جلسه نهم

معانی فقه و اصول

اصل حقیقی

تمام علوم فرع است، حتّی علم توحید[1]. گفتیم علم کلام و توحید به صورت ظاهر در مقابل علوم دیگر اصل است، امّا خودشان فرع هستند. این علوم آن زمانی اصل هستند که انسان آن­ها را به دست بیاورد و اهل عمل به آن­ها باشد.

اگر کسی به صورت ظاهر، علم کلام و بعضی از مبانی عرفانی و نکات اخلاقی را هم بداند و به علوم مسلّط شود، امّا اهل عمل نباشد، تمام این­ها فروع است که خریده و اصل را فراموش کرده است.

اصل، عمل الهی است. مواظب باشیم هر قدمی که برمی­داریم برای خدا باشد. اگر منبر می­رویم، آنچه می­گوییم برای خدا باشد. اصل، عملی است که برای خدا باشد، چه دو نفر باشند، چه هزاران نفر، اگر برای خدا باشد، ماندگار است.

علّامه حسن­زاده آملی(ادام اللّه ظلّه الوارف) می­فرمودند: در ابتدای درس آیت­الله شعرانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) حدود ده نفر بودیم، یک روز به یک نفر رسید، آن هم من بودم، امّا استاد همانند روز اوّل، درس را بیان می­کرد. بعدها هم که متوجّه شد من طالب هستم، درس خیلی بهتر شد، کأنّ هزاران نفر حضور دارند.

برای خدا بودن، باید این­طور باشد. انسان چه سر کار برود، چه درس بخواند، چه بنشیند و چه بایستد، باید برای خدا باشد، این مهم است و إلّا مابقی فروع است.

حتّی نشستن پای مباحث علمی که بسیار ثواب دارد و در روایات دینی بیان شده که زیر پای طالب علم را با بال ملائکه فرش کرده­اند و ملائکه بال های خود را برای طالب علم - که تازه معلوم نیست عالم هم شود - باز کردند؛ اگر برای خدا نباشد، بی­فایده خواهد بود.

اصول، اصل یا فرع؟

در جلسه گذشته عرض شد اگر کدهایی را در ذهن خود به عنوان اصول فقه داشته باشیم، طبعاً آن­ها عامل می­شوند که وقتی به مباحث اصول رسیدیم، مطالب اعاظم برای ما مکشوف و معلوم شود که کدام نظریه أصحّ است.

عرض شد اصول فقه مرکّب از اصول و فقه است. می­دانید در حقیقت قید فقه در اصول فقه از این جهت که اصول مبتنی بر علم توحید است، عامل می­شود که مسائل کلامی را از آن خارج ­کنیم.

اصول فقه در این­جا نسبت به اصول اعتقادات یا مبانی و مباحث کلامی، عنوان فرع پیدا می­کند ولی نسبت به فقه، اصل محسوب می­شود.

شاید سؤال شود: چرا نام آن اصول فقه است؟ حتّی بعضی از اخباریّون هم معتقد هستند اصلاً اسم اصول فقه غلط است، می­گویند: شما علمی را به عنوان اصول در مقابل اصول دین علم کرده­اید که این غلط است.

عرض می­کنیم ما نخواستیم این­طور که اخباریّون بیان می­کنند، علم اصول فقه را در مقابل اصول دین علم کنیم. بلکه آوردن قید فقه در عنوان اصول فقه، در حقیقت حیثیّت اصول فقه را از این جهت که مبتنی بر علم توحید و کلام است، خارج می­کند و بیان می­کند: اصول فقه، فرعی برای اصول اعتقادات است.

برای همین است که بعضی از اعاظم گفته­اند: علم اصول فقه نسبت به فقه، اصل است و فقه نسبت به علم اصول، فرع می­باشد.

با وجود این مطلب اصول فقه نسبت به اصل توحید و علم اعتقادات، فرع است، امّا همین علم اصول نسبت به مطلب دیگر یعنی فقه، اصل است.

معنای لغوی اصل

«اَلاصلُ ما یُبنی عَلیهِ شَیءٌ غَیرُه»، در تعریف اصل کلمه ابتناء یا بنا به کار رفته و آن اعم از حسّی و عقلی است.

ابتناء حسّی این است که انسان بین دو چیز محسوس، یکی را برای دیگری اصل قرار دهد و دیگری برای آن فرع باشد. مثل یک بنا که اصل آن فونداسیون یا همان پی است و فرع آن، اشیاء دیگری است که آن­ها هم محسوس است.

مثلاً شما در باب معقولات بیان می­کنید که منطق اسّ و اساس برای فلسفه است. ملّاصدرای عظیم­الشّأن(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نکته خوبی را بیان می­فرمایند، می­فرمایند: تا کسی منطقی نشود، فیلسوف نیست و فیلسوف همان منطقی است.

معنای اصطلاحی اصل

1.اصل در مقابل فرع

امّا از باب اصطلاح، علماء و فقهای اصولی، اصل را پنج معنا کردند:

اصل در برابر فرع.

مثل این که در باب قیاس بیان کردند که خمر برای نبیز، اصل است^[2]. نبیز، آن شرابی است که شیره و آب خرما است و سکرآور است. در این مورد گفتند: اصل، خمر است و هر چه مثل نبیز سکرآور شد، فرع می­شود.

صاحب معالم(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ می­فرماید: موضوع حکم ثابت^[3] را اصل می­گویند و موضوع دیگری را که ثابت نیست، فرع می­گویند^[4].

2.اصل و حقیقت

اصل به معنی راجح و ظاهر است.

مثل این که حقیقت، اصل است برای مجاز. یعنی اصل، حقیقت است و مجاز که حقیقت نیست، فرع می­شود. وقتی شما در امری مردّد هستید که کلامی را بر معنای حقیقی آن ببرید یا بر معنای مجازی آن، اصل بر این است که بر معنای حقیقی ببریم، مگر این که قیدی بیاید. وقتی قید بیاید، دلالت بر این است که مجاز رجحان دارد.

اگر کسی وارد مجلسی شد و گفت: اسد! شما هم احساس کنید که با وحشت دارد می­گوید، معلوم است که منظور او، آن حیوان درّنده است که دارد با این حالت می­گوید. مگر این که مجاز بگیریم که آن هم با قرینه است، مثلاً بیاید بگردد و مدام بگوید: اسد! شما می­فهمید که او اسمی را دارد می­گوید و منظور او اسد یا اسدالله است که بعضی مختصراً آن را اسد بیان می­کنند. لذا در این مورد متوجّه می­شوید که مجاز است و مجاز را از قرینه آوردید.

فروعات نیاز به قرینه دارند. قرینه حتماً لفظ نیست، بلکه ممکن است اشاره فاعل نسبت به فعلش باشد. پس خیلی مهم است که بدانیم قرینه گاهی فقط با اشاره است.

وقتی کسی می­آید و مدام اسد را صدا می­کند و یک نفر هم در جمعیّت بلند می­شود و می­گوید: اسد کیست؟ او را کار دارند؛ این قرینه است و مطلب را مشخّص می­کند، ولو به این که مثلاً نگوید: آقا اسد! که آقا هم قرینه می­شود، ولی قرینه لفظی است امّا در این­جا قرینه اشارتی آورد که همان کفایت می­کند.

پس اصل در واقع بین حقیقت و مجاز است. حاصل مطلب این که هرگاه ما لفظی را بکار ببریم، همه می­گویند اصل این است که معنی حقیقی را از آن بگیریم إلّا به این که قرینه­ای کنار آن وجود داشته باشد.

3.اصل و دلیل

اصل به معنی دلیل است؛ یعنی از چیزی کاشف شود و راهنمای به آن مطلب باشد.

مثل این که برای اثبات حکم می­گویند: اصل؛ کتاب، سنّت، اجماع و یا عقل است. مثلاً دلیل اثبات حکم، کتاب­الله است.

پس اصل به معنی دلیل است، اگر گفتند اصل، کتاب­الله است؛ یعنی دلیل، کتاب­الله است. اگر گفتند: این فتوا را از کجا بیان کردید و جواب دادند: اصل، سنّت است؛ یعنی سنّت این­گونه بیان فرموده و دلیل آن، دلیلِ سنّتی است.

4.اصل و قاعده

اصل به معنای قاعده است؛ یعنی پایه­ای که چیزی روی آن قرار گیرد.

در این­جا تقریباً به همان معنای لغتی خود «اَلاصلُ ما یبنی عَلیهِ شَیءٌ غَیرُه»، نزدیک می­شود.

کما این که داریم: «بُنی الاسلام عَلی خَمسَةِ الاصول»[5]. این که بیان شده اسلام بر روی پنج پایه قرار گرفته؛ یعنی پنج قاعده اصلی اسلام که می­دانید.

یا مثلاً وقتی بیان می­شود: اصل در اشیاء، اباحه است؛ این در حقیقت قاعده کلّی است. یا این که بیان می­شود: اصل بر طهارت است؛ یعنی ما باید قاعده طهارت را ملاک کار خود قرار دهیم.

5.اصل و یافتن حکم مجهول

اصل به معنای آن چیزی است که برای تشخیص مقداری از احکام ظاهری یا تشخیص وظیفه مکلّف در جایی که به حکم واقعی دسترسی ندارد، به کار می­رود.

احکام ظاهری که در دست ما هست، نمی­تواند حکم واقعی را به وجود بیاورد، لذا چیز دیگری به نام اصل قرار دادند تا مکلّف مطلب حقیقی را بفهمد، امّا در حقیقت فرع است و خودش اصل نیست.

اصل حکمی است که برای مکلّف، مجهول است. منتها فرعی را می­آورند که آن را اصل قرار دهند تا حکم اصلی که برای مکلّف مجهول است، درست شود و إلّا خودش بالاصاله اصل نیست. «الاَصلُ دلیلٌ حِیثُ لا دَلیلَ لَه» اصل، دلیل است زمانی که دلیلی نباشد.

این اصول عملیّه مثل اصالت­البرائه یا اصالت­الاحتیاط که بیان می­کنیم، اصل به معنای اصل نیست، بلکه اصل برای تشخیص آن احکام ظاهری است که وظیفه مکلّف را در جایی که به حکم واقعی دسترسی پیدا نکرده است، معلوم می­کند.

پس این­طور نیست که ما تصوّر کنیم خودش اصل است، بلکه فرعی است که به نام اصل قرار می­دهند تا آن اصل مجهول از مجهول بودن بیرون آید، چون مکلّف حکم واقعی را نمی­داند و به همین علّت برای او این اصل را قرار دادند.

اعاظم معنای پنجم را تا همین جا بیان فرمودند، امّا من می­خواهم عرض کنم که پنجمین معنا این می­شود: اصول به معنای دستیابی به فروعی است که آن فروع کار اصلی مکلّف را در زمان غیبت حکم واقعی انجام می­دهد. یعنی تکلیف را در غیاب حکم واقعی معلوم می­کند.

لذا ما می­توانیم این­گونه جواب اخباریّون را بدهیم: اگر ما اصول فقه را اصل می­گوییم برای این است که وقتی فقیه می­بیند حکم واقعی را از فرمایش مولا به دست نیاورده و مکلّف در حال جهل و اضطرار است که چه­ کند و تکلیف چه می­شود، باید اصولی در دست او باشد که بتواند فتوای مولا و معصوم را به دست بیاورد.

درست است که معصوم بیان کرده، امّا در مواردی طوری بیان کرده که مفهوم نیست، یا در جایی طوری فتوا داده و در جای دیگر برعکس آن فتوا داده است. اگر ما روایات را به عنوان فتوا بگیریم، گاهی می­بینیم یک روایت با روایت دیگر مخالفت دارد، در این­جا باید چه کنیم؟ حکم مکلّف در این­جا چه می­شود؟ لذا این­جاست که این اصول عملیّه کارساز است و او را یاری می­کند.

پس اگر این اصول را اصول گفتیم، منظور، اصول در مقابل اصول اعتقادات نیست، بلکه می­گوییم اصولی است که می­آید و به ما کمک می­کند.

معنای لغوی و اصطلاحی فقه

فعلاً ترکیب اصول فقه را داریم مجزّا بیان می­کنیم. اصول را از باب لغوی و اصطلاحی بیان کردیم، حالا باید ببینیم فقه چیست و بعد از آن نتیجه­گیری می­کنیم و تعریف لفظ مرکّب اصول فقه را به فضل الهی بیان می­کنیم.

فقه در لغت به معنای فهم است امّا اعاظم از جمله ملّاصدرا و شیخ الرّئیس(اعلی اللّه مقامهما الشّریف)‌ بیان فرموده­اند که فهم دقیق ملاک است.

فقه به معنی فهم دقیق و نافذ است که انسان در حقیقت بتواند به کنه قضیّه برسد.

معلوم می­شود، همان­طور که گفتیم: اصل باید طوری باشد که انسان را تا نهایت جلو ببرد و فقه هم به معنای فهم دقیق است تا انسان کنه قضیّه را بفهمد. یعنی خود فقه هم باید انسان را از لحاظ فهمی تا نهایت مطلب ببرد[6].

با وجود این مطلب که فقه، کنه قضیّه محسوب می­شود، سه معنا برای آن مدّنظر گرفته شده است:

1. معنای به ظاهر لغوی ولی تؤام با اصطلاح آن این است که فقه در مرحله نخست، به عنوان فهم دقیق نسبت به دین است؛ یعنی اصطلاح دین هم در کنار آن آمد.

2. فقه در مرحله دوم در مسائل الهی یعنی خداشناسی وارد شد، مثلاً بیان می­شود: «تَفَقَّهوا فی اَمرِ اللّه تبارَکَ وَ تَعالی وَ لا تَفَقَّهوا فی ذاتِ اللّه تبارَکَ وَ تَعالی» - که این را در مباحث کلام و فلسفه بیان می­کنند. مثلاً در شواهد الرّبوبیه ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ و یا در مطالب شیخ اشراق(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ وجود دارد که به آن وارد نمی­شویم -

پس به نظر می­رسد که فقه اوّلین بار در مسائل اعتقادی وارد شد؛ یعنی اوّل کل دین بود و بعد به این شقّ دوم درآمد و در این مطلب وارد شد امّا نه با توضیحاتش، بلکه فقط در بحث توحیدشناسی بود؛ یعنی یک مقدار اصطلاح هم در کنار آن به وجود آمد و در مرحله سوم دیگر اصطلاح شد.

3. در مرحله سوم، اصطلاح فقه برای احکام به ­کار رفت، یعنی در ابتدا برای آیات الاحکام آمد و بعد فقه به اصطلاح امروزی خود بیان گردید.

لذا در این معنای سوم هم در حقیقت یک مقدار اصطلاح و لغت توأم گردید. امّا اگر در آیات الاحکام دقیق شوید، باز هم اصطلاح فقهی امروز نیست. وقتی فقه در اصطلاح امروزی وارد شد، آن را علم به احکام شرعیِ فرعی از راه ادلّه تفصیلی گفتند.

گاهی هم یک عدّه طور دیگری بیان کردند، مثلاً آیت­الله مشکینی(رحمة اللّه علیه) در بحث اصول خود فرمودند: گاهی معنای فقه را به احکام شرعی و فرعی تبیین کردند و آن یک دلیل دارد، وقتی شما می­گویید: «اَقِمِ الصَّلاة» و یا «وَ اَقیموا الصَّلاة»، این که می­خواهید امریّت را از لفظ بفهمید، یک بحث است و این که عنوان صلاه را به عنوان احکام فقه آوردید، مطلب دیگری است. یعنی از باب اصول و الفاظ می­گوییم: «وَ اَقیموا الصَّلاة» امر است و امر، دلالت بر وجوب دارد، امّا این که صلاه جزء مطالب فقه است، بحث دیگری است. لذا وجوب صلاه در باب مطالب فقه می­رود و این که نوع آن چگونه واجب شده، در باب اصول می­رود. یعنی اصل وجوب، فقه است و چگونگی وجوب آن در اصول بیان می­شود.

مثلاً همین مطلب که شما گفتید: این فعل، فعل امر است و امر، خودش وجوب­آور است؛ در اصول بیان می­شود امّا این که نماز را چگونه بخوانیم و یا اگر شک کردیم، چه کنیم و ...، فروع آن می­شود. یعنی فقه هم در مبانی شرعی ورود دارد و هم در مبانی فرعی و این نکته مهمّی است.

در این جلسه معنای لغوی و اصطلاحی اصول و فقه به طور مجزّا بیان شد و إن­شاءالله در جلسه آینده جمع آن­ها را بیان می­کنیم.

«و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»