جلسه دهم

موضوع علم اصول فقه(1)

قواعد ممهّده

پنج معنای معروف اصل را عرض کردیم. بیان شد فقه در لغت به معنای فهم دقیق و نافذ است، همان­طور که در جلسه اوّل به آن اشاره شده بود.

وقتی معنای فقه از دایره لغت فراتر رفت و مشمول همه احکام دین شد و بعد هم تخصّصاً به احکام عملی وارد شد؛ دیگر فقه به عنوان علم به احکام شرعیِ فرعی است که از راه ادلّه تفصیلی تبیین می­شود. گاهی هم فقه به احکام شرعی و فرعی اطلاق می­شود؛ یعنی بدون این که از راه ادلّه تفصیلی آن باشد^[1].

ابتدا بعضی از تعابیری را که بزرگان در مورد اصول فقه بیان کردند، عرض می­کنیم و بعد نتیجه­گیری خواهیم کرد. نکته بسیار مهمی که می­خواهم در نهایت عرض کنم، مطلبی است که بعضی از اعاظم راجع به بحث الفاظ دارند.

وجود نازنین آیت­الله العظمی آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند: «العلمُ بالقواعدِ الممهّدة لاستنباطِ الاحکامِ الشرعیّة»، اصول فقه، علم به قواعدی است که برای به دست آوردن احکام شرعی فرعی، تهیّه و آماده شده است.

واژه «ممهّده» خیلی مهم است، یعنی یک سری قوانین را از قبل آماده می­کنیم و براساس آن قواعد حرکت می­کنیم.

امّا یک تعبیر را در آن پنج معنای اصول گفتیم و آن این که تا نهایت جلو برود، یعنی مثل همان معنای لغوی خود شود. اگر در آن تعابیر دقّت فرموده باشید، عرض کردیم که اصل به معنی قاعده است و قاعده بودن به معنی پایه­ای است که چیزی روی آن قرار بگیرد و حرکت کند.

نکته­ای را عرض کنم، ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) جزوه­ای راجع به اصول عملیّه دارند که این اصول عملیّه را به عنوان قواعدالاصلیّه بیان فرمودند، این قواعد همان پایه­هایی است که انسان را تا نهایت جلو می­برد.

فقه را هم که به عنوان درک دقیق و فهم صحیح بیان کردیم، پس با این مقدّمات، اصول فقه، آن اصولی است که تا نهایت به درد فقه بخورد و درک دقیقی را به ما مرحمت کند، تا ما بتوانیم به واسطه این قواعدی که تا نهایت با فقه همراهی می­کند، ادلّه را از آن استخراج کنیم. یعنی آن قوانین در دست ما هست و تا نهایت هم جلو می­رود. همان­طور که عرض کردیم، نه از فقه جلو بزند و نه از آن عقب بیافتد.

قواعد ممهّده همین است؛ یعنی قواعدی که تمهید شده و باید آماده شود و نکته­ای که دارد، این است که تمهید، مسئله خاص است؛ یعنی باید طوری تنظیم شود که تا نهایت بیاید و عقب نیافتد، از طرفی جلوتر هم نرود.

ما این مسئله را از فرمایشاتی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) و اعاظم دیگر می­فرمایند، متوجّه می­شویم. برای همین است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) از لفظ ممهّده استفاده کرده­اند.

پس تعبیری که ما از اصول فقه داریم این است که نقص و مشکلی برای ما به وجود نیاورد، بلکه برعکس، همه مطالب را برای ما جلو ببرد و این نکته­ای است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) جدّاً خوب به آن پرداخته­اند.

با این تعریفی که کردیم، فرمایش مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) خوب تبیین می­شود. البته وقتی به مبحث تعریف اصول فقه از دیدگاه مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) رسیدیم، إن­قلت­هایی را که به این مطلب وارد شده است، عرض می­کنیم[2].

صناعت

مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در ادامه بیان می­فرمایند: «أنّه صناعة». این صناعت دو معنا دارد:

1. صناعت در عرف عام.

2. صناعت در عرف خاص.

عرف عام چیست؟ عرب بیان می­فرماید، عرف عام مثل این است که می­گویند: یک نفر می­تواند از راه تمرین علمی و عملی خیاط شود و می­گویند او صناعت دارد.

امّا عرف خاص، صناعت علمی است؛ یعنی با آمدن لفظ علمی دیگر تمرین عملی نیاز نیست.

البته بعضی بیان کردند این­طور نیست. امّا فقه که واقعاً تمرین عملی نیاز ندارد. مثلاً آن چیزی که در باب طهارت بیان می­شود، در حقیقت مطلبی است که براساس ادلّه­ای که از کتاب، سنّت، اجماع و عقل به دست می­آوریم، می­گوییم و براساس عرف عام یعنی عملی که مردم دارند، نیست. لذا در فقه منظور، عرف عام نیست، بلکه عرف علمی است.

در این «صناعة» باید تأمّل کرد، معنی صناعتی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان می­فرمایند، این است که شما عرف علمی در صناعت را بگیرید و آن در حقیقت تمرین علمی است که از روایات و کتب به دست می­آید، نه تمرین عملی مکلّف نسبت به فعلی که شارع مقدّس به او گفته انجام دهد.

لذا صناعت، تمرین عملی نیست، بلکه تمرین علمی است که از کتاب، سنّت، اجماع و عقل به دست آمده است و لازمه آن اصول؛ یعنی دانستن قواعد است که بدانیم چطور احکام را از کتاب، سنّت و اجماع استخراج کنیم یا بدانیم منظور از عقل چیست و چطور باید مطالب را از آن استخراج کنیم.

این صناعت در حقیقت یعنی داشتن مسائل علمی از تمام مسائلی که علم اصول در اختیار ما قرار می­دهد و این نکته خیلی زیباست.

همان­طور که اگر کسی می­خواهد فیلسوف شود، باید منطق و ریاضی را بداند تا مسائل فلسفی را متوجّه شود، در اصول هم همین حالت است.

صناعتِ کار یعنی قواعدی که توانایی استخراج مطالب از کتاب­الله را در اختیار شما قرار می­دهد و إلّا تنها با اختیار داشتن کتاب­الله، سنّت، اجماع و یا عقل چگونه می­خواهید استنباط کنید؟! برای استخراج باید قواعدی در دست داشته باشید که این صناعت است - مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در این­جا نکته خوبی را بیان می­فرمایند -

در نتیجه می­توان گفت: این که ما اوّل در تعریف اصول بیان کردیم یک سری منطق در دست ما هست، منطق یعنی همان قواعد ممهّده که علی الصناعه وجود دارد، یعنی نمی­توان بی­گدار به آب زد و همین­طور از کتاب الله، سنّت و ... بهره­برداری کرد، این­ها قواعدی می­خواهد که آن قواعد، منطق حقیقی اصول فقه است.

دیدگاه اهل جماعت و برخی از اصولیّون در مورد اصول فقه

حالا بد نیست که نظری به بحث علماء اهل جماعت هم داشته باشیم و بدانیم که آن­ها راجع به تعریف اصول چه می­گویند. من نکاتی را از دیدگاه اهل جماعت دسته­بندی کردم که بیان می­کنم.

آن چیزی که امروزه اهل جماعت در اصول فقه خود تبیین می­کنند، همان نکته­ای است که ابوزهره نقل می­کند. آن­ها این­طور بیان می­کنند، می­گویند: «إنّه ادراک القواعد الّتی یتوسّل بها الی استنباط الفقه» اصول فقه درک قواعد است که برای استنباط فقه به آن متوسّل می­شوند.

در ادامه ابوزهره مثالی زده[3]، می­گوید: شارع مقدّس علاوه بر قواعدی که برای به دست آوردن احکام در دست شماست، یک ادلّه تفصیلی در دست شما قرار داده و می­گوید: ادلّه این است که شما با آن مطالب بتوانید حرکت کنید.

از جمله این که وقتی گفت: «اَقِیمُوا الصَّلاة»، «اَقِیمُوا» فعل امر است و بدین ترتیب صلاه واجب می­شود. در حقیقت «اَقِیمُوا» مقتضی در وجوب است.

شما بیان می­کنید ظواهر قرآن حجّت است و ما نمی­توانیم این حجّت را به دست آوریم مگر این که خود شارع مقدّس، نبیّ مکرّم(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) بیان فرموده باشد، یا فقیه با ادلّه خاصی که در دست دارد، آن را به دست آورد.

ما در این­جا یک إن­قلت داریم و آن این است: آن قواعدی را که شما می­فرمایید فقیه در دست دارد و با آن حجّیت را به دست می­آورد، معلوم کنید؛ چون شما می­فرمایید با هر قواعدی که فقیه در دست دارد می­تواند حجّت را به­دست آورد.

لذا آن صناعت و قواعد ممهّده­ای که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند، دلالت بر این است که اصول فقه شیعه پویاست و می­تواند جواب ما را بدهد، در حالی که اصول فقهی که اهل جماعت دارند، این­گونه نیست. آن­ها می­گویند: فقط ظواهر قرآن حجّت است و فقیه باید حجّت آن را با هر دلیلی به دست آورد که ما این را قبول نداریم.

دلالت امر بر وجوب و حجّیت ظواهر قرآن با قواعدی است که ما اعتقاد داریم. این قواعد باید علمی باشد، نه این که هر طوری فقیه خواست حجّیت را به­دست آورد. ما می­گوییم قواعدی آماده شده که آن­ها را تنظیم و بیان می­کنند، لذا باید منطقی باشد، نه این که هر طوری خواستند تبیین کنند.

با توجّه به این مطلب می­گوییم باید شکلی منطقی برای قواعد اقامه شود که آن شکل منطقی، دلالتی بر وجوب شود.

کبری قضیه این است که شما بیان می­کنید هر امری که شارع مقدّس گفته، دلالت بر وجوب دارد. جزئیّت یا صغری آن هم این است که شارع دیگر فعل امر را بیان نکرده است.

گرچه این هم ایراد دارد و ما اعتقاد داریم که شارع باز هم آن را بیان کرده است که آن را در باب الفاظ بررسی می­کنیم.

البته گروهی از اصولیّین، از جمله مرحوم آخوند و مرحوم آیت­الله العظمی نائینی(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) و ...، به این معتقد نیستند که شارع بیان کرده است. آن­ها معتقد هستند که ما بحث «اَقیمُوا» به عنوان فعل امر را به دست می­آوریم، نه این که شارع بیان فرموده باشد؛ یعنی کبری قضیّه دست شارع است امّا صغری قضیّه دست ماست.

آن­ها می­گویند: ما (اصولیّون) صغری قضیّه یعنی همان قواعد ممهّده را درست می­کنیم.

اگر این­طور باشد، این همان حرفی است که اهل جماعت از جمله ابوزهره بیان کرده­اند و هیچ فرقی بین این دو مطلب نیست.

همان­طور که مرحوم محقّق نائینی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) فرمودند، استنباط یک عدّه از بیان مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در مورد قواعد ممهّده این است که ما باید این قواعد را درست کنیم، در صورتی که اشتباه متوجّه شده­اند و منظور مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این نیست. إن­شاءالله به فضل الهی از ایشان دفاع می­کنیم.

باید در مطلبی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کردند، دقّت کرد. ایشان بیان فرمودند: «صناعة» و این لفظ «صناعة» خیلی مهم است. یعنی آن قواعد ممهّده­ای که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند، موقعی است که «أنَّه صناعة» در آن است و إلّا ممهّده­ای که دست خودمان باشد و هر طوری خواستیم تبیین کنیم، همان حرفی می­شود که ابوزهره اهل جماعت بیان کرده است و اصول فقه آن­ها می­شود که ما این را قبول نداریم.

آن­ها می­گویند: کبری را شارع مقدّس بیان می­فرماید و صغری را اصولیّین می­گویند. نتیجه­گیری از کبری به صغری این است که فقیه استنباط حکم را خودش به دست می­آورد و برای همین است که اصولی باید صغری را بیان کند و فقیه هم باید اصولی باشد تا بتواند این مطلب را از آن نتیجه­گیری کند.

لذا اگر ما با این تعابیری که آقایان بیان می­فرمایند، پیش برویم، می­توان گفت: کلّ مسائل اصولی جزء صغری­های قضیّه هستند. با این تعبیر، آن­وقت عنوان­هایی مثل مباحث الفاظ از قبیل وعظ، حقیقت، اشتراک و امثالهم، جزء مسائل اصولی نیستند، پس این­ها جزء چه محسوب می­شوند؟

اگر بخواهیم این­ها را خیلی داخل ببریم، می­گوییم این­ها مبادی اصول هستند، نه خود اصول. چون آن­ها می­گویند: وجوبِ «اقیموا» را می­گیریم امّا امریّت آن که که وجوب می­آورد، دست اصولی است و این کبری قضیّه نیست، بلکه صغری قضیّه است. اصولی، صغری را تبیین می­کند، پس باید نتیجه­گیری را هم خود او انجام دهد - گرچه ما هم قبول داریم که نتیجه­گیری را خود او باید انجام دهد، اصلاً نتیجه­گیری به دست فقیه است، امّا باید به وسیله مبانی که در دست دارد، نتیجه­گیری کند -

لذا اگر این­طور بیان کنیم، باید فاتحه مباحث الفاظ را بخوانیم و آن­ها را جزء اصول ندانیم و نهایتاً بگوییم جزء مبادی اصول هستند، نه خود اصول.

من این مطلب را مقدّمتاً بیان کردم. حالا وقتی در تعریف رفتیم، متوجّه می­شوید که این مقدّمه، مهم است.

موضوع اصول فقه

بحث دیگری که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) آن را به عنوان اوّلین بحث در کتاب کفایه بیان می­فرمایند، همان موضوع اصول فقه است که به آن می­پردازیم و بعد اقوال دیگر حضرات را بیان می­کنیم و می­گوییم که کدام نظر اصحّ است.

به طور کلّی برای هر علمی موضوعی است و موضوع هر علمی عبارت است از مطلب یا مطالبی که در آن علم از عوارض ذاتی آن­ها بحث می­شود. یعنی هر چیزی که علم بر ذات آن وارد شود، موضوع آن علم می­شود.

مثلاً موضوع علم طبّ، بدن انسان است از لحاظ تندرستی یا بیماری­هایی که بر آن عارض می­شود. عوارض ذاتی بدن، صحّت و سقم آن است و طبّ هم راجع به همین عوارض ذاتی صحبت می­کند.

گرچه اختلافات چشمگیری در عوارض ذاتی اصول پیدا شده امّا این اختلاف یک چیز بیشتر نباید باشد و آن هم این است: ادلّه احکام نسبت به وضع واضع، یعنی نسبت به آن چیزی که شارع بیان می­کند.

موضوع آن هم مطالب چهارگانه­ای است که در اختیار داریم: کتاب، سنّت، اجماع و عقل. اصل قضیّه همین چهار مورد است و تمام موضوع به این مطالب برمی­گردد، امّا شقوقی هم دارد که آن را بحث نمی­کنیم و اصل آن را عرض می­کنیم. لذا اگر در شقوق آن اختلاف پیش آمد، بحث دیگری است.

اسّ و اساس مطالب علم، عوارض ذاتی آن علم است و شاید تعریف هم براساس همان عوارض بیان شود.

همان­طور که در جلسات قبل گفتم، ما از مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) یک دفاعی خواهیم کرد، شاید این که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اوّل موضوع علم را تبیین فرمودند، به خاطر همین است که در ابتدا باید عوارض ذاتی معلوم شود تا بتوانیم با استفاده از آن تعریف صحیحی به دست آوریم. یعنی در ابتدا باید عوارض ذاتی علم را شناسایی کنیم و آن­وقت تعریف صحیح را از آن به دست آوریم.

گرچه گفتیم که همه قائل هستند اگر کتابی نوشته می­شود اوّل باید تعریف آن علم را بگویند. البته در این­جا هم مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نخواستند که تعریف علم را بیان نکنند، کما این که بعد از بحث موضوع اصول فقه، تعریف را بیان می­فرمایند و به این خاطر موضوع را در ابتدا بیان کردند که عوارض ذاتی آن معلوم شود تا تعریف حقیقی به دست آید.

با همه اختلافاتی که در این علم وجود دارد، عوارض ذاتیّه­ای که به عنوان موضوع آن قرار می­گیرد، فقط همان ادلّه اربعه­ای است که بیان می­کنیم، کتاب، سنّت، اجماع و عقل. البته در این ادلّه اربعه هم اختلاف به وجود می­­آید.

این ادلّه اربعه؛ یعنی خود کتاب، سنّت، اجماع و عقل ذاتاً موضوع علم هستند. لذا این چهار دلیل اصلی، تعریف علم اصول را به وجود آورده است؛ چون تمام مصادیقی که شما در باب الفاظ و ابواب دیگر پیدا می­کنید، به همین چهار مورد برمی­گردد.

مثلاً اسّ و اساس اصول عملیّه مثل اصل استصحاب، اوّلاً به روایات و ثانیاً به عقل برمی­گردد که این مطلب را استنباط کند. اگر کتاب­الله تبیین فرموده بود، دیگر نیاز به رجوع به اصول عملیّه نبود.

پس هر چه که در اصول است، به این ادلّه اربعه که موضوع اصلی هستند، برمی­گردد. آن مطالبی هم که ممهّده است و صناعه قرار می­گیرد، به واسطه همین چهار مطلبی است که به عنوان موضوع هستند.

پس حالا که موضوع را شناختیم، می­فهمیم که چرا باید آن قواعد درست شود. این قواعد باید آماده شوند تا این چهار اصلی که به عنوان موضوع در دست ماست، گنگ نباشد. یعنی ما در جایی متحیّر نمانیم که وقتی بیان می­شود: «اَقِیمُوا الصَّلاة»، از کجا عنوان وجوب را بگیریم؟ آیا هر چیزی که مولا امر کرده باشد و صیغه امر باشد، دلالت بر وجوب است؟ خیر، این صیغه امر باید در کتاب­الله باشد تا شما بتوانید وجوب آن را تبیین کنید.

لزوم قید دلیلیّت در ادلّه اربعه

این اصول اربعه که عرض کردیم ذاتاً موضوع علم هستند، مثلاً کتاب، از حیث این که دلیل استنباط حکم فرعی است، جزء موضوع است، نه این که خود آن بدون قید دلیلیّت.

یک نکته جالب عرض کنم که نکته مهمّی است: ما تک تک این ادلّه اربعه را اصل نمی­گوییم، بلکه می­گوییم کلّ آن، موضوع برای اصل ما است.

یعنی کتاب­الله به تنهایی موضوع نیست؛ چون اگر بنا بود که کتاب­الله به تنهایی موضوع باشد، دیگر سنّت، اجماع و یا عقل نمی­خواستیم. لذا کتاب­الله به خودی خود جزء موضوع محسوب نمی­شود.

شاید بگویند: ما خیلی مواقع دیگر نیازی نداریم که مثلاً به عقل مراجعه کنیم، یا بحث اجماع را مطرح کنیم، کتاب، کفایت می­کند.

ما می­گوییم: خیر، این­طور نیست، کتاب هم موقعی کفایت می­کند که سنّت در آن باشد و إلّا هیچ موقع نمی­توانیم بگوییم کتاب به خودی خود کافی است.

سنّت هم موقعی سنّت است که کتاب­الله در آن تبیین شود و إلّا نمی­توانید به تنهایی از سنّت مطالبی را استخراج کنید.

اصلاً ما کدام عقلی را به خودی خود و مستقل قبول داریم؟! ما عقل را به تنهایی قبول نداریم. اگر کسی بگوید می­شود تنها به عقل به عنوان یکی از ادلّه اربعه مراجعه کرد، غلط است.

اجماع هم همین­طور است، ما نمی­توانیم تنها به اجماع مراجعه کنیم. اجماع قاعده دارد و قاعده آن باید براساس سنّت و کتاب­الله باشد؛ یعنی اگر قاعده اجماع غیر از این مطالب باشد، فایده ندارد.

پس کلّ ادلّه اربعه موضوع است و هیچ­کدام از آن­ها به تنهایی موضوع نیست[4].

لذا اصول فقه را براساس ادلّه اربعه بیان کردند، نه جزء جزء آن. کتاب از حیث این که دلیل استنباط حکم فرعی است، جزء موضوع است، نه این که بدون قید دلیلیّت، موضوع باشد. پس کتاب باید قید داشته باشد.

شما در همین «اَقِیمُوا الصَّلاة» چه قیدی را بیان فرمودید؟ فرمودید: هر چیزی که به صورت صیغه امر باشد، دلالت بر وجوب است؛ یعنی به خودی خود نتوانستید از آن استنباط کنید و این­ دلیل را آوردید.

إن­شاءالله ادامه بحث را در جلسه آینده بیان می­کنیم و به اصل مطلب وارد می­شویم.

«و صلی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»