اوّلین کسی که این بحث ترتیب را در کتب اصولی به وجود آورده، آن آیت عظمی، حضرت شیخ انصاری دزفولی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌، صاحب کتاب رسائل و مکاسب است. البته ایشان ترتیب مسائل را از مبحث قطع، ظنّ و شک شروع کردند.

اسّ و اساس علم اصول

لذا ترتیب نیاز است. اصلاً ترتیب، عامل اسلوب­شناسی حقیقی نسبت به علم می­شود که این در اصول هم بیان شده است.

این که بعضی با ذوق و سلیقه شخصی خودشان مباحث علمی را تقسیم می­کنند، یک نظریّه است امّا ترتیب منطقی که ما عرض کردیم، ضمن این که بحث سلایق را جدا می­کند، یک نظم خاصّی را هم به آن مرحمت می­کند که دیگر از این به بعد می­توان با این مطالب پیش رفت.

مثلاً در علم هیئت، دانستن اعشارها و رادیکال­ها ملاک نیست، بلکه مقدّمه این علم دانستن مسائل ریاضی است که خود این مقدّمه هم علم است.

تعبیر دیگری عرض کنم، شما اگر بخواهید به هندسه مسلّط شوید، در ابتدا ریاضی لازم است. در جبر و آنالیز هم همین­طور است. در خود ریاضی هم عددشناسی مهم است؛ یعنی در هر علمی نظم اولیّه وجود دارد^[1].

مقدّمه علم اصول هم، ادبیّات، منطق و فقه است که مفصّل بیان کردیم و اشاره کردیم که اگر اصول، مبانی فقهی نداشته باشد، در کجا می­خواهیم آن را پیاده کنیم؟! البته علاوه بر این­ها بحث دیگری هم نیاز دارد و آن این است که الفاظ در علم اصول به عنوان اسّ و اساس همه مطالب است که اگر نباشد مطالب دیگر خیلی قابل درک نیست.

ما اشارتاً عرض کردیم و در بحث هم مفصّل بیان می­کنیم که چرا نیاز به این است که بحث الفاظ مقدّم باشد. امّا همان­طور که جلسه گذشته عرض کردیم فقه و اصول به هم گره خورده است؛ یعنی درست است که کتاب­هایی را مجزّا راجع به الفاظ و ادلّتها تألیف کرده­اند، امّا اگر در الفاظ توقّف شد، این دیگر اصول نیست، بلکه مقداری از علم اصول است. اصول جمع اصل است که ما را به آن اصل حقیقی یعنی فقه برساند. به تعبیر دیگر اصول، بستر فقه است.

لذا ترتیب مطالب خیلی مهم است که لازم دانستم آن را بیان کنم و همان­طور که جلسه گذشته عرض کردم باید از بحث الفاظ شروع کرد[2].

شرایط تقسیم بندی مسائل یک علم

تقسیم مسائل یک علم در صورتی صحیح و کامل است که این چهار شرط را داشته باشد:

1. تقسیم در هر علمی که باشد، باید براساس معیار و ملاک خاصّی انجام گیرد؛ یعنی مبانی مسائل علم، مبنا و اساس تقسیم علم قرار گیرد تا بتوان آن را خوب دسته­بندی کرد.

2. تقسیم باید جامع و فراگیر باشد. اگر در هر علمی به خصوص علم اصول که عقلی است، تقسیم آن، ناقص باشد و قسمت محدودی از آن علم را بیان کند، این تقسیم به کار نمی­آید؛ یعنی باید همه مسائل آن علم را مورد بحث، تحقیق و تفسیر قرار دهد و اگر جزئی را رها کند و جزء دیگر را بیان کند، فایده ندارد^[3].

اصولی بزرگوار، آیت­الله شیخ جواد تبریزی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ نکته­ای بیان فرمودند و آن این که دسته­بندی­ها در هر علمی باید تا نهایت پیش برود و این یکی از اصول علم است.

از اصول دیگر این است که دسته­بندی­ها موقعی تا انتهای علم پیش می­رود که ما هم گام به گام با آن علم پیش برویم، آن­وقت است که تقسیم­بندی­های درستی در می­آید.

3. تقسیم باید ساده و روشن باشد که براساس آن تقسیم­بندی ساده، اشراف اجمالی و ابتدایی نسبت به مسائل آن علم برای انسان به وجود بیاید. لذا طبیعی است که در ابتدا باید تقسیم­بندی را ساده کنیم و بعد توضیح دهیم.

جلسه گذشته عرض کردم ما یک مقدّمه­ای از خارج می­گوییم، بعد راجع به هر بحثی که رسیدیم و وارد شدیم ابتدا تعریف آن را بیان می­کنیم. مثلاً در بحث استصحاب، نمی­گوییم این را آقایان خوانده­اند و می­دانند، بلکه بار دیگر تعریفی مجزّا از استصحاب بیان می­کنیم و مطالب را یادآوری می­کنیم، آن­وقت به آن مطلب وارد می­شویم، مختصراً نظریّات آقایان را بیان می­کنیم، شرح می­دهیم و در نهایت نظریّه­ای را عرض می­کنیم و نتیجه­گیری می­کنیم.

4. تقسیم باید طوری باشد که در مباحث تداخل به وجود نیاید. عرض کردیم همه مباحث به هم ربط دارند و در هم گره خورده­اند، امّا نه به این معنا که تداخل به وجود بیاورد.

این که عرض کردیم فقه به اصول و اصول به فقه گره خورده - ادلّه­ای بیان کردیم که محال است این­ها از هم جدا شوند، وقتی به مطالب ورود پیدا کردیم، صددرصد محسوس و معلوم می­شود - بدان معنا نیست که ما هر بحثی را در بحث دیگر داخل کنیم.

طبیعی است مثلاً آنچه که در تراجیح و باب اصالت و احتیاط است، از آنچه در اصالت­الاستصحاب و اصالت­البرائه است، باید مجزّای از هم باشد که این یک بحث مسلّمی است.

اگر در تقسیم­بندی تداخل مباحث به وجود بیاید، مشکل به وجود می­آورد. هر مسئله­ای باید در جای خودش قرار بگیرد و باید دلیل تقدّم و تأخّر مسئله­ای بر مسئله دیگر آشکار شود.

تقسیم بندی مباحث کفایه الاصول

با توجّه به شرایط و ویژگی­هایی که برای این دسته­بندی­ها وجود دارد، باید در ابتدا مبانی مهمّی که به عنوان مقدّمه عرض کردیم، بیان شود تا بدانیم در خارج داریم چه چیزی را بیان می­کنیم.

ما خارج اصول را براساس کفایه مرحوم آیت­الله آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ بیان می­کنیم. این که چرا کفایه انتخاب شده و چرا بیشتر اعاظم، مباحث درس خارج اصول را از کفایه بیان می­کنند و ما هم که به عنوان شاگرد کوچکشان هستیم، پیروی از اعاظم می­کنیم، دلیل خاص دارد و آن این است که مطالب در کفایه تقسیم­بندی شده است.

حال این که آیا تقسیم­بندی، تقسیم­بندی صحیحی است و آیا به تعبیر بعضی­ها می­شد بهتر بیان کرد^[4]، بحث دیگری است که عرض خواهیم کرد. ما در ابتدا یک کلیّات می­گوییم و بعد به مطالب ورود پیدا می­کنیم.

مباحث مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به این ترتیب می­باشد:

1. آغاز بحث با موضوع علم اصول^[5].

2. ورود به تعریف علم اصول - البته باید عرض کنیم که ایشان در خود تعریف هم باز تقسیم­بندی دارند که وقتی وارد شدیم، بیان می­کنیم -

3. ثواب و عقاب در واجب نفسی و غیری

4. ثمره بحث صحیح و اعم

5. اقسام امر

6. انحلال و عدم انحلال خطابات عامّه

7. نفی شرطیّت علم و قدرت نسبت به تکلیف

8. مراتب حُکم - خود این مراتب حکم هم واقعاً یکی از مباحث بسیار مهم است و باید در آن دقّت کرد، چون ما احکام فعلیّه و انشائیّه داریم که باید در مورد همه این­ها بحث شود -

9. بطلان قاعده «الطبیعة توجد بوجود فردٍ ما و لاتنعدم إلاّ بانعدام جمیع الأفراد» - این یکی از قواعد مسلّم نزد فلاسفه است و اصلاً این قاعده، یک قاعده فلسفی است. در جلسه گذشته عرض کردیم که علم اصول به مباحث دیگری به عنوان مقدّمات نیاز دارد که یکی از آن­ها فلسفه است امّا اجازه دهید نکته دیگری را هم عرض کنم و آن این که در اصول مبانی کلامی و مبانی فلسفه اجتهاد داریم که باید در تمام آن­ها دقّت کرد -

10. تعلّق احکام به طبایع یا افراد

11. آیا ماهیّت استعمال مجازی در خارج مطلب وجود دارد؟ حقیقت این استعمال مجازی چیست؟

«والسّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»