جلسه هشتم

ملازمه فقه و اصول

مبادی خصوصی

عرض شد، مبادی و مبانی عمومی و خصوصی وجود دارد. در مبادی عمومی کلّی­گویی است امّا در مبادی خصوصی در حقیقت، ورود به مطلب به صورت أخصّ است و توضیح مطلب به صورت مختصر می­باشد؛ یعنی در آن، جزئیّات را ولو مختصراً تبیین می­کنند.

مثلاً وقتی شما راجع به اصل برائت یا احتیاط صحبت می­کنید، ابتدا مطلبی را باید به عنوان اصل معنا کنید. گرچه در تعریف خود علم اصول هم همین­طور است، وقتی شما بیان می­فرمایید اصول فقه، این اصول همراه با فقه است که توضیح آن را بعدها بیان می­کنیم.

لذا وقتی شما عنوان­ها را در خود مطالب مبادی هم تبیین کردید، یک توضیح مختصری لازم دارد که این مبادی خصوصی می­شود.

مثلاً شما این اصل را با آن اصلی که می­گویید اصول فقه، مجزّا می­گیرید. اصول فقه مشتق از اصل است که اصل در اصطلاح، حکمی است که برای شخصی که مردّد و شاک است، قانون­گذاری شده است. اصالت­ها نیز برای همین است، اصل استصحاب و اصل برائت و ... برای فردی است که مشکوک و مردّد است. در این اصول هیچ گاه نظر، به واقع وجود ندارد. اگر وجود داشت که به او شاک نمی­گفتند و اصلاً این شخص در مطلب مردّد نبود. لذا صرفاً یک حکم ظاهری است تا شخص شاک را از بلاتکلیفی بیرون بیاورد. پس این را مبادی خصوصی می­گویند که اصل را توضیح می­دهد.

در حقیقت آنچه را که برای جاهل^[1] به وجود آمده و سبب جهل او به حکم واقعی شده، کشف می­کند؛ یعنی قانون­گذار او را با یک سری از قوانینی که وجود دارد، از بلاتکلیفی رهایی می­بخشد و این یک حقیقت است.

اگر در آن قانون­گذاری نظر به واقع ملاک قرار گرفته و کشف از واقعیّت شده، اماره محسوب می­شود امّا اگر در جهل از حکم، نظر به واقع و کشف آن ملاحظه نشده، این اصل فقط از این باب می­آید که مکلّف و جاهل به حکم را از بلاتکلیفی خارج کند.

یعنی مبادی خصوصی مطلبی را بیان می­نماید که خصایص آن الفاظ را تبیین می­کند. اگرچه باید توضیح اوّلیّه­ای که عرض کردیم، مدّنظر قرار گیرد.

تعریف­هایی که در کتب­ اصولی یا فقهی برای مبادی و اصطلاحات بیان می­شود، در حقیقت تعریف حقیقی نیست، بلکه تعاریف تقریبی و شرح الاسمی است که طرد و عکس ندارد. چون اگر تعریف حقیقی بود، لا یتغیّر بود و تعاریف، مختلف نمی­شد، امّا مثلاً راجع به تعریف اصول فقه، نظرات مختلفی وجود دارد که عدّه­ای می­گویند تعریف اصول این است و عدّه­ای دیگر، طور دیگری تعریف می­کنند و سؤال این است که پس چه کنیم؟!

البته ناگفته نماند تعاریف مختلفی که اعاظم در دروس خارجشان بیان می­کنند، باید وجه اشتراک داشته باشد و إلّا تعریفی که از ابتدا تا انتها و به صورت کلّی متفاوت با سایر تعاریف آن علم باشد، اصلاً تعریف نسبت به آن علم نیست.

لذا اگر اختلاف هم باشد، اختلاف جزئی است. امّا همین اختلافات جزئی که مبادی و اصطلاحات را به وجود می­آورد، بر این اساس است که خود مبادی و اصطلاحات، تعریف حقیقی را به همراه ندارند. چون اگر تعریف حقیقی بود، متغیّر نمی­شد.

لذا تعریف آن­ها تقریبی است، بلکه بهتر است بگوییم گاهی هم شرح الاسم است. مثل اصل که عرض کردیم با اصلی که در اصول فقه می­گوییم، فرق می­کند. این­جا که اصل آمد، اصل را در مقابل اماره قرار می­دهد. بعد از این که معنی اصل را متوجّه شدیم، بیان می­کنیم: اصالت­البرائه، اصالت­الاستصحاب و ...، این مبادی خصوصی است و بعد اصل دارای تقسیمات می­شود[2].

مبادی عمومی کلّی­گویی است و مبادی خصوصی کلیّات را با شرح مختصر جزئیّات بیان می­کند و به اقسام آن وارد نمی­شود؛ چون اگر وارد اقسام شود، نیاز به توضیحات و شرح است - این نکته مهمّی است، در آن تأمّل کنید -

اوّلین بحث اصول

عرض کردیم مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در کفایه ابتدا عنوان موضوع را بیان فرمودند، «إنّ موضوع کلّ علم و هو الذی یبحث فیه عن عوارضه الذاتیة ـ أیّ بلا واسطة فی العروض ـ ». حال سؤال این است که آیا ما هم مانند ایشان وارد بحث شویم یا خیر؟

گفتیم خود بحث خارج ما یک خارجی دارد و آن این است:

1. راجع به مطلبی که به آن وارد می­شویم، توضیح مقدّماتی می­دهیم.

2. آن را شرح می­دهیم.

3. نظریّات اعاظم را بیان می­کنیم.

4. نظرات را بررسی می­نماییم.

5. نظرات را مقایسه می­کنیم و آن نظریّه­ای که أحسن است و یا گروهی آن را بیان کرده­اند، انتخاب می­کنیم و یا اصلاً نظریه جدیدی تبیین می­کنیم.

امّا من احساس می­کنم که این مطلب نباید فراموش شود که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) باید اجمالاً بحث تعریف اصول را می­فرمودند. البته عرض کردم شاید کسی بگوید طلبه­ها دروس قبلی مانند «اصول فقه مرحوم مظفّر(اعلی اللّه مقامه الشّریف)» یا «معالم» و یا «رسائل» را خوب خوانده­اند و دیگر نیاز به تعریف، به سبکی که شما می­گویید، ندارند. امّا عرض ما این است که ورود به هر کتابی باید این حالت را داشته باشد که در ابتدا تعریف کتاب برای ما معلوم شود و مطالب آن تقسیم­بندی شده باشد که مرحوم آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این کار را نکرده­اند.

البته این مطلب نیز مهم است که کدام تقسیم­بندی مدّنظر ماست؟ آیا منظور این تقسیم­بندی است که الآن در حوزه­ها می­باشد که تحصیل اصول در پایه­های مقدّماتی، متوسط و بعد سطوح عالیه تقسیم­بندی شده است؟

باید گفت: ما این کار را براساس آنچه در کتاب­ها احساس کرده­ایم، انجام داده­ایم. یعنی دیدیم تقسیم­بندی مرحوم مظفّر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) عالی است، پس گفتیم آن را در مرحله مقدّماتی شروع می­کنیم تا طلبه خوب متوجّه شود یا مثلاً الآن در حوزه­های علمیّه با دستور شورای مدیریت، کتاب «الموجز» مربوط به استاد بزرگوارمان، آیت­الله سبحانی(حفظه اللّه) گفته می­شود که این کتاب در زمان ما نبود. در زمان ما در ابتدا «معالم» گفته می­شد.

لذا برای بهتر فهمیدن مطالب، این­گونه تقسیم­بندی کردند، ولی عرض ما این است که هر بزرگواری در علم وارد می­شود، در کتاب خود اوّل تعریف علم اصول را می­گوید.

اگر بگویند: دیگری در کتاب خود گفته است و دیگر نیاز به آوردن تعریف نیست، می­گوییم: پس چرا ایشان بعد از موضوع، تعریف را گفته­اند؟

البته بیان شد اگر خود ایشان بودند، جواب مستشکلین را می­دادند. اگر چه من دو یا سه جواب از مرحوم آیت­الله آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) دارم که بعدها عرض خواهم کرد؛ یعنی در جایی ما زبان مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­شویم و از ایشان دفاع می­کنیم.

امّا لازم است قبل از این، مطلبی را عرض کنم و آن این که اعاظم گفته­اند: تعریف برای هر علمی لازمه آن علم است و اگر این تعریف نباشد، آن علم برای انسان معلوم و مشهود نمی­شود و این حقیقتی است - در این مطلبی که عرض کردم دقّت بفرمایید -

اصل، مبنای فقه و فقه، مبنای اصل

گروهی از اصولیّون موقعی که خواسته­اند اصول فقه را تعریف کنند، گفته­اند: چرا شما می­خواهید اوّل، بحث الفاظ را بگویید؟ باید اوّل بیان کنید: اصول فقه چیست؟

می­گویند: اصول فقه مرکّب است از اصول و فقه، این اسم را مرکّب اضافی گرفته­اند و درباره هر یک از این دو کلمه توضیحی می­دهند که اصول چیست و فقه چیست. بعد به تعریف علم اصول می­پردازند و به نظر می­آید بهترین روش هم همین است[3].

پس همان­طور که بیان شد اصول فقه، مرکّب اضافی است و دارای دو جزء است: اصول و فقه. اوّل به کلمه اصول بپردازیم.

در مطالبی که قبلاً خوانده­ایم، برای ما معلوم شد که اصول جمع اصل است و مثل تمام لغات، معنای لغوی و اصطلاحی دارد. در لغات گاه معنای لغوی و اصطلاحی مشترک هستند و گاه متفاوت. در تمام فقه، از باب طهارت تا آخر، برای لغات یک معنای لغوی و یک معنای اصطلاحی گرفته­اند.

اصل در لغت یعنی بخشی از یک چیز که سایر بخش­ها یا قسمت­ها روی آن بنا شود، «الأصل ما یُبنی علیه شیء غیره». پس اصل آن چیزی است که بر او شیئی غیر خودش بنا می­شود امّا فقط این نیست.

تهانوی در «کشّاف اصطلاحات الفنون» اصل را این­طور بیان می­کند: اصل آن چیزی است که شیئی غیر خودش بر آن بنا شود و قدرت نگاه­داری آن شیء را الی آخر داشته باشد.

یعنی اصل باید تا آخر قضیّه جلو بیاید و إلّا اگر فقط تعریف اوّلیّه شود و در اواسط کار از آن فاصله بگیرد، فایده­ای ندارد.

مثلاً بعضی آقایان در اصل استصحاب یک مقدار جلو رفتند و بعد از آن اصل دور شدند و اقسامی به آن دادند که به اصل استصحاب نمی­خورد. لذا اصل در آن­جا دیگر معنا ندارد. در صورت دور شدن از استصحاب، دیگر نمی­توان از آن به عنوان اصل نام برد؛ چون اصل آن چیزی است که بتوان بر آن چیزهای دیگری بنا کرد که تا نهایت، آن­ها را همراهی کند.

دلیل این که عدّه­ای از اعاظم معتقد هستند که بعضی از مطالب اصول فقه زائد است و به درد نمی­خورد، همین است که مبنای آن­ها بر اصل نیست. یعنی شاید روی اصل هم قرار گرفته باشند امّا یک مقدار که جلو رفتند، مجزّا شدند، انحراف پیدا کردند و مثل کلاف سر در گم شدند. لذا باید در این­جا این شاخ و برگ­ها را چید تا اصول بیهوده فربه نشود.

پس معلوم می­شود که اگر همه مبانی فقه بر اصولی بنا می­شود و بناست که مستدام باشد، باید اصولی باشد که تا نهایت با فقه جلو بروند، نه این که یک جا از فقه جا بمانند و یک جا هم جلو بزنند.

مثلاً برای مطلبی تمثیل خارجی از فقه نداریم، آن­گاه نشسته­ایم یک اصطلاح جدید برای آن درست کرده­ایم! اصلاً نمی­دانیم تمثیل خارجی آن کجاست و در کجای فقه قرار دارد، آن­وقت بیاییم به خودمان زحمت دهیم که یک مطلب فقهی را بسازیم و بگوییم این با آن اصلی که درست کرده­ایم، ارتباط دارد! مثلاً می­گوییم این مطلب جدید را در اصالت­الاحتیاط جاری کنیم، این فایده ندارد، چرا خودتان را بیهوده به دردسر می­اندازید؟!

لذا این زوائدی که اعاظم می­فرمایند باعث فربه شدن اصول شده، این­هاست. چون در حقیقت معنای اصل این نبود و با این کار اصل از معنای حقیقی و اصل بودن خود دور شد - راجع به این مسئله تأمّل کنید، مطلب خیلی مهمّی است -

علی ایّ حال اگر اصول فقه نسبت به فقه، نه نسبت به خودش ملاحظه شود، اصل برای فقه می­شود و إلّا این اصول فقه معنا ندارد. اگر نگاه کنید می­بینید که اصل، فرعی دارد. پس اگر فقه هم می­خواهد فقه باشد، باید برای این اصل باشد. از طرفی مبنای اصل هم باید بر فقه باشد؛ یعنی اصلی هم که مبنا نداشته باشد و براساس شیء دیگری باشد، به درد نمی­خورد.

نکته دومی هم که عرض می­کنم و آن را به ذهنتان بسپارید، این است، شاید مستشکلی اشکال کنند که شما فقه را فرع می­گویید و فرع باید تابع اصل باشد، یعنی فقه باید تابع اصول باشد، پس این چه حرفی است که اصل فربه شده؟! هر چه اصول پیشرفت کند، چون اصل است، بسیار عالی خواهد بود!

جواب این است: اشتباه نشود اصول همان مطلبی است که در تعریف مبادی فرعی عرض کردم، آن را مدّنظر بگیرید، اصل به عنوان پایه­های حرکت برای شیء مذکور قرار داده می­شود، نه به عنوان این که بخواهد خودش کارساز باشد.

یک مثال می­زنم که این را حتّی شیخنا الأعظم(روحی له الفدا و سلام اللّه علیه) هم بیان فرموده­اند. انسان روی دو پای خود راه می­رود امّا فرمان از مغز است. پس کسی بیهوده راه نمی­رود؛ چون فرمانده مغز است، هر چند به ظاهر پا اساس حرکت است.

در این­جا هم می­گوییم مبنا، فقه است؛ یعنی آن مطالبی که به دست ما داده می­شود، همین فقه است، نه آن اصل به معنای اصلی که شما در لغت می­گیرید که شیئی بر آن قرار گیرد.

برای همین گفتیم این مطلبی که در «کشاف اصطلاحات الفنون تهانوی» بیان شده، بهترین مطلب است و آن این که حرکت باید تا نهایت باشد.

در حرکت پا، مغز باید فرمان دهد که انسان تا نهایت راه را برود؛ یعنی جلو نرود و عقب هم نیافتد. اگر سر جلو برود، پا عقب باشد، یا پا راه برود، سر و بدن عقب باشند، اصلاً فایده ندارد.

علی ایّ حال اصل در برابر فرع است. فرع هم چیزی است که خودش را بر غیر بنا کرده است.

شاید سؤال دیگری پیش بیاید و آن این که این فرعی که شما می­گویید یعنی فقه، بر این اصول اضافه شده، بالاخره در اصول فقه ملاک، فقه است یا اصول؟

می­گوییم: هردو ملاک ماست؛ یعنی ما مبانی را برای تفکّر در مسائل فقهی و رسیدن به اجتهاد در دست خود داریم که آن مبانی را اصول می­گوییم امّا مبانی در زمانی محقّق می­شود که بلافاصله برای آن یک مثالی از فقه بیاورید تا بتوانید این اصل را ثابت نمایید.

گرچه اصل هم در این­جا خود فقه نیست امّا باید از فقه، مثالی بیاورید تا معلوم گردد. لذا اصول فقه گفته شده؛ یعنی اصول را به تنهایی به ­کار نمی­برند امّا فقه را تنها می­گویند.

این­ها تعاریف اوّلیّه است. ما این تعاریف را به عنوان کد به ذهنمان می­سپاریم، بعد نظریّات اعاظم را می­گوییم که مرحوم آخوند‌، شیخ انصاری، شهید اوّل، شهید ثانی(اعلی اللّه مقامهم اجمعین)‌ و همچنین اعاظم دیگر در تعریف اصول فقه چه چیزی را می­فرمایند.

وقتی کد اصلی در ذهن شما باشد و بدانید اصول فقه یعنی چه، نظراتی را که یک مقدار با هم تفاوت دارند، به این کد عرضه می­دارید که این، عامل می­شود تا شما نظریه أصّح را متوجّه شوید.

برای همین است که من در ابتدا بیان کردم که تعریف اصول فقه را باید به عنوان کد به ذهن خود بسپاریم و آن­گاه جلو برویم.

«و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»