بسمه تعالی

جلسه چهاردهم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)- مورخ 88.08.06

موضوع:عرض(3)

انواع واسطه

همان­طور که بیان شد تا مطلب عرض برای ما معلوم نشود، متوجّه منظور مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نخواهیم شد، عرض بر دو نوع می­باشد:

واسطه در اثبات

واسطه در اثبات عبارت است از علم یا آگاهی انسان به علّت، برای علم به ثبوت عرض در معروض آن.

مثالی بزنیم که این مثال حدّ وسط در قیاس است[1]. می­گوییم: «العالَم متغیّر» عالم متغیّر است، بعد می­گوییم: «و کلّ متغیّر حادث» یعنی آن حدوث را نسبت به هر متغیّری بیان کردیم و بعد از این صغری و کبری، نتیجه گرفتیم: «فالعالم حادث» این عالم حادث شد. در این­جا ملاک ما متغیّر بودن است که عامل شد «فالعالم حادث» را بیان کردیم.

این متغیّر بودن را واسطه در اثبات حدوث برای عالم بیان می­کنند که این متغیّر بودن و اسناد آن، اسناد حقیقی است.

متغیّر بودن ملاک است، لذا عالم حادث شد؛ چون متغیّر بودن خودش حادث است و این واسطه در اثبات است، اثباتی که اسناد حقیقی است.

در کد اوّلیّه­ای که خدمت شما دادم، عرض کردم: گاه صغری واسطه است و گاه کبری، حال در این­جا واسطه چه بود؟ آن حدّ وسط، «و کلّ متغیّر حادث». چون ما هنوز «العالم متغیّر» را نفهمیدیم. وقتی بیان کردیم: «و کلّ متغیّر حادث»، نتیجه­گیری می­کنیم و می­گوییم: «فالعالم حادث»، پس «و کلّ متغیّر حادث» یک واسطه است.

واسطه در ثبوت

واسطه دیگر، واسطه در ثبوت است^[2]. ابتدا عرض کنیم تفاوت اثبات و ثبوت چیست؟ اثبات چیزی است که حقیقت دارد و می­خواهیم دلیل بیاوریم و آن را اثبات کنیم امّا ثبوت نیاز به صغری و کبری به معنای خاص ندارد - این نکته خوبی است، در آن دقّت کنید -

واسطه در ثبوت عبارتست از علّت ثبوت و وجود عرض. در واسطه در اثبات، علّت برای علم به ثبوت را بیان کردیم امّا در این­جا علّت ثبوت و وجود عرض مطرح می­شود. دیگر علم به ثبوت نیست، بلکه خودش ثبوت است.

لذا شاید بعضی از منطقیّون دقّت نکردند که اوّل واسطه در ثبوت را گفتند و بعد واسطه در اثبات، این­طور نیست اوّل واسطه در اثبات است و بعد واسطه در ثبوت.

چون عرض کردیم واسطه در اثبات عبارتست از علم و آگاهی به علّت برای علم به ثبوت. علم به ثبوت یعنی این که به ثبوت برسیم و این اوّل است امّا واسطه در ثبوت این­طور نیست و دیگر بعد از اثبات، ثبوت معلوم است.

لذا واسطه در ثبوت عبارتست از علّت ثبوت و وجود عرض برای معروض آن که دیگر علم به ثبوت نیست و ثبوت خودش وجود دارد امّا واسطه در اثبات عبارتست از آن علم و آگاهی به علّت برای این که علم به ثبوت پیدا کنیم تا عرض برای معروض آن معلوم شود.

مثال بزنیم تا خوب فرق اثبات و ثبوت مشخّص شود. وقتی شما بیان می­فرمایید: آتش، حرارت را برای آب به­وجود می­آورد یا مثلاً در صحرا خورشید حرارتی دارد که ریگ­ها و یا آبی را که در آن­جاست، داغ می­کند؛ ما می­گوییم: این آتش و خورشید، واسطه در ثبوت حرارت هستند برای آب و ریگ­ها.

یعنی علّت گرمی برای آب، حرارت است، ولی اسناد حرارت به آب، اسناد حقیقی است؛ چون ما بحث حرارت را می­خواهیم، نه عامل را.

الآن حرارت در این آب وجود دارد، منتها ثبوت آن به واسطه آتش بوده که بحث آن جداست و آن اثبات اسناد است که شما بیان می­کنید. این­جا علّت گرمی آب که خود خورشید است، حقیقی است و چیز دیگری نیامده آن را گرم کند، مثلاً ظرف که آب را گرم نکرده است! خود خورشید آب را گرم کرده است.

اگر بنا باشد بگویید خود آب در وجودش گرما دارد، بله امّا این مجازی است و حقیقت ندارد. اگر گفتید: «الماءُ حارّ» به واسطه آتش است و خودش چیزی ندارد.

پس ما هم این­جا خورشید را واسطه در ثبوت می­گوییم که عامل شد آب، گرم شود و این اسناد حقیقی است. لذا در این­جا هم باز عنوان واسطه است.

واسطه در عروض

امّا بحث بعدی واسطه در عروض است که ملاک ما همین است[3]. واسطه در عروض عبارتست از علّت وجودی عرض برای معروض آن.

واسطه در اثبات علم به ثبوت بود و واسطه در ثبوت علّت ثبوت را بیان می­کرد امّا در این­جا علّت وجودی عرض برای معروض آن مطرح است.

مثلاً وقتی شما می­گویید: «جالِسُ سَیّارة مُتَحرّکٌ» آن کسی که در ماشین نشسته متحرّک است، در این­جا حرکت به واسطه «سَیّارة» است. یا وقتی می­گویید: نهر جاری است، جریان به واسطه آب است.

امّا این­جا می­خواهیم عرض کنیم که اسناد حرکت به آن سیّاره یا اسناد جریان به نهر، اسناد مجازی است. آیا وقتی ما سوار ماشین هستیم، واقعاً ما داریم حرکت می­کنیم؟ خیر، «جالِسُ السَیّارة مُتَحرّکٌ» ما نشستیم و حرکت نمی کنیم. پس اسناد حرکت در این­جا مجازی است؛ چون حرکت حقیقتاً در سیّاره وجود دارد.

اگر بخواهیم اسناد حقیقی بگیریم، باید چه بگوییم؟ «السیّارةٌ متحرّک»، پس «جالِسُ السَیّارة مُتَحرّکٌ» اسناد مجازی است. حرکت من که در ماشین نشستم حقیقت ندارد، چون من که حرکت نمی­کنم.

گرچه وقتی شما در ماشین نشستید، مثلاً می­گویند: آقا کجاست؟ می­گویند: حرکت کرد و رفت، در حالی که واقعاً خود آقا حرکت نکرد، آقا هم در ماشین نشسته بود و ماشین آقا حرکت کرد.

پس اسناد حقیقی در این است که بگویید: «السیّارةٌ متحرّک».

در «النَّهرُ جار» هم حرکت حقیقتاً برای آب است و اسناد حقیقی در این است که بگوییم: «ماءُ النَّهر جار»، نه «النَّهرُ جار». آبِ نهر دارد حرکت می­کند و إلّا خود نهر که حرکت نمی­کند، نهر سر جای خودش است.

این را واسطه در عروض می­گویند که عبارتست از علّت وجودی عرض بر معروض خودش.

عرض ذاتی

حال این سه واسطه و عرض نه­گانه را دانستیم امّا سؤالی مطرح می­شود که این عرض نه­گانه، عرض ذاتی است یا عرض غریب است؟ عرض ذاتی برای ما کارساز است و عرض غریب به درد ما نمی­خورد.

سه قسم اوّل از اقسام نه­گانه­ای که بیان کردیم، عرض ذاتی است:

1. عروض عرض بر معروض بدون واسطه که میان عارض و معروض تساوی باشد.

2. عروض عرض بر ذات با واسطه داخل در ذات و مساوی با آن. مثل تکلّم بر انسان به واسطه ناطق بودن «الانسانُ متکلّم». علّت متکلّم بودن انسان، در ناطق بودن است، نه در حیوان بودن او، «کلّ انسان ناطق و کلّ ناطق انسان».

3. عروض عرض بر ذات با واسطه که واسطه خارج از ذات باشد و مساوی باشد، مثل «الانسانُ متعجّبٌ».

بیان کردیم که در تعجّب عامل از بیرون می­آید. در صورت ظاهر همه می­توانند متعجّب شوند امّا عامل خارجی می­خواهد، عامل خارجی آن چیزی است که انسان می­بیند و تعجّب می­کند. پس واسطه، خارج از ذات است و ذات ما تعجّب را دارد امّا آن شیء عجیب باعث شد که ما به تعجّب بیافتیم که آن شیء عجیب هم خارج از ذات است، نه درون ذات. مثلاً وقتی می­گوییم: عجب! چه حیوانی! این عجب گفتن­ها درون است امّا عامل بیرون و خارج از ذات است.

عرض غریب

سه قسم دیگر از عروض عرض بر ذات با واسطه خارجی، عرض غریب می­شوند که عبارتند از:

1. عروض عرض بر ذات به واسطه امری که أعم از ذات است و عمومیّت آن از ذات بیشتر است. ذات ما انسانیّت است و أعم از ذات ما حیوانیّت می­شود. ذات بشر انسان است امّا آیا می­توانید به حیوان هم انسان بگویید؟! تمام حیوانات أعم می­شوند و ما أخصّ می­شویم. ما هم حیوان هستیم امّا أخصّ هستیم.

مثل عروض تحیّز بر ابیض که به واسطه جسم بودن گفته می­شود. وقتی شما گفتید: «الابیضُ مُتحیِّز»، علّت تحیّز داشتن ابیض، جسم بودن آن است، نه ابیض بودن. ابیض بودن ملاک نیست، ملاک جسم بودن است. جسم بودن علاوه بر آن که داخل بر ذات ابیض نیست، خارج و أعم از آن است.

بنابراین می­توانیم بگوییم: «کُلُّ ابیضٍ جِسم» امّا آیا می­توانیم بگوییم: «کُلُّ جِسمٍ ابیض»؟ خیر، ابیض در همه جسم­ها نیست؛ چون أعم از ذات است.

2. عروض عرض بر ذات به واسطه امری که أخصّ از ذات و خارج از ذات است، مثل «الحیوانُ ضاحِک». عروض ضحک که بر انسان یا حیوان می­آید، به واسطه انسان بودن گفته می­شود، نه این که واقعاً حیوان ضاحک است.

وقتی گفتند: «الحیوانُ ضاحِک» منظور حیوان نیست، حیوان که ضاحک نیست، منظور أخصّ است و أخصّ انسان است. پس عروض عرض به واسطه امری شد که أخصّ برای آن ذات و خارج از آن است. پس واسطه، انسان است.

لذا می­توانیم بگوییم: «کلُّ انسان حیوان» امّا نمی­توانیم بگوییم: «کلُّ حیوان انسان»، بلکه به واسطه همین أخصّ بودن می­توانیم بگوییم: «بعض الحیوان انسان».

3. عروض عرض بر ذات به واسطه امری که مباین ذات و خارج از آن است - که نسبت به آن أخصّ و أعمّی نداریم - مثل عروض حرارت بر آب.

وقتی بیان می­کنید: «الماءُ حارٌ» ماء، حارّ است. این حارّ بودن به جهت آب بودن آب نیست، بلکه علّت وجودی آن، چیز دیگری است. حرارت از آتش است. اگر خود آب هنر داشت، دیگر نمی­رفت روی اجاق قرار گیرد و خودش خودش را داغ می­کرد!

آتش علاوه بر این که خارج از آب است، مباین با آن هم هست؛ چون هیچ­گونه حملی میان آب و آتش وجود ندارد.

بین انسان و حیوان حمل وجود دارد، یکی أعم است و یکی أخصّ. یعنی بالاخره من حیوان هستم امّا اگر انسان هم باشم، ناطق می­شوم. اگر انسان نبودم هم همان حیوانیّت را دارم؛ چون جزء أعم هستم. امّا کدام وجه اشتراک بین آب و آتش است که بگویم یکی أعم است و یکی أخصّ؟! أعم و أخصّی ندارد، این­ها مباین هستند.

اختلاف در ذاتی یا غریب بودن

از اقسام عرض سه قسم دیگر می­ماند که در عرض ذاتی یا غریب بودن آن­ها اختلاف است^[4].

1. عرض دوم از قسم اوّل: عروض عرض بر معروض بدون واسطه که عارض أعم از معروض باشد، مثل عروض حیوان بر ناطقیّت، عروض جنس بر فصل.

2. عرض سوم از قسم اوّل: عروض عرض بر معروض بدون واسطه که عارض أخصّ از معروض باشد، مثل عروض ناطق بر حیوان که عارض در آن ناطقیّت و معروض حیوانیّت است، ناطقیّت، أخصّ از حیوانیّت است.

3. عرض دوم از قسم دوم: عروض عرض بر ذات به واسطه امری که أعم از معروض باشد ولی داخل آن باشد، مثل «الانسان متحرّکٌ بالاراده»، حرکت ارادی درون انسان است منتها امری هم که باعث آن شده، أعم از معروض است؛ چون حیوان هم متحرّک است، منتها داخل ذات انسانیّت است؛ چون «کلّ انسان حیوان».

حالا با توجّه به این اقسامی که داریم، از این­جا به بعد می­خواهیم بیان کنیم که منظور مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) از این که می­فرمایند: موضوع هر علم در تحقّق خارجی آن همان موضوعات مسائل آن علم است ولی تغایر مفهومی دارند، یعنی چه؟ یا مثلاً چرا در تفسیر عوارض ذاتی قید «بلا واسطة فی العروض» را آوردند؟ یا وقتی ایشان می­فرمایند: موضوع هر علم در خارج تحقّق عینی دارد، آن تحقّق عینی چیست؟ و ... . إن­شاءالله به فضل الهی در جلسه آینده این مطالب را بیان می­کنیم^[5]. «و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»