بسمه تعالی

جلسه پانزدهم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)- مورخ 88.08.09

موضوع: موضوع واحد در علم اصول

لزوم شناخت اقسام عرض و آثار آن

همان­طور که عرض شد، حضرت آیت­الله العظمی شیخ محمّدکاظم خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) معروف به مرحوم آخوند فرمودند: «إنَّ موضوع کلّ علم و هو الَّذی یبحث فیه عن عوارضه الذاتیّة أی بلا واسطة فی العروض».

عرض کردیم برای این که دلالت «بلا واسطة فی العروض» و این که چرا این عبارت را بیان فرمودند، معلوم ­شود، باید اقسام عرض­ را بدانیم.

ما در جلسات گذشته عوارض ذاتی، عوارض غریب و واسطه­ها را تبیین کردیم. در نهایت به این رسیدیم که سه قسم از این عوارض نه­گانه، عرض ذاتی و سه قسم دیگر عرض غریب هستند.

سه قسم دیگر می­ماند که درحقیقت نه عرض ذاتی هستند و نه عرض غریب یا به تعبیری، در این که از کدام نوع محسوب می­شوند، اختلاف است.

یعنی در این زمینه قول­هایی بیان شده، یکی این که این سه قسم می­توانند عرض باشند و در عرض ذاتی قرار بگیرند، یا عرض باشند و در عرض غریب قرار بگیرند و یا این که اصلاً از دایره عرض خارج می­شوند.

آنچه که در مباحث عرض ملاک است، در باب مباحث منطقی است. در آینده اشاره خواهیم کرد که حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان می­فرمایند: اصلاً این عروضی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) آوردند، بحث منطقی است گرچه در اصول وارد شده است.

البته بعضی­ها بیان فرمودند که حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) با این عنوان می­خواهند بفرمایند که نیازی نیست هر علمی موضوع داشته باشد امّا من خلاف این مطلب را عرض می­کنم، به نظر بنده، امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نمی­فرمایند هر علمی موضوع نمی­خواهد.

شاید در اوّل بحث امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این­طور به­نظر بیاید امّا نهایتاً خود امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم به این مطلب معترف هستند که باید هر عملی موضوع داشته باشد و این که بعضی­ها مثل آیت­الله شیخ جواد تبریزی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) یا دیگر بزرگان قائل به این بودند که ایشان می­خواستند بیان بفرمایند موضوع وجود ندارد، خیر، این­طور نیست - البته در جلسات آینده نظریّه ایشان را عرض می­کنیم -

نسبت بین موضوع علم با موضوعات مسائل آن

لازم به تذکّر است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­خواهند بیان کنند: نسبت بین موضوع هر علم و موضوعات مسائل آن علم، نسبت کلّی است. وقتی نسبت کلّی شد، مصادیق شاید جزئی باشد؛ یعنی دیگر حقیقت مطلب در آن نسبت کلّی بیان شده است. لذا این­طور نیست که ما بیان کنیم چون نسبت­های جزئی دارد، موضوع در علم نیست، خیر، موضوع در علم هست.

دقّت بفرمایید مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در آن تعریف جامعی که بیان فرمودند، به همین مطلب قائل هستند و تا نهایت هم با همین حالت پیش رفتند و فرمودند: «إنّ موضوع کلّ علم، و هو الذی یبحث فیه عن عوارضه الذاتیة ـ أی بلا واسطة فی العروض ـ هو نفس موضوعات مسائله عیناً، و ما یتّحد معها خارجاً، و إن کان یغایرها مفهوماً، تغایر الکّلی و مصادیقه، و الطبیعی و أفراده» که از همین نکته می­شود یک جمله کوتاه به ­دست آورد و آن این که بگوییم مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­خواهند بفرمایند: نسبت بین موضوع هر علم و موضوعات مسائل آن علم - هر عملی که مدّنظر شما باشد، فقه، فلسفه، منطق و ...، منظور فقط بحث اصول نیست - نسبت کلّی است و مصادیق طبیعی و افراد هم در این­جا به عنوان مصادیق کلّی گرفته شده، نه جزئی که شما بخواهید إن­قلتی در این قضیّه بیاورید.

با این مطلبی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند، می­خواهند بحث عرض ذاتی را بیان کنند. اگرچه در عرض ذاتی هم باید دید که واسطه نیاز است یا نیاز نیست که ایشان با آوردن قید «بلا واسطة»، به وجود واسطه قائل نیستند^[1].

لزوم وجود موضوع واحد در هر علم

مشهور معمولاً بیان می­کنند: هر علمی نیاز به موضوع دارد. جالب این است که شاید قبل از تعریف علم هم باید موضوع را مشخّص کنید تا تعریف علم، تعریف حقیقی باشد. تا ندانیم موضوع علم چیست، چطور می­توانیم راجع به آن تعریف کنیم؟! اگر هم تعریفی شود، تعریفی ناقص است و تعریف کامل و حقیقی نخواهد بود.

لذا برای همین در این­جا موضوع علم را بیان می­کنیم. مشهور معتقد به این هستند که موضوع دو دلیل دارد:

1. غرض واحد

هر علمی دارای غرض واحد می­باشد و همان غرض واحد، دلالت بر این است که ما به موضوع نیاز داریم.

همان­طور که عرض کردیم، ما خطاب به آیت­الله مظفر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گفتیم: شما می­فرمایید موضوع نیاز نیست امّا بعد می­فرمایید: غرض واحد دارید. همان غرض واحد دلالت بر این است که موضوع نیاز است، پس نفرمایید که ما موضوع نداریم.

مشهور هم همین را می­گویند که هر علمی دارای غرض واحد است. مثلاً غرض علم نحو، دور ماندن لسان از خطاست. غرض از علم اصول، قدرت پیدا کردن انسان بر استنباط احکام شرعی است. ما فقط همین را از علم اصول می­خواهیم. تمام این قیل و قال­ها، تمام این مسائل اصول - اگرچه گفتیم از جهتی در مقابل مطالب فقه، فرع است امّا از جهت دیگر اصل است زیرا اگر این­ها را ندانیم، نمی­توانیم مطالب فقه را بفهمیم و احکام شرعی را استنباط کنیم - می­خواهد برای ما احکام الهی را استنباط کند. پس غرض واحدی دارد و تا غرض واحدی وجود نداشته باشد، اصلاً موضوع نیست. اصلاً کدام علم است که غرض واحد نداشته باشد؟! همه علوم غرض واحد دارند.

شاید مثلاً شما بگویید موضوعات یا مصادیق آن زیاد است، این را عرض کردیم و در آینده هم مفصّل می­گوییم که مثلاً ما در باب نحو هم، بحث فاعلیّت، مفعولیّت، رفع، نصب و ... داریم، این­ها مصادیق هستند ولی همه این­ها که روی هم مصادیق کلّی می­شوند، ما را به غرض واحد می­رسانند.

اگر شما جزئیّات را ملاک قرار دهید، پس هیچ علمی را نداریم که بتواند موضوع واحد داشته باشد حتّی علم توحید؛ چون توحید هم فروعات خاصّی مانند ذات، اسماء و صفات دارد.

ملاک ما این است که مجموعه این مطالب، موضوع واحد به ما می­دهد که در علم اصول، موضوع واحد ما، همان استنباط احکام شرعی است.

مشهور نیز عقیده دارند موضوع علم باید واحد باشد، منتها این در صورتی است ­که تمام بودن دلیل موضوع واحد، ما را به موضوع ثابت هم برساند.

2. «الواحد لا یصدر الّا من الواحد»

براساس قاعده­ فلسفی «الواحد لا یصدر الّا من الواحد»، شیء واحد و اثر واحد باید از امر واحد باشد.

اگر این امر واحد وجود داشت، طبعاً علّت واحدی هم دارد که از آن صادر می­شود امّا طبیعی است امکان دارد در مسائل هر علم، دو شیء متباین، وجود داشته باشند که هیچ جهت اشتراکی با هم ندارند، آیا این­ها نمی­توانند در اثر واحدی با هم شریک شوند؟

مثلاً شما یک مسئله از مسائل علم نحو را بیاورید کنار علم اصول قرار دهید، بعد بخواهید از این­ها یک چیز اتّخاذ کنید و بگویید: این دو را با هم جمع می­کنیم تا علم اصول را به­دست آوریم؛ این به­خودی­خود محال است.

شاید بگویید: ما چنین چیزی را نمی­گوییم، مثلاً می­گوییم: در «و أقیموا الصّلاة»، «أقیموا»، فعل امر است. این فعل امر بودن را از علم نحو آوردیم و در اصول قرار دادیم.

ما در جواب می­گوییم: ملاک ما که این نیست، اگر شما «أقیموا» را به عنوان فعل امر بیان می­کنید و می­فرمایید: از علم نحو است، این نحو نیاز به توضیح دارد و توضیح آن را مولا بیان کرده است که هر امری در شرع آمده، دلالت بر وجوب است و إلّا به­خودی­خود که بحث نحو نمی­تواند به شما بیان کند: بدان چون من امر هستم، وقتی در اصول وارد شدم، وجوب را به شما بیان می­کنم. شما این وجوب را از فرمایش مولا و شارع آوردید. پس اشتباه نشود خود نحو نمی­گوید هر امری، واجب است[2]!

مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم همین مطلب را می­گویند، ایشان می­فرمایند: باید مصادیق کلّی را بیاوریم و تمام این­ها با هم جمع شود؛ چون این­ها به­خودی­خود به عنوان امر واحد نمی­توانند برای ما کارساز باشند. مثلاً فعل امر کجا می­تواند به­تنهایی ما را به استنباط احکام شرعی برساند؟!

پس شما نمی­توانید هر علم را جزءجزء­ کنید و بعد بگویید: چون جزءجزء شد، لازم نیست موضوع داشته باشد، خیر! موضوع، غرض واحد را دارد امّا آن چیزهایی که برای غرض واحد عامل می­شوند، حتماً نباید یگانه باشند و بحث آن­ها جداست.

لذا بعضی اشتباه کردند و تصوّر کردند چون غرض واحد یکی است، حتماً باید مسائل آن هم یکی باشد، خیر، مسائل آن می­تواند کلّی باشد ولو به این که ما را به غرض واحد برساند.

پس در جواب این که می­فرمایید: دو شیء که متباینند و هیچ جهت اشتراکی ندارند، نمی­توانند دارای اثر واحدی باشند؛ یک مثال می­زنم.

خورشید و آتش هر دو حرارت دارند و در آب اثرگذار هستند. مثلاً خورشید در تابستان گرم، در صحرا مستقیم بر آبی می­تابد و آن را به جوش می­آورد. بین خورشید و آتش یک جهت و جامع مشترکی وجود دارد و آن این است که هر دو در یک شیء تأثیر می­گذارند و اثرگذاری آن­ها یکی است.

مگر این که این­طور بیان کنید، بگویید: بین حرارت­های آن­ها تباین وجود دارد. یعنی اگر حرارت را شیء واحدی قرار دهید، حتماً باید مؤثّر در حرارت را همان قدر مشترک فرض کنید که در این­جا هم قدر مشترکی وجود ندارد. یعنی خورشید چیز دیگری است و آتش هم چیز دیگری است. درست است هر دو حرارت دادند و هر دو اثرگذار بودند امّا قدر مشترکی نداشتند.

به بیان دیگری بگوییم: اگر شما یک حرارت خاصّی را مثل حرارت آبی که در این ظرف موجود است، مدّنظر گرفتید، منتها گفتید: معلول آن، هم آتش و هم خورشید است، می­گوییم: درست است که هر دو یک کار را می­کنند امّا غیر ممکن است.

در این قضیّه إن­قلت آوردند و گفتند: چرا نمی­شود؟! یک موقع زیر ظرف آب، آتش گذاشتید که در همان زمان خورشید هم بر آن می­تابد.

می­گوییم: ­درست است امّا آیا این­ها که عارض شدند، یکی هستند؟ خیر، با هم متفاوت هستند. پس چون متفاوت هستند، ما نمی­توانیم آن­ها را یک نوع عرض بیان کنیم امّا غرض یک چیز است و آن هم حرارت آب است که به­وجود آمده است.

پس در علم اصول می­توان هر چیزی را با هم جمع کرد، به شرط این که بتوانند ما را به غرض واحد برسانند و طبیعی است «الواحد لا یصدر الّا من الواحد» هم به­وجود می­آید.

لذا دیگر نمی­توان بیان کرد که ما غرض واحد نداریم. در مثال فوق بیان شد که غرض یکی است و آن حرارت آب است، ولو به این که آن دو شیء خارجی با هم متفاوت باشند که ما به آن­ها کاری نداریم، ملاک ما غرض واحد است.

در مثال فعل امر نیز بیان شد که فعل امر به­خودی­خود نمی­تواند کاری کند. ما هم این را قبول داریم، فعل امر برای نحو است امّا غرض مولا از فعل امر، وجوب است، لذا آن­ را در کنار چیز دیگری که فرمایش مولاست، قرار می­دهند تا اثرگذار باشد.

پس موضوع باید واحد باشد، هیچ اشکالی هم ندارد و قول مشهور نیز همین است. لذا به­نظر می­آید فرمایشات دیگران - که جنجالی به­پا کردند و تصوّر شد فرمایش این حضرات خیلی عالی است - درست نیست و واقعاً موضوع، واحد است.

حالا عرض می­کنم که دیگران چه مطالبی را بیان می­کنند که ببینید موضوع واحدی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان می­فرمایند، جدّی است. آنچه که ایشان تبیین فرمودند، از این غرض واحد است که از «أی بلا واسطة فی العروض» به وجود می­آید^[3].

إن­شاءالله در جلسه آینده، علّت بیان این قید را بیان می­کنم.

«و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»