بسمه تعالی

جلسه هفدهم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)- مورخ 88.08.11

موضوع: علم

مسائل مختلف؛ غرض و موضوع واحد

در جلسه گذشته عرض کردیم مشهور اصولیّین در باب موضوع علم بنابر دو دلیل عقیده دارند که موضوع باید واحد باشد.

یکی از آن دلایل غرض واحد و دیگری براساس قاعده فلسفی «الواحِدُ لا یَصدرُ اِلّا مِنَ الواحِد» بیان شد.

عرض کردیم این دو مقدّمه برای ما معلوم می­کند که هر علمی، نه فقط علم اصول، از مجموعه مسائل تشکیل شده است که این مجموعه مسائل، موضوع واحد می­شوند.

بعضی تصوّر کردند که چون مجموعه مسائل هست، پس موضوعات گوناگون است، این­طور نیست، طبعاً مجموعه مسائل، شیء واحدی می­شوند که در آن غرض ما مؤثّر است.

همان­طور که بیان شد به عنوان مثال غرض از علم نحو، مصون ماندن لسان از خطاست. علم نحو دارای مسائل مختلفی است که شما آن مسائل را به عنوان موضوعات بیان کردید؛ یعنی وقتی بیان می­فرمایید: «الفاعِلُ مَرفوع»، «المفعولُ مَنصوب» و یا «و المضاف­الیه مَجرور»، درحقیقت تمام این­ها عامل هستند که علم نحو را تشکیل دهند؛ یعنی درست است که مسائل آن مختلف است امّا یک غرض واحد دارد.

دقّت بفرمایید مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم نفرمودند که مسائل مختلف نیست.

به نظر می­رسد که شاید بزرگان در این­جا دقّت نکرده و اشتباه کرده­اند. از نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هر علمی باید دارای موضوع واحد باشد.

طبیعی است، نسبت بین موضوع هر علم و موضوعات مسائل آن علم عبارتست از آن نسبتی که بین کلّی طبیعی و افرادش است. کما این که عرض کردیم، مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بالصّراحه این مطلب را بیان می­فرمایند.

آن­وقت بحث این می­شود که مسائل چیست؟

آقایان می­گویند: مثلاً «الفاعِلُ مَرفوع» یک مسئله نحوی است، «المفعولُ مَنصوب» مسئله دیگری است و «مضافٌ­الیه مَجرور» مسئله­ای دیگر و این قضایای مذکور نه در موضوع با یکدیگر مشترک هستند و نه در محمول.

چون عنوان فاعل صددرصد با عنوان مفعول مغایر است و طبعاً عنوان مضافٌ­الیه نیز با مفعول و فاعل مغایرت دارد و کسی منکر این نیست.

در جانب محمول هم همین است؛ یعنی عنوان مرفوع با عنوان منصوب صددرصد تغایر دارند و این تغایر هم تغایر حقیقی است، مرفوع چیز دیگری است و منصوب چیز دیگری.

واضح است در جایی که موضوعات مغایرت دارند، محمولات آن­ها هم مغایرت دارند؛ پس صددرصد موضوع و محمول با یکدیگر مغایرت دارند.

حال علّت این که شما تمام این­ها را جزء مسائل علم نحو می­گویید، چیست؟

در جواب بیان کردند که تمام این­ها دارای یک قدر مشترک هستند و قدر مشترک آن­ها این است که درحقیقت تمام این مسائل با هم ما را به هدف مشترک می­رساند.

امّا این آقایان مجدّد إن­قلتی می­آورند و می­گویند: این مطلب اشکال دارد، مثلاً شما در همین کفایه بیان می­کنید: هیئت إفعل از باب این که در اصول دلالت بر وجوب می­کند یا نمی­کند و از لحاظ لغوی چگونه است؛ دو موضوع دارد.

ما در همین­جا صحبت حضرات را قطع می­کنیم و جواب آن­ها را می­دهیم - البته بزرگان مطالب دیگری گفتند که من اصلاً به آن­ها اشاره نمی­کنم - جوابی که بنده عرض می­کنم، این است:

1.    شما تا به حال بیان می­فرمودید: چه کسی گفته که هر علمی باید موضوع واحد داشته باشد یا اصلاً موضوع داشته باشد؟! حالا در این اشکال خود بیان می­کنید که دو موضوع وجود دارد.

لذا از این جهت که گفتید موضوع هست، یار ما شدید، مرحباً بناصرنا. پس در همین جا اعلان کنید: این که بیان فرمودید ما قائل به این نیستیم که هر علمی باید موضوع داشته باشد، اشتباه است. چون خود شما بیان کردید: هر کدام از این مسائل برای خود موضوعی دارند.

مثلاً وقتی می­گویید: إفعل را برای دلالت بر لزوم و وجوب وضع کردند یا برای مطلق طلب و رجحان، این­ها در بحث علم اصول قرار می­گیرد و از آن طرف هم که از باب لغوی به آن نگاه می­کنید، موضوعی در باب بحث لغت می­شود، پس قائل به دو موضوع برای آن هستید.

2.       البته شما باز به اشتباه رفتید، چون هر چه تلاش کردید، متوجّه منظور مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نشدید. دلیل این است که شما مسئله را به عنوان موضوع قرار دادید که این غلط است.

غرض از مطرح کردن مسئله که موضوع نمی­شود، مسائل با موضوعات متفاوت هستند.

فراموش نکنید غرض از علم نحو این است که انسان از خطای در مقال محفوظ بماند، مثلاً فاعل را منصوب نخواند و مفعول را مرفوع نخواند و به نحو صحیحی این­ها را بخواند. آن­وقت شما آمدید این مسائل را به عنوان موضوع بیان کردید!

موضوعات جزئی یا مسائل؟

البته بعضی از اعاظم مثل آیت­الله العظمی شیخ جواد تبریزی و آیت­الله العظمی فاضل لنکرانی(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) هم به این اشکال جواب دادند ولی جواب اتمّ و کامل را ندادند، بیان فرمودند: چرا شما این­ها را در باب موضوع آوردید؟ اگر در باب مسئله قرار می­دادید، کار ما هم دیگر به این­جا نمی­کشید که بخواهیم با هم بحث کنیم.

عرض من این است که بزرگواران! اوّلاً شما باید همان اوّل مچ این حضرات را می­گرفتید و می­گفتید: چه شد که خود شما موضوع قرار دادید؟! و ثانیاً بیان می­کردید: این­ها که موضوع نیستند، چرا این­ها را موضوع قرار دادید؟!

از طرف دیگر شما می­گویید: اگر هم جزء موضوعات گفته شود، موضوعات خاص است، نه موضوعات کلّی امّا ما می­گوییم: ما اصلاً چیزی به عنوان موضوعات خاص نداریم.

البته به نظر می­رسد بعضی­ها فکر کردند که منظور از فرمایش مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، موضوعات کلّی است.

لذا شما در این فرمایش مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) مجدّداً تأمّل بفرمایید که آیا این مطلبی که بیان می­کنند، صحیح است یا خیر؟ «إنّ موضوع کلّ علم و هو الّذی یُبحثُ فیه عن عوارضه الذاتیّة أی بلا واسطة فی العروض هو نفسُ موضوعات مسائله عیناً». در این مورد گفتند «موضوعات مسائله عیناً» یعنی همین موضوعات خاص و موضوع علم یعنی موضوع کلّی.

عرض ما این است که اصلاً این موضوعات بیان نشده، «هو نفسُ موضوعات» یعنی موضوعات علم، چون در ابتدا بیان فرمودند: «إنّ موضوع کلّ علم» یعنی موضوعات هر علمی با مسائل خود گره خورده است، چرا این­گونه معنی نمی­کنید؟! چرا عنوان خاص معنی می­کنید که بخواهیم بگوییم عنوان کلّی چیز دیگری است؟! - در این نکته خوب دقّت بفرمایید که به فضل الهی تحوّلی در ذهن شما ایجاد می­کند -

«هو نفسُ موضوعات» یعنی نفس موضوعات علم، نه موضوعات خاص، کجا لفظ خاص یا موضوعات عام را آوردند؟! اصلاً چنین موردی نداریم که موضوع کلّی بیان کنید و بگویید: موضوع کلّی این است و موضوع خاص این است.

کما این که «هو نفسُ موضوعات» را در قالب «أی» آورده است و بعد می­فرمایند: «و ما یتّحد معها خارجاً و إن کان یغایرُها مفهوماً تغایُرَ الکلّیّ و مصادیقه و الطبیعیِّ و أفراده و المسائل عبارةٌ عن جملة من قضایا متشتّته». لذا این قضایایی که پراکنده هستند، مسائل می­شوند، نه موضوع. ما نمی­توانیم مسائل را با موضوع یکی بدانیم.

 بیان کردند بعضی از مسائل دارای محمولات واحدی هستند ولی موضوعات آن­ها متعدّد است، مثلاً در باب مرفوعات با مسائلی برخورد می­کنیم که محمول آن­ها مرفوع است ولی موضوع آن­ها عنوان­های مختلفی است مثل «الفاعل» که یک عنوان است و «المبتدا» که عنوان دیگری است[1]، پس با یکدیگر تفاوت دارند و موضوع آن­ها با هم متفاوت است امّا هیچ اشکالی ایجاد نمی­کند.

عکس این مطلب هم وجود دارد. بعضی از مسائل دارای موضوع واحد هستند - یعنی به هر حال موضوع وجود دارد - امّا محمولات آن­ها متعدّد است. مثل فاعل که محمولاتی چون مرفوع، مقدّم عن المفعول و ... دارد؛ یعنی محمولات آن متفاوت هستند ولی به هر حال موضوع وجود دارد - البته طبعاً قدر مشترک دارند ولی بحث ما فعلاً سر موضوع است -

لذا چه مسائل مختلف، موضوع واحد و چه موضوعات مختلف، مسائل واحد باشند، به هر حال موضوع وجود دارد. البته ما گفتیم از این دیدی که علماء نحو با آن برخورد کردند، نگاه نمی­کنیم[2] امّا اگر از این دید هم نگاه کنیم، اشکالی ایجاد نمی­شود.

آیت­الله حجّت خراسانی بیان می­فرمایند: در قضایایی که در باب موضوع واحد در نحو هست، مسائل متعدّد وجود دارد و اگر مسئله واحد بود، موضوعات متعدّد است و از این دو حال خارج نیست.

اگرچه ما قضایایی در نحو داریم که هم در موضوع واحد هستند و هم در مسئله و هیچ ارتباطی ندارد که اگر موضوع واحد شد، حتماً مسائل آن هم متعدّد باشد امّا شاید منظور ایشان این است که اگر ابن­فارس موضوعات را وارد نحو کرد، از این باب نبود که بگوییم موضوع علم، واحد نیست، خیر، موضوع علم نحو همان کلمه است، منتها می­خواهد برای هر کدام از این مطالب شقوقی را قرار دهد که آن شقوق را موضوع بیان کرده است.

لذا ما در این­جا جواب آن إن­قلت آقایان را دادیم و گفتیم: چرا شما فکر می­کنید که موضوع کلّی داریم و موضوعات جزئی؟!

البته من یک دفاعی هم از آن­ها می­کنم و آن این که شاید آن­ها از دید علم ادبیّات و نحو نگاه کردند. مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم بیان فرمودند: «إنّ موضوع کلّ علم» این موضوع کل علم که بیان می­فرمایند، نحو را هم شامل می­شود، نفرمودند: موضوع علم اصول. شاید آن­ها هم چون موضوع نحو را دیده بودند که ابن­فارس بیان می­کند: در آن موضوعات متفاوتی وجود دارد، می­گویند: ما موضوعات جزئی هم داریم. چون موضوع کلّی نحو همان کلمه و کلام است امّا موضوعات جزئی آن همان مثال­هایی است که بیان شد.

پس این إن­قلت وجود دارد امّا این مورد در مقابل همه علوم، جزء است و ما در علوم مختلف دیگر، موضوعات - این­طور که ابن­فارس وارد شده - نداریم.

پس همان­طور که بیان شد گاهی مسائل دارای محمولات واحد هستند، ولی موضوعات متعدّد دارند و گاهی دارای موضوع واحد هستند امّا محمولات آن­ها متعدّد است. حالت دیگری نیز وجود دارد که موضوع و محمول با یکدیگر فرق دارند. مثلاً در دو مسئله «الفاعل مرفوع» و «المفعول منصوب» هم محمول و هم موضوع با یکدیگر تفاوت دارند.

موضوع؛ لفظ مشترک!

همان­طور که عرض کردم آقایان إن­قلتی آوردند که آن إن­قلت را جواب دادیم، آن­ها مجدّد گفتند: خیر، منظور ما مطلب دیگری است، گفتیم: سَلَّمنا، پذیرفتیم. بعد، از این آقایان دفاع کردیم و گفتیم: شاید آن­ها از دید علم نحو نگاه کردند، حالا دوباره می­خواهیم جواب دهیم، جواب ما چیست؟

جواب این است: عزیزان! درست است لفظ هر دو موضوع است امّا اصلاً معنای موضوعی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) فرمودند با موضوعی که شما در این­جا دارید بحث می­کنید، متفاوت است.

میان مـــاه من تا مــاه گردون                تفاوت از زمین تا آسمان است!

حالا چرا اسم آن را موضوع گذاشته است؟ چون عنوان محمول را در کنار آن آوردید و محمول، آن چیزی است که چیز دیگری را حمل می­کند، یعنی باید وضعی برای آن وجود داشته باشد که براساس آن وضع، حملی به آن داده شود که بتواند بر محمول وارد شود و این­جاست که به آن موضوع می­گویند و این، آن موضوعی نیست که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کردند. نباید این­ها را با هم اشتباه گرفت.

اصلاً موضوعی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند با موضوعی که ایشان دارند بیان می­فرمایند، متفاوت است.

مثلاً ما در فارسی به آنچه که به فضا می­رود، سفینه می­گوییم امّا اصل سفینه، کشتی است. اسم هر دو سفینه است امّا با هم متفاوت هستند. در این­جا هم اسم هر دو موضوع است امّا با هم تفاوت دارند.

لذا این موضوعی را که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند با آن، یکی نکنید که بگویید موضوعات مختلف داریم.

منظور از موضوع چیست؟

حالا با توجّه به این مسائلی که عرض کردیم، مطلب دیگری بیان می­شود که نکته مهمّی است و باید روی آن هم دقّت کنیم و آن این است که آقایان گفتند قضایا و محمول و آن مسائلی که جامع واحد می­شود برای این که یک مطلب را قرار ­دهند، موضوع می­شود. آیا منظور مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نیز از موضوع همین است؟!

اگر به غرض واحد برسد، بله، هیچ اشکالی ندارد، چون مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­خواهند از آن غرض پیدا کنند. 

امّا مشهور می­گویند: در قضایای حملیّه، محمول به عنوان عارض و موضوع به عنوان معروض مطرح می­شود و طبعاً معروض یک تقدّم رتبی نسبت به عارض دارد. لذا ما نمی­توانیم جامع بین محمولات را به عنوان آن چیزی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) مدّنظر گرفته، قرار دهیم.

ما می­گوییم: باز هم شما در این­جا اشتباه کردید و این که به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ایراد می­گیرید و می­گویید: ما نمی­توانیم جامع محمولات را به عنوان موضوع قرار دهیم، غلط است. چون ملاک مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این نبوده است.

مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) دو مطلب را می­فرمایند:

1.       نسبت­های معانی حرفیّه - که دارای استقلال نیستند -

گرچه من با این نظر مخالف هستم؛ چون معتقدم معانی حرفیّه دارای استقلال هستند. ما در آینده این مطلب را عرض می­کنیم، در نحو هم معلوم شده، مثلاً شما وقتی «باء و تاء و ...» را به عنوان حروف جارّه بیان می­کنید، خود دلالت بر معناست. پس ما نمی­توانیم بگوییم که حروف دلالت بر معنا ندارند و این­جا خدشه­ای بر مطلب وارد می­شود.[3] لذا این که بگوییم نسبت­های معنا حرفیّه هستند و دارای استقلال نیستند، غلط است.

البته همین مورد اوّل هم می­تواند فرمایش این آقایان را از بین ببرد. گرچه آقایان این مطلب اوّل را قبول دارند، منتها می­گویند: مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نخواستند این را بگویند امّا من می­خواهم بگویم: اگر شما آن را هم قبول کردید، اشتباه قبول کردید و شاید مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم در این­جا دقّت نکردند[4].

2.       نسبت­ها دارای عنوان تابعیّت هستند.

این مبحث درست است، کسی نمی­تواند در مورد آن صحبتی کند و همه این را قبول داریم.

حالا که دارای تابعیّت هستند، موضوع نسبت به محمول خود تأخّر رتبی دارد و وقتی تأخّر رتبی داشت، طبعاً در رتبه سوم قرار می­گیرد.

بنابراین نسبت­ها نمی­توانند ملاک قرار بگیرند، چرا شما نسبت­ها را ملاک قرار دادید؟! نسبت­ها کجا می­توانند قدر جامع مطرح شوند؟! اصلاً نسبت­ها قدر جامع نیستند.

در نتیجه اگر شما بخواهید نسبت­ها را قدر جامع مطرح کنید و بین مسائل آن قرار دهید، باید بگویید: «الفاعل و المفعول و المضافٌ الیه»؛ یعنی همه این مسائل با هم تداخل دارند که این­گونه نیست.

آیا شما می­توانید بگویید: «کُلُّ فاعِلٍ مَنصوب» یا «کُلُّ مضافٌ الیه مَنصوب»؟! خیر، نمی­توانید چنین چیزی بگویید، این­ها رتبه­بندی دارند. لذا نمی­توانند هر کدام موضوع واحد باشند و کلّ این­ها با هم موضوع می­شوند.

­إن­شاءالله ادامه بحث را در جلسه آینده بیان می­کنیم.

«و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»

--------------------------------------------------------------------------------

[1] درست است که هر دو به عنوان مصادیق کلمه هستند امّا با هم تفاوت دارند.

[2] ابن­فارس در نحو به این مطالب خیلی پرداخته و به نظر می­رسد نظراتی که سیوطی دارد از ابن­فارس باشد.

[3] در بحث قرآن هم این مطلب را داریم، من اعتقاد دارم خود قرآن هم باید حروف به حروف معنا و تفسیر شود. کما این که پروردگار عالم بیان فرمود: «الم»، حتّی الف را بدون حرکت بیان فرمود که شما آن را هم با فتحه، هم با کسره و هم با ضمّه بگویید که با هر کدام هم بگویید شقوق مختلفی پیدا می­کند. البته این بحث تفسیر قرآن است که من وارد این بحث نمی­شوم.

[4] عرض ما بی­ادبی نیست، عرض ما در مقابل آن بزرگوار این است که ما این­طور از مطالب متوجّه شدیم. گرچه آنچه ایشان بیان بفرمایند و دفاع کنند، یا حضرات دیگر از نظر ایشان دفاع کنند، بحثش جداست. ما ­فهمیدیم که این­طور نیست.