جلسه نوزدهم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)- مورخ 88.08.13

موضوع: واحد عنوانی و واحد شخصی در موضوع علم

واحد عنوانی

آقایان می­گویند: این که شما بیان می­کنید هر علمی باید موضوع واحد داشته باشد، ما را به یک اشکال می­رساند.

می­گویند: شما قبلاً اشاره کردید که در هر علمی براساس قاعده فلسفی «الواحدُ لایصدُرُ الّا منَ الواحد»، شیء واحد و اثر واحد باید از امر واحد صادر شوند تا عنوان موضوع واحد صدق کند امّا کلمه واحدی که شما بیان می­کنید، کدام است: 1. واحد عنوانی، 2. واحد شخصی، 3. واحد نوعی؟

یعنی باز هم یک جواب فلسفی و منطقی می­دهند^[1].

اوّلین اشکالی که در واحد عنوانی مطرح می­کنند، این است که مثلاً می­گویند: «اهل هذا المجلس واحد». طبیعی است که این عنوان واحد، عدّه­ای از افراد هستند؛ یعنی عدّه­ هستند ولی عنوان واحد می­گیرند. مثلاً گروهی هم­فکر هستند.

آن­وقت این واحد، فقط و فقط بر کسانی صادق می­شود که در این مجلس هستند. اگر بیان کردید «اهل هذا المجلس واحد» در حقیقت این­ها هستند که واحدند و هر که خارج از این مجلس بود ولو هم­فکر شما هم باشد، دیگر واحد نیست و از این دایره خارج است، چون بیان کردید: «اهل هذا المجلس».

من فرمایش حضرات را بیشتر باز می­کنم. حضرات می­خواهند بگویند: اگر بیان شما این است که «الواحدُ لایصدرُ الّا منَ الواحد» آن شیء واحد و اثر واحد از امر واحد هست، پس چطور بیان می­کنید علم اصول پیشرفت کرده است؟! مواردی از این دایره خارج بودند، دیگر جز امر واحد نبودند، بعداً به امر واحد ورود پیدا کرده­اند و جزء موضوع شده­اند. پس موضوع واحد بیان کردن خلاف است و شما نباید بیان کنید.

به تعبیر دیگر اگر هم فرمایش مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را که اگر مسائل یک علم دور هم جمع شدند، می­توانند و قدرت دارند که برای یک موضوع واحد عمل کنند، بپذیریم، اشکال این است که مسائل آن علم قبلاً دور هم جمع شده­اند یا این که این مسائل علم بعداً هم به وجود می­آیند و به این علم ورود پیدا می­کنند؟

همان­طور که شما می­گویید: بحث علم اصول براساس زمان جلو رفته است، البته نه تنها علم اصول بلکه خیلی از علوم دیگر هستند که براساس زمان گسترش پیدا کرده­اند و مسائل جدیدی را داخل موضوع خود کرده­اند. آیا آن مسائلی که وارد شده­اند، قادر هستند این مطلب را به ما برسانند که وارد این علم شده­اند یا خیر؟ این یک مورد از واحد عنوانی است.

واحد عنوانی در امور اعتباری شرعی

مورد دیگر این که ما گاهی همین واحد عنوانی را در امور اعتباری شرعی وارد می­کنیم. مثلاً وقتی شما می­گویید اعمال حجّ را به عنوان یک امر واجب الهی انجام می­دهیم، مُحرِم شدن حاجی - در مسجد شجره یا جای دیگر -، چرخیدن به دور بیت­الله با مسائل خاصّ خودش (طواف) - اسم طواف هم متفاوت است، گاهی طواف نساء با آن مسائل خاصّ آن را انجام می­دهید و ... -، سعی صفا و مروه، چیدن ناخن با آن مسائل خودش، رفتن به منا و عرفات در آن سه روز خاص در حجّ و برگشتن از آن­جا با آن شرایط، قربانی کردن و تراشیدن سر با آن مسائل خودش و ... از عناوین مختلف اعمال حجّ هستند که دور هم به عنوان امر واحد جمع شدند و این حجّ می­شود؛ یعنی این­ها از مقولات مختلف هستند ولی اسم آن حجّ است.

شارع مقدّس مجموعه اجزاء تشکیل­دهنده این حجّ را به عنوان امر واحدی لحاظ کرده و اسم آن را حجّ گذاشته است. لذا اسم حجّ برای تمام این مسائل قرار داده شده، نه این که یک عمل را انجام دهید و آن­وقت بیان کنید حجّ انجام شد.

حال اگر از شما سؤال شود: حجّ چیست؟ طبعاً می­گویید: حجّ، شیء واحد است. با بیان کردن اجزاء مختلف برای این شیء واحد، یک اعتبار شرعی به آن دادید. این اعتبار شرعی این است که شارع مقدّس بر این اجزایی که دور هم جمع شد، لفظ حجّ را گذاشت. لذا حجّ دیگر یک کلمه نیست، حجّ مجموعه­­ای از اجزاء مختلف آن مسائل است؛ پس شیء واحد گفتن غلط است.

واحد عنوانی در امور اعتباری عرفی

گاهی هم این واحد عنوانی در امور شرعی نیست، در امور اعتباری عرفی است. مثل این که شما مریض شوید و طبیب، دارویی متشکّل از چند مواد درست کند و به شما بدهد، یا همین شربت­هایی را که در بازار هست، تهیّه کنید که روی آن نوشته: مواد تشکیل­دهنده، مواد افزودنی، طعم­دهنده و ...، ولی همه این­ها یک شیء واحد هستند.

آن­وقت واقعاً این شیء واحد می­تواند آن طوری که بیان می­کنید در امر واحد عمل کند؟! نمی­تواند، امر که واحد نیست؛ چون یک جزء آن که نتوانست برای این دارو موضوع شود.

درست است که شما اسم آن را مثلاً شربت اکسپکتورانت گذاشتید امّا در آن شربت، مواد مختلفی هست که دور هم جمع شده­اند و اگر یک کدام از آن مواد را بگویید موضوع واحد است، درست نیست.

من اگر بخواهم همین جا جواب بدهم، یکی از جواب­ها همان جواب جلسه گذشته است. در جلسه گذشته عرض کردیم، ما نمی­گوییم خود این مسئله­هایی که کنار هم هستند، می­توانند موضوع واحد شوند.

مثل همان قضیّه إفعل که یک موقع از باب نحوی با آن برخورد می­کنند و یک موقع هم از باب اصول. البته ما نمی­خواهیم این مطلب را در این­جا مطرح کنیم، می­خواهیم آن­ها را یاری کنیم و می­گوییم: بله، کلّ به جزء داریم.

آن­ها بیان می­کنند: شما اجزاء را دور هم جمع کرده­اید و به عنوان شیء واحد و امر واحد گرفتید، ولی شیء واحد نیست. شما گفتید آن شیء واحد و عنوان واحد، امر واحد است، در صورتی که این­ها شیء واحد نیستند، چند چیز هستند که به امر واحد ختم شده­اند.

ما می­گوییم: شما در آن مطلبی که مدّنظرتان بوده، به اشتباه رفته­اید. می­گویند: آن شیئی که شما بیان می­کنید، غلط است و از شما که طبق قاعده «الواحدُ لایصدُرُ الّا منَ الواحد» این مطلب را بیان می­­کنید، باید پرسید: مگر این یک شیء واحد است؟ خیر، اشیاء مختلف است که کنار هم قرار گرفتند، ولو واحد شده باشند.

ما عرض کردیم شیء واحد، اثری واحد دارد و تبدیل به امر واحد می­شود. آن­ها می­گویند: کجا شیء واحد است؟ کجا اثر واحد است؟ شما امر واحد می­گیرید امّا نمی­گویید که شیء واحد نیست.

بنده تازه می­خواهم دو، سه نکته دیگر هم بگویم. بگویم: آیت­الله العظمی مرحوم آخوند! رضوان خدا بر شما باد، چه زمانی شیء واحد را قبول کردید که بیان کنید: می­توان به آن حقیقت واحد رسید، «الواحدُ لایصدرُ الّا منَ الواحد»؟! خود شما هم قائل به شیء واحد نیستید، پس چطور موضوع واحد می­گویید؟!

اتّفاقاً من می­خواهم آقایان را یاری کنم، إن­قلت محکم­تری بیاورم و یک مطلب دیگر هم بگویم: گاهی می­گوییم این چند شیء واحد، اثر واحد دارد امّا می­بینیم اثر واحد ندارد.

مثلاً در موضوع عبادات، اگر عبادات را به عنوان اصلی و علم بگیرید، هر کدام از خود عبادات، اثر واحدی برای خودشان دارند امّا موضوع عبادات اثر واحد ندارد؛ یعنی امر واحد می­شود امّا اثر واحد نمی­شود. مثلاً اثر صیام با اثر صلاه و اثر حجّ متفاوت است.

شاید مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در این­جا بگویند: شما چه می­گویید؟ چرا اثر آن­ها یکی نیست؟ همه این­ها اطاعت پروردگار عالم است.

می­گوییم: خیر، اطاعت پروردگار عالم امر واحد است، نه اثر واحد. اگر اثر واحد بود، چرا همه به حجّ نمی­روند و فقط هر کس که مستطیع شد، باید به حجّ برود؟ چرا همه نمی­توانند روزه بگیرند و ...[2]؟

اثر واحد باید ما را به موضوع واحد برساند که آن موضوع واحد ما عبادت باشد و عبادت به عنوان تکلیفی برای بندگان الهی است؛ یعنی این مجموعه جمع می­شود و امر واحد می­شود امّا با توضیحی که بیان شد دارای اثر واحد نیست لذا حتماً به اشکال برمی­خوریم.

پس عرض کردیم این­ها اصلاً در باب اعتبار شرعی و اعتبار عرفی انجام نمی­شود.

اشکالاتی در باب واحد عنوانی به مرحوم آخوند^{(اعلی اللّه مقامه الشّریف)}

در این­جا ما اشکالاتی را که به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) وارد شده، بیان می­کنیم.

اوّلین اشکال

اوّلین اشکال این است که در مباحث تفسیر و فلسفه می­گویند: عنوان اهل­البیت در آیه تطهیر، واحد عنوانی است و در نزول این آیه، به ساکنین آن اشاره می­شود. اگر به این عنوان بیان کنیم، این هم در حقیقت اعتبار عنوانی است که بر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشکال وارد می­شود.

دو غرض در یک علم!

اشکال دیگری که بیان می­شود، این است: ادّعای مشهور که می­گویند هر علمی باید غرض واحد داشته باشد، بدون دلیل است.

ممکن است این مطلب به خاطر این باشد که درحقیقت ما هر علمی را که دارای دو غرض باشد، نمی­توانیم علم بیان کنیم، ولی گاهی دیدیم دو غرض در یک علم با هم جمع شده­اند و درحقیقت بین آن دو غرض تلازم بوده و بر جمیع مسائل آن علم مترتّب شده است.

اگر دو غرض با هم ارتباط نداشتند و فقط یک مقدار از مسائل آن با مسائل دیگر مرتبط باشد، ما غرض واحد پیدا نکردیم امّا وقتی کلّی می­نگریم، می­بینیم که درحقیقت به هر دو مترتّب شده است.

لذا امکان دارد که دو غرض در یک علم وجود داشته باشد، پس این اشکال شما به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که می­فرمایید مقصود ایشان این بوده که علم باید غرض واحد داشته باشد، اشکال نادرستی است.

ما در همین جا اوّلین جواب را می­دهیم، بعد اشکالات دیگر را مطرح می­کنیم و جواب­های آن­ها را بیان می­کنیم. جواب این است: شاید به نظر شما مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کرده باشد چنین چیزی عادتاً ممتنع است، ولی دلیلی برای آن اقامه نکرده است.

بعد خود ایشان در کفایه گفتند: اگر برای علمی دو غرض فرض شود، لازم نیست دو کتاب و دو علم تبیین شود، بلکه یک علم هم می­تواند با دو غرض تبیین شود. آن­وقت مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در جای دیگری - در همان ابتدا - بیان می­فرمایند: موضوع باید یکی باشد.

پس اشکال دوم به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این است: بزرگوار! اگر شما می­گویید غرض باید با موضوع مرتبط باشد و بعد بیان می­فرمایید: امکان دارد دو غرض برای یک علم، امتناع عقلی نداشته باشد و دلیلی هم برای امتناع عادی آن نیست و یک علم با دو غرض می­تواند تدوین شود؛ بر این فرمایش شما اشکال است. چگونه می­خواهید یک موضوع و یک غرض را بیان کنید؟!

آقایان دو مرتبه خطاب به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­گویند: وقتی وارد این مجموعه می­شویم و از داخل نگاه می­کنیم، دو غرض است امّا اگر از خارج مشاهده کنیم، برای هر علمی یک غرض مترتّب کردیم. پس نهایتاً از بیرون که نگاه کنیم یک غرض است.

باز هم در این اشکال است. شما دو غرض را آوردید کنار هم قرار دادید، بعد می­گویید: وقتی ما از خارج به آن نگاه می­کنیم، یک غرض واحد از آن می­گیریم، در صورتی که خودتان می­گویید دو غرض دارد!

پس معلوم می­شود این که شما می­گویید از خارج نگاه کنیم، اشکال دارد و امکان دارد که ما دو غرض داشته باشیم. پس غرض واحد نداریم و لازم نیست اعلام کنید حتماً باید در علم اصول، موضوع واحد داشته باشیم. دیگر ما موضوع واحد نمی­خواهیم، غرض­ها مختلف و موضوعات هم متفاوت است، هیچ اشکالی هم ایجاد نمی­کند و نیاز به این نیست که شما برای خودتان دردسر ایجاد کنید و بیان بفرمایید: «إنّ موضوع کلّ علم»، نمی­خواهد موضوع علم را واحد بگیرید.

اشکالاتی در باب واحد شخصی به مرحوم آخوند^{(اعلی اللّه مقامه الشّریف)}

معنای واحد در کلام مشهور این است که در حقیقت کسی با یک غرض واحد و با یک شیء واحد به امر واحد برسد امّا به این مطلبی که بیان می­کنند، اشکال وارد است.

شما واحد شخصی را اراده کردید، همان­طور که فلاسفه این واحد شخصی را اراده می­کنند. حال، معلولی که وحدت شخصی و حقیقی دارد، باید علّت واحدی داشته باشد امّا این علّت واحد کجاست؟! مثلاً در حجّ، علّت واحد نیست.

لذا وقتی شما بیان می­کنید که در جایی به ظاهر دو علّت وجود دارد، در آن­جا قدرجامعی که برای این وحدت مدّنظر دارید، به وجود نمی­آید و همه این­ها یک علّت واحد نیست.

مثلاً می­گویند: اگر شما در حجّ پشه­ای را کشتید، نقص فقط در آن عمل است، نه نقص کلّی. نقص در آن عمل عامل می­شود که شما گوسفندی را ذبح کنید. این یکی از محرّمات است امّا شما نباید بگویید: اگر در حال احرام چنین عملی را انجام دادید، حجّ باطل است. حجّ باطل نمی­شود بلکه فقط در مورد یک قسمت از اعمال، تقصیر صورت گرفته است که با قربانی مرتفع می­گردد.

لذا معلوم می­شود این­ها از هم جدا هستند، منتها با هم جمع می­شوند و ما را به یک غرض واحد می­رسانند؛ یعنی موضوعات مختلف کنار هم قرار می­گیرند.

وقتی شما واحد شخصی می­گویید - همان­گونه که فلاسفه بیان می­کنند - همه مطالب باید آن­طوری باشد که علّت واحده داشته باشد و به ظاهر بتوانیم از آن وحدت، معلول اثر را بدست بیاوریم، آیا دو وحدت عامل اثر اصلی می­شود؟

خودتان هم گفتید: «الواحدُ لایصدرُ الّا منَ الواحد»، در حالی که این­گونه نیست، دو مورد است امّا نتیجه آن یکی است، پس این قاعده، قاعده غلطی است. لذا می­گویند: این علّت غلط هست و شما نمی­توانید این را بیان کنید.

مسئله دیگر این است که آیا این که شما در اوّل بیان کردید: هر علمی دارای غرض واحد هست، منظور شما واحد شخصی است - مثل فلاسفه - یا این که چیز دیگری را مدّنظر دارید؟

اگر می­فرمایید: هر علمی دارای غرض واحد است، نفرمودید: مثلاً اجزاء این علم می­تواند دارای غرض واحد باشد - تا حالا شما به ما ایراد می­گرفتید، حالا ما می­خواهیم به خود همین مطلب شما ایراد بگیریم - آیا این علم غرض واحد دارد یا خیر؟ وقتی شما می­گویید: «الواحدُ لایصدرُ الّا منَ الواحد» بدون شک این واحد، واحد شخصی اراده شده است - در فلسفه واحد شخصی است و شما هم از قاعده فلسفی استفاده کردید - یعنی معلولی که وحدت شخصی و حقیقی دارد باید علّت آن هم علّت واحده باشد و إلّا نمی­تواند.

چه چیزی در این­جا مدّنظر شماست؟ اگر مدّنظر شما واحد شخصیّه - همان بحث فلاسفه - است، ممکن است مشهور این­گونه بگویند: ما در مقدّمه اوّل که گفتیم: «الواحدُ لایصدرُ الّا منَ الواحد»، ناچاریم این واحد را واحد شخصی اراده کنیم تا غرضی را که می­خواهد بر آن علم مترتّب شود، به خوبی استخراج کنیم ولی حتماً ملاکمان این نیست.

مثلا شما برای دور ماندن لسان از خطا حتماً نیاز به علم نحو دارید و همه مسائل علم نحو در این غرض دخالت دارند. لذا ما ناچاریم برای همه آن مسائل، این قاعده فلسفی را قائل شویم تا به این امر برسیم و إلّا می­دانیم در نحو یک مطلب وجود ندارد. در نحو مسائل مختلف است و طبعاً یک مسئله نیست امّا یک مسئله هم به تنهایی می­تواند ما را به غرضمان برساند. ما به این خاطر این­ها را آوردیم، این قاعده فلسفی را قرار دادیم و گفتیم کأنَّ جمع آن­ها یکی است.

شما می­گویید از خارج نگاه می­کنید امّا اگر از داخل نگاه کنید، می­بینید که هر کدام جدا جدا هستند.

ما هم می­دانیم هر کدام از این­ها مجزّا هستند امّا این­ها دست به دست هم داده­اند و متّحد شده­اند.

مثل این که می­گوییم: بدن امّا آیا همه بدن چشم است؟ خیر. وقتی بیان شد بدن، طبیعی است این واحد شخصی که بیان می­کنید و می­گویید یک بدن، منظور بدن یک نفر است و طبیعی است گاهی این نفر مؤنّث یا مذکّر است و اجزاء آن هم با هم متفاوت است؛ یعنی دست، پا و ... دارد امّا به آن یک نفر می­گویند.

یا مثلاً در نحو سه مسئله «الفاعلُ مرفوع»، «المفعولُ منصوب» و «المضاف الیه مجرور» را بیان می­کنیم که هر سه این­ها غرض را بیان می­کنند امّا به همه این­ها وحدت شخصیّه می­گویند.

در خود فلسفه هم همین­طور است و بیان می­شود: «الواحدُ لایصدُرُ الّا منَ الواحد»، مثلاً می­گویند: همه چیز متعلّق به پروردگار عالم است امّا آیا ملاک این است که همه پروردگار عالم هستند؟ خیر، این یک قاعده فلسفی برای تبیین مطلب حقیقی است که مدّنظر دارید.

پس باید حتماً از خارج نگاه کرد و اگر از داخل هم وارد شویم، این­ها با هم متّحد می­شوند و یک علم را به دست می­آورند. لذا این خدشه­ای که شما می­فرمایید، وارد نیست^[3].