جلسه هجدهم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)- مورخ 88.08.12

موضوع: موضوع و غرض واحد در هر علم

موضوع واحد در موضوعات مختلف!!

در مورد این که عنوان کردند غرض از علم می­تواند به عنوان موضوع علم قرار گیرد، إن­قلت­هایی وجود دارد. از جمله این که گاهی هیئتی از مسئله اصول، هم در لغت و هم در اصول وجود دارد، پس موضوع واحد نیست، بلکه موضوعات مختلف است.

جواب داده شد، فرض را بر این بگیریم که موضوعات مختلف باشد، پس به هر حال موضوع وجود دارد.

از طرف دیگر بیان شد موضوعات مختلف نیستند، بلکه درحقیقت منظور از مطلبی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند، این است که این­ها مسائل هستند و موضوع فرق می­کند. شما نباید جزئیّات را به عنوان موضوع بگیرید.

عرض شد طبیعی است بین موضوع هر علم و مسائل آن علم نسبت وجود دارد امّا آیا این نسبت­ها را می­توانید به عنوان موضوع دیگری بگیرید یا جزئی هستند؟

بعضی بیان فرمودند: اگر موضوعات مختلف شد، پس به مسئله­ای به نام موضوع دیگر تبدیل می­شود امّا ما عرض کردیم وقتی شما عنوان «الفاعلُ مرفوع» را بیان می­کنید، این یک مسئله نحوی است امّا موضوع نیست.

مطلب دیگری که بیان شد، این است: مثلاً در مورد إفعل می­گویید واضع، هیئت مسئله را به عنوان اصول و لغت آورده، چه شما مسئله لغوی محض و چه مسئله اصولی بگیرید و چه بیان کنید دو مسئله است؛ باز مسئله است و موضوع نیست. حتّی این دو مسئله با هم نمی­توانند یک موضوع باشند، امکان دارد به یک مسئله ختم شوند امّا موضوع نیستند.

مگر این که بگویید ما هر چیزی را که نتیجه گرفتیم، موضوع قرار می­دهیم و آن­وقت بگویید: موضوعات مختلف که کنار هم قرار می­گیرند، موضوع واحدی به نام علم اصول درست می­کنند.

یعنی شما آن باب إفعل را از یک جهت از باب اصولی به آن نگاه می­کنید که آیا این از باب حرمت، وجوب یا استحباب است و از جهت دیگر آن را از باب لغوی بیان می­کنید که در آن صورت مسئله نحوی می­شود، حالا وقتی این دو کنار هم قرار می­گیرند، یک نتیجه­ به ما می­دهند که این نتیجه یک موضوع می­شود و این موضوع و موضوعاتی مثل این باز در خود علم اصول است. مجموع این موضوعات را هم می­توان به عنوان یک موضوع واحد به نام علم اصول قرار داد.

پس از یک جهت می­توانیم بیان ­کنیم: موضوعات مختلف برای یک موضوع واحد وجود دارد امّا در این هم إن­قلت است.

إن­قلت قضیّه این است که اگر شما این دو را کنار هم به عنوان یک موضوع قرار دادید، دیگر موضوع­سازی جدیدی کردید که این موضوع سبب می­شود شما معنای اصلی را که علوم راجع به موضوع یک علم گفتند، از دست بدهید.

چون دو مورد کنار هم قرار گرفتند و برای آن موضوع قرار دادید، آیا بدین ترتیب این خودش یک علم مستقل شد؟ خیر، علم مستقل نشد، شما این را آوردید و می­گویید: ما می­خواهیم این را داخل بحث علم اصول قرار دهیم، منتها این موضوعات مختلف بعد به یک موضوع واحد به نام علم اصول تبدیل می­شوند.

ما می­گوییم: اصلاً موضوع برای یک علم است و این قضیّه که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) «إنّ موضوع کلّ علم» بیان فرمودند، طبعاً قضیّه بسیار مهمّی است. این موضوع همه علوم؛ یعنی علم موضوع دارد.

آیا بحث الفاظ علم مستقل می­شود؟! اگر علم مستقل شد، ما قبول داریم که در آن صورت إن قلت دومی به وجود می­آید که آن هم این است: شما هر کدام از این مسائل را درحقیقت یک علم قرار دادید و بعد آمدید مجموع چند علم را به عنوان علم واحدی به نام علم اصول درست کردید.

یک مثال بزنم، ما می­گوییم دین اسلام مجموع چند علم است: 1. علم اعتقادات، 2. علم اخلاق - چون در دین اخلاقیّات وجود دارد - 3. علم احکام و آن­وقت مجموع آن­ها به نام دین شده است.

ما یک سؤال می­کنیم: آیا تا به حال کسی گفته که دین به نام یک علم مستقل است؟ خیر، دین مجموع قوانین برای بشر است، پس چرا شما بیان می­کنید که این­ها علم­های مختلف می­شوند که بعد بیایند موضوعات مختلف شوند؟!

می­گویند: موضوعات مختلف کنار هم جمع می­شوند و یک موضوع واحد را تشکیل می­دهند که اشکال ما سر همین قضیّه است، می­گوییم: اگر این مطلب درست باشد، این که می­گویند: «إنّ موضوع کلّ علم» موضوع برای علم است، نه برای مسئله. ما نداریم که در جایی بیان کرده باشند:«إنّ موضوع کلّ مسئله»!

پس این هم که موضوعات جمع می­شوند و موضوع واحد درست می­کنند، غلط است و کاری از پیش نمی­برد.

دو علم با مسائل مشترک و غرض مجزّا!!

از طرف دیگر یک سؤال پیش می­آید: آیا ممکن است دو علم داشته باشیم که در جمیع مسائل با هم مشترک باشند منتها در غرض و هدف جدا باشند؟

بله، چون متلازمین، متغایرین هستند و این بحثی منطقی است.

با توجّه به این مطلب باز به بحث اوّل­ خود برمی­گردیم. این­جا هم یک دلیل محکم برای ما هست. اگر فرض بگیریم که دو علم جدا هستند؛ یعنی مثلاً در مورد مسئله إفعل گفتید: آن­جا که در باب لغت دارد صحبت می­کند، علم نحو است و این­جا که در باب اصول صحبت می­کند، علم اصول است، بعد بیان کنید دو علم کنار هم قرار گرفتند و موضوع، واحد شده است.

می­گوییم این هم نمی­شود. این­ها دو مسئله هستند، نه دو علم؛ چون شما نمی­توانید بیان کنید خود مسئله إفعل، کلّ نحو است؛ چون تنها جزئی از نحو است. بحث الفاظ را هم نمی­توانید بیان کنید کلّ اصول است، بلکه جزئی از اصول است. پس می­شود گفت: «مسئلة من الاصول و مسئلة من النحو و هما من مسائل علم الاصول کُلّه» یعنی تازه خود این دو باز هم یک مسئله علم اصول می­شوند[1].

لذا اگر دو علم در جمیع مسائل با هم مشترک باشند و فرض بگیریم دو غرض و دو هدف دارند، دو مورد می­شوند که با یکدیگر مغایرند و نمی­توانند با هم یکی باشند. این مسئله منطقی است، وقتی آن­ها با یکدیگر متلازم باشند، طبعاً متغایرین می­شوند و به هیچ عنوان نمی­توانیم بگوییم با هم یکی هستند[2].

مسائل پراکنده زیر چتر غرض واحد

مطلب دیگر این است که وقتی مرحوم آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) قید «بلا واسطة فی العروض» را بیان کردند، مسئله­ای برای ما ایجاد می­کند، آن مسئله این است که یک ضابطه­ای نیاز است که شما هر چه عروض هست، مگر آن­هایی را که «بلا واسطة فی العروض»هستند، کنار بگذارید.

ضابطه اصلی برای رسیدن به «بلا واسطة فی العروض» این است که ما یک قدرجامعی داشته باشیم که آن قدرجامع بتواند ما را از مسائل دیگری که امکان دارد اگر آن­ها را بیاوریم دیگر«بلا واسطة» معنا ندهد، مستغنی کند.

شاید بگویند: مسائل پراکنده علم نمی­توانند قدرجامع باشند، چون تمام آن­ها یک سبب اشتراکی می­خواهند تا جمع شوند و آن اتّحاد حقیقی را برای ما به­وجود بیاورند.

جوابی که داده می­شود، این است: ما باید در ابتدا غرض علم - هر علمی که می­خواهد باشد - را متوجّه شویم، بعد مسائل اشتراکی را که مسائل پراکنده در آن علم هست، کنار هم جمع کنیم تا به آن غرض برسیم و إلّا خود مسائل پراکنده نمی­توانند به عنوان مجموعه یک علم قرار بگیرند.

موقعی این مسائل پراکنده می­توانند به عنوان علم کنار هم جمع شوند که زیر چتر غرض واحد قرار بگیرند - این نکته، نکته خوبی است -

مثلاً در علم نحو، مسئله فاعل با مسئله مفعول یکی نیستند، فاعل بحث دیگری دارد و مفعول بحث دیگری. مجرورات چیز دیگری است و مرفوعات چیز دیگر و ...، حال براساس غرض واحد، آن­ها را کنار هم قرار می­دهید و به عنوان یک علم به نام نحو می­گویید. غرض واحد این است که لسان انسان از خطا دور بماند.

لذا غرض واحد عامل می­شود که مسائل پراکنده زیر آن چتر واحد با هم جمع شوند و به نام آن علم قرار گیرند.

شاید به همین دلیل است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اوّل موضوع را بیان فرمودند، چون در موضوع، غرض معلوم می­شود و بعد در تعریف شکافته می­شود.

تعریف هیچ موقع خود علم نیست، تعریف هر علمی ورودی آن علم است، نه خود آن علم. لذا وقتی تعریف را بیان کردید، تازه وارد آن علم می­شوید.

مثلاً وقتی علم اصول را تعریف کردیم، آن­گاه قواعدی را کنار هم گذاشتیم و آن قواعد ممهّده عامل شد که این علم به نام اصول نام­گذاری ­شود، حالا از این­جا به بعد وارد علم اصول می­شوید. یعنی بعد از آن که آن را تعریف کردید، قواعد بیان می­شود؛ پس تعریف خود علم نیست، مبدأ و آغاز علم است.

لذا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند: من موضوع را می­گویم تا بتوانید تعریف را درک کنید؛ چون وقتی شما بخواهید این مسائل پراکنده را به عنوان یک موضوع واحد زیر چتر غرض واحد بیاورید، می­توانید این کار را انجام دهید و آن غرض واحد، موضوع واحد است.

یعنی مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند: موضوع واحد است، حالا این که مسائل آن پراکنده است، عیبی ندارد، آن­ها تحت آن غرض واحد جلو می­روند. پس آن علم به خاطر قضایای مختلفی که قبلاً بوده، تدوین شده است.

مثلاً واضع علم نحو مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) است. بعضی­ها إن­قلت آورده­اند، می­گویند: قبلاً این مسائل بوده، شما بر چه اساسی گفتید که ایشان واضع علم نحو است؟! این چه حرفی است؟! عرب قبلاً هم حرف می­زد، یعنی شما می­گویید: عرب قبلاً در کلام خود فاعل یا مفعولی نداشت؟

در جواب می­گوییم: حضرت مسائل را دور هم جمع کردند و به ابوالأسود تعلیم دادند و به همین خاطر در خیلی از کتب­ علم نحو بیان شده که واضع علم نحو مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) است.

فاعل و مفعول و ... قبلاً وجود داشته است امّا نظم دادن و قاعده دادن به این مسائل پراکنده و آن­ها را زیر یک چتر واحد آوردن و موضوع درست کردن - همان غرض واحد که لسان از خطا دور بماند - را مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) انجام دادند.

پس می­توانیم این­گونه بیان کنیم که در حقیقت هر علمی به­ این خاطر تدوین شده که قضایای مختلف قبلی را هماهنگ کند و در زیر یک چتر بیاورد و آن­وقت برای آن اسم بگذارد.

برای علم اصول هم همین مطلب صدق می­کند، مگر در زمان پیامبر عظیم­الشّأن(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) یا در زمان مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه)، یا دیگر حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) - إلّا در زمان حضرت صادق(صلوات اللّه و سلامه علیه) به بعد - علمی به نام علم اصول داشتیم؟! حتّی امروزه مطالبی از مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­بینیم که قاعده اصولی است امّا در آن زمان علمی به نام علم اصول نداشتیم. پس مسائل اصولی پراکنده بود، آن­ها را جمع کردند و به نام علم اصول گذاشتند، یا مسائل پراکنده نحو را جمع کردند و آن را علم نحو نام نهادند[3].

ما می­خواهیم به طور کلّی بگوییم: در مجموع علم­هایی که در دنیا وجود دارد «إنّ موضوع کلّ علم»، مباحث پراکنده آن علم از قبل بوده و گاهی مطالب دیگری به آن اضافه شده، منتها زیر یک چتر قرار گرفتند و اسم آن علم را بر روی آن گذاشتند، مثلاً گفتند: علم هندسه، علم ریاضیّات، علم جبر، علم آنالیزم و ... .

پس به علّت وجود قدرجامع میان این­ مسائل و به واسطه اشتراکات خاصّی که با هم دارند، این مسائل پراکنده علم در کنار هم جمع شدند.

إن­شاءالله ادامه بحث را در جلسه آینده بیان خواهیم کرد.

«و السَّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»

ب داده شد، فرض را بر این بگیریم که موضوعات مختلف باشد، پس به هر حال موضوع وجود دارد.

از طرف دیگر بیان شد موضوعات مختلف نیستند، بلکه درحقیقت منظور از مطلبی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند، این است که این­ها مسائل هستند و موضوع فرق می­کند. شما نباید جزئیّات را به عنوان موضوع بگیرید.

عرض شد طبیعی است بین موضوع هر علم و مسائل آن علم نسبت وجود دارد امّا آیا این نسبت­ها را می­توانید به عنوان موضوع دیگری بگیرید یا جزئی هستند؟

بعضی بیان فرمودند: اگر موضوعات مختلف شد، پس به مسئله­ای به نام موضوع دیگر تبدیل می­شود امّا ما عرض کردیم وقتی شما عنوان «الفاعلُ مرفوع» را بیان می­کنید، این یک مسئله نحوی است امّا موضوع نیست.

مطلب دیگری که بیان شد، این است: مثلاً در مورد إفعل می­گویید واضع، هیئت مسئله را به عنوان اصول و لغت آورده، چه شما مسئله لغوی محض و چه مسئله اصولی بگیرید و چه بیان کنید دو مسئله است؛ باز مسئله است و موضوع نیست. حتّی این دو مسئله با هم نمی­توانند یک موضوع باشند، امکان دارد به یک مسئله ختم شوند امّا موضوع نیستند.

مگر این که بگویید ما هر چیزی را که نتیجه گرفتیم، موضوع قرار می­دهیم و آن­وقت بگویید: موضوعات مختلف که کنار هم قرار می­گیرند، موضوع واحدی به نام علم اصول درست می­کنند.

یعنی شما آن باب إفعل را از یک جهت از باب اصولی به آن نگاه می­کنید که آیا این از باب حرمت، وجوب یا استحباب است و از جهت دیگر آن را از باب لغوی بیان می­کنید که در آن صورت مسئله نحوی می­شود، حالا وقتی این دو کنار هم قرار می­گیرند، یک نتیجه­ به ما می­دهند که این نتیجه یک موضوع می­شود و این موضوع و موضوعاتی مثل این باز در خود علم اصول است. مجموع این موضوعات را هم می­توان به عنوان یک موضوع واحد به نام علم اصول قرار داد.

پس از یک جهت می­توانیم بیان ­کنیم: موضوعات مختلف برای یک موضوع واحد وجود دارد امّا در این هم إن­قلت است.

إن­قلت قضیّه این است که اگر شما این دو را کنار هم به عنوان یک موضوع قرار دادید، دیگر موضوع­سازی جدیدی کردید که این موضوع سبب می­شود شما معنای اصلی را که علوم راجع به موضوع یک علم گفتند، از دست بدهید.

چون دو مورد کنار هم قرار گرفتند و برای آن موضوع قرار دادید، آیا بدین ترتیب این خودش یک علم مستقل شد؟ خیر، علم مستقل نشد، شما این را آوردید و می­گویید: ما می­خواهیم این را داخل بحث علم اصول قرار دهیم، منتها این موضوعات مختلف بعد به یک موضوع واحد به نام علم اصول تبدیل می­شوند.

ما می­گوییم: اصلاً موضوع برای یک علم است و این قضیّه که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) «إنّ موضوع کلّ علم» بیان فرمودند، طبعاً قضیّه بسیار مهمّی است. این موضوع همه علوم؛ یعنی علم موضوع دارد.

آیا بحث الفاظ علم مستقل می­شود؟! اگر علم مستقل شد، ما قبول داریم که در آن صورت إن قلت دومی به وجود می­آید که آن هم این است: شما هر کدام از این مسائل را درحقیقت یک علم قرار دادید و بعد آمدید مجموع چند علم را به عنوان علم واحدی به نام علم اصول درست کردید.

یک مثال بزنم، ما می­گوییم دین اسلام مجموع چند علم است: 1. علم اعتقادات، 2. علم اخلاق - چون در دین اخلاقیّات وجود دارد - 3. علم احکام و آن­وقت مجموع آن­ها به نام دین شده است.

ما یک سؤال می­کنیم: آیا تا به حال کسی گفته که دین به نام یک علم مستقل است؟ خیر، دین مجموع قوانین برای بشر است، پس چرا شما بیان می­کنید که این­ها علم­های مختلف می­شوند که بعد بیایند موضوعات مختلف شوند؟!

می­گویند: موضوعات مختلف کنار هم جمع می­شوند و یک موضوع واحد را تشکیل می­دهند که اشکال ما سر همین قضیّه است، می­گوییم: اگر این مطلب درست باشد، این که می­گویند: «إنّ موضوع کلّ علم» موضوع برای علم است، نه برای مسئله. ما نداریم که در جایی بیان کرده باشند: «إنّ موضوع کلّ مسئله»!

پس این هم که موضوعات جمع می­شوند و موضوع واحد درست می­کنند، غلط است و کاری از پیش نمی­برد.

دو علم با مسائل مشترک و غرض مجزّا!!

از طرف دیگر یک سؤال پیش می­آید: آیا ممکن است دو علم داشته باشیم که در جمیع مسائل با هم مشترک باشند منتها در غرض و هدف جدا باشند؟

بله، چون متلازمین، متغایرین هستند و این بحثی منطقی است.

با توجّه به این مطلب باز به بحث اوّل­ خود برمی­گردیم. این­جا هم یک دلیل محکم برای ما هست. اگر فرض بگیریم که دو علم جدا هستند؛ یعنی مثلاً در مورد مسئله إفعل گفتید: آن­جا که در باب لغت دارد صحبت می­کند، علم نحو است و این­جا که در باب اصول صحبت می­کند، علم اصول است، بعد بیان کنید دو علم کنار هم قرار گرفتند و موضوع، واحد شده است.

می­گوییم این هم نمی­شود. این­ها دو مسئله هستند، نه دو علم؛ چون شما نمی­توانید بیان کنید خود مسئله إفعل، کلّ نحو است؛ چون تنها جزئی از نحو است. بحث الفاظ را هم نمی­توانید بیان کنید کلّ اصول است، بلکه جزئی از اصول است. پس می­شود گفت: «مسئلة من الاصول و مسئلة من النحو و هما من مسائل علم الاصول کُلّه» یعنی تازه خود این دو باز هم یک مسئله علم اصول می­شوند[1].

لذا اگر دو علم در جمیع مسائل با هم مشترک باشند و فرض بگیریم دو غرض و دو هدف دارند، دو مورد می­شوند که با یکدیگر مغایرند و نمی­توانند با هم یکی باشند. این مسئله منطقی است، وقتی آن­ها با یکدیگر متلازم باشند، طبعاً متغایرین می­شوند و به هیچ عنوان نمی­توانیم بگوییم با هم یکی هستند[2].

مسائل پراکنده زیر چتر غرض واحد

مطلب دیگر این است که وقتی مرحوم آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) قید «بلا واسطة فی العروض» را بیان کردند، مسئله­ای برای ما ایجاد می­کند، آن مسئله این است که یک ضابطه­ای نیاز است که شما هر چه عروض هست، مگر آن­هایی را که «بلا واسطة فی العروض» هستند، کنار بگذارید.

ضابطه اصلی برای رسیدن به «بلا واسطة فی العروض» این است که ما یک قدرجامعی داشته باشیم که آن قدرجامع بتواند ما را از مسائل دیگری که امکان دارد اگر آن­ها را بیاوریم دیگر«بلا واسطة» معنا ندهد، مستغنی کند.

شاید بگویند: مسائل پراکنده علم نمی­توانند قدرجامع باشند، چون تمام آن­ها یک سبب اشتراکی می­خواهند تا جمع شوند و آن اتّحاد حقیقی را برای ما به­وجود بیاورند.

جوابی که داده می­شود، این است: ما باید در ابتدا غرض علم - هر علمی که می­خواهد باشد - را متوجّه شویم، بعد مسائل اشتراکی را که مسائل پراکنده در آن علم هست، کنار هم جمع کنیم تا به آن غرض برسیم و إلّا خود مسائل پراکنده نمی­توانند به عنوان مجموعه یک علم قرار بگیرند.

موقعی این مسائل پراکنده می­توانند به عنوان علم کنار هم جمع شوند که زیر چتر غرض واحد قرار بگیرند - این نکته، نکته خوبی است -

مثلاً در علم نحو، مسئله فاعل با مسئله مفعول یکی نیستند، فاعل بحث دیگری دارد و مفعول بحث دیگری. مجرورات چیز دیگری است و مرفوعات چیز دیگر و ...، حال براساس غرض واحد، آن­ها را کنار هم قرار می­دهید و به عنوان یک علم به نام نحو می­گویید. غرض واحد این است که لسان انسان از خطا دور بماند.

لذا غرض واحد عامل می­شود که مسائل پراکنده زیر آن چتر واحد با هم جمع شوند و به نام آن علم قرار گیرند.

شاید به همین دلیل است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اوّل موضوع را بیان فرمودند، چون در موضوع، غرض معلوم می­شود و بعد در تعریف شکافته می­شود.

تعریف هیچ موقع خود علم نیست، تعریف هر علمی ورودی آن علم است، نه خود آن علم. لذا وقتی تعریف را بیان کردید، تازه وارد آن علم می­شوید.

مثلاً وقتی علم اصول را تعریف کردیم، آن­گاه قواعدی را کنار هم گذاشتیم و آن قواعد ممهّده عامل شد که این علم به نام اصول نام­گذاری ­شود، حالا از این­جا به بعد وارد علم اصول می­شوید. یعنی بعد از آن که آن را تعریف کردید، قواعد بیان می­شود؛ پس تعریف خود علم نیست، مبدأ و آغاز علم است.

لذا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند: من موضوع را می­گویم تا بتوانید تعریف را درک کنید؛ چون وقتی شما بخواهید این مسائل پراکنده را به عنوان یک موضوع واحد زیر چتر غرض واحد بیاورید، می­توانید این کار را انجام دهید و آن غرض واحد، موضوع واحد است.

یعنی مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند: موضوع واحد است، حالا این که مسائل آن پراکنده است، عیبی ندارد، آن­ها تحت آن غرض واحد جلو می­روند. پس آن علم به خاطر قضایای مختلفی که قبلاً بوده، تدوین شده است.

مثلاً واضع علم نحو مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) است. بعضی­ها إن­قلت آورده­اند، می­گویند: قبلاً این مسائل بوده، شما بر چه اساسی گفتید که ایشان واضع علم نحو است؟! این چه حرفی است؟! عرب قبلاً هم حرف می­زد، یعنی شما می­گویید: عرب قبلاً در کلام خود فاعل یا مفعولی نداشت؟

در جواب می­گوییم: حضرت مسائل را دور هم جمع کردند و به ابوالأسود تعلیم دادند و به همین خاطر در خیلی از کتب­ علم نحو بیان شده که واضع علم نحو مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) است.

فاعل و مفعول و ... قبلاً وجود داشته است امّا نظم دادن و قاعده دادن به این مسائل پراکنده و آن­ها را زیر یک چتر واحد آوردن و موضوع درست کردن - همان غرض واحد که لسان از خطا دور بماند - را مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) انجام دادند.

پس می­توانیم این­گونه بیان کنیم که در حقیقت هر علمی به­ این خاطر تدوین شده که قضایای مختلف قبلی را هماهنگ کند و در زیر یک چتر بیاورد و آن­وقت برای آن اسم بگذارد.

برای علم اصول هم همین مطلب صدق می­کند، مگر در زمان پیامبر عظیم­الشّأن(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) یا در زمان مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه)، یا دیگر حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) - إلّا در زمان حضرت صادق(صلوات اللّه و سلامه علیه) به بعد - علمی به نام علم اصول داشتیم؟! حتّی امروزه مطالبی از مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) می­بینیم که قاعده اصولی است امّا در آن زمان علمی به نام علم اصول نداشتیم. پس مسائل اصولی پراکنده بود، آن­ها را جمع کردند و به نام علم اصول گذاشتند، یا مسائل پراکنده نحو را جمع کردند و آن را علم نحو نام نهادند[3].

ما می­خواهیم به طور کلّی بگوییم: در مجموع علم­هایی که در دنیا وجود دارد «إنّ موضوع کلّ علم»، مباحث پراکنده آن علم از قبل بوده و گاهی مطالب دیگری به آن اضافه شده، منتها زیر یک چتر قرار گرفتند و اسم آن علم را بر روی آن گذاشتند، مثلاً گفتند: علم هندسه، علم ریاضیّات، علم جبر، علم آنالیزم و ... .

پس به علّت وجود قدرجامع میان این­ مسائل و به واسطه اشتراکات خاصّی که با هم دارند، این مسائل پراکنده علم در کنار هم جمع شدند.

إن­شاءالله ادامه بحث را در جلسه آینده بیان خواهیم کرد.

«و السَّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته»