جلسه بیست و یکم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: غرض و موضوع واحد (2)

مروری بر علیّت مجموعه مسائل در حصول غرض

عرض شد، بیان کردند: اگر شما بخواهید هر کدام از مسائل علم را به تنهایی مدّنظر بگیرید، به عنوان جزئیّت در رابطه با غرض مطرح می­شوند. آن­وقت این جزءها نمی­تواند غرض کلّی شما را بیان کنند؛ چون برای شما مسئله­ای را می­آورد که این امر دارای تالی­فاسد می­شود - ما داریم فعلاً همان اشکالی را که به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفتند، عرض می­کنیم -

گفتند: در این صورت مجموعه مسائل به عنوان علیّت برای حصول غرض مطرح می­شود، نه قدرجامع بین آن مسائل.

به تعبیر دیگر در این صورت شما باید عنوان جامع آن را بردارید و به جای آن عنوان مجموع را بگذارید.

از آن جهت هم شباهتی به مسئله صلاه - که عرض کردیم - پیدا می­کند که وقتی شارع مقدّس بیان می­کنند: «الصَّلاةُ مِعراجُ المُؤمِن» معراجیّت بر مجموعه اجزاء صلاه مترتّب است، نه یک یک اجزاء.

لذا هر کدام از اجزاء صلاه به تنهایی معراج مؤمن را دربرندارند که ما تا این­جای مطلب را قبول داریم؛ یعنی مجموعه صلاه به عنوان علیّت واحد قرار می­گیرد و معراجیّت برای بحث صلاه، به عنوان معلول واحد مطرح می­شود امّا شما در بحث اصول نمی­توانید این­گونه بیان کنید.

ولکن عرض ما این است: اگر شما بخواهید به این عنوان نگاه کنید، روشن است که ما نمی­توانیم با این مطلب شما وارد شویم.

آن­وقت این­جا هم در حقیقت قیاس مع­الفارق محسوب می­شود؛ چون شما علم نحو را ببینید، اگر ما علم نحو را ملاک قرار می­دهیم، حتّی هر جزئش می­تواند به­خودی­خود ما را از گفتار خطا محافظت کند. منتها آن جایی که کار ما تنها به آن موضوع می­افتد، مثلاً به موضوع فاعلیّت که دیگر نیاز نداریم تمام آن اجزاء را بیاوریم.

این آقایان می­گویند: اگر ملاک شما این است، مثلاً در صلاه باید کلّی باشد تا عنوان معراج مصداق پیدا کند. کجا فقط خود رکوع شما، معراج شد؟! کجا سجده شما، معراج شد؟! کلّ این اجزاء باید باشد.

این مطلبی که شما بیان می­فرمایید، اشکال ایجاد می­کند؛ یعنی اگر شما می­خواهید بیان بفرمایید در موضوع علم باید همه این­ها را بیاورید، می­گوییم: مگر شما در صحبت، همه این­ها را می­آورید؟! فقط یک مقدار از آن را می­آورید. همه مطالب نحو را که یک جا نمی­آورید؛ پس اشکال ایجاد می­شود.

عرض ما این است: اوّلاً این قیاس، قیاس مع­الفارق است. ثانیاً ما نمی­خواهیم یک­باره کلیّت آن را قرار دهیم، بلکه هر جزئی عامل هست - که مجموعش برای ما عنوان علم می­شود -

اتّفاقاً شما با این بحثتان ما را یاری کردید، چه کسی گفته شما به ما ایراد گرفتید؟! گرچه گفتیم قیاس، قیاس صحیحی نیست، ولی اگر هم مطلب شما را بپذیریم، باید بگوییم: شما که ما را یاری کردید؛ چون می­گویید کلّ مجموعه اجزاء صلاه به عنوان معراج مؤمن می­شود. ما هم می­گوییم: کلّ مجموعه مسائل اصول به عنوان موضوع علم اصول می­شود. یا کلّ مجموعه مسائل علم نحو، موضوع علم نحو می­شود. پس این اشکال شما وارد نیست.

در نهایت باید این­طور عرض کنیم: ارتباطی که شما می­خواهید بین این مسائل ایجاد کنید و بعد بگویید: ما در سخن کلیّت را مطرح نمی­کنیم، بلکه جزء جزء را می­گوییم.

یعنی طبق «إنّ موضوع کلّ علم» یا آن علم را بیان می­کنید، یا این که می­گویید: همه علوم موضوع دارند که این هیچ ایراد و اشکالی به بحث ما وارد نمی­کند.

پاسخ به اشکالات در زمینه حصول غرض و موضوع واحد

اشکال اوّل(در باب واحد عنوانی، شخصی و نوعی)

مسئله دیگر این است که وقتی شما واحدی را به عنوان واحد نوعی بیان می­کنید، لازمه أخذ وحدت نوعی چیست؟

بعضی از اعاظم به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشکال گرفتند امّا تأمّل و دقّت نکردند. آن مطلب این است که در وحدت نوعی، هر یک از مسائل علم در حقیقت مصداقی از مصادیق غرض را حاصل می­کنند، هر چند کسی که در آن علم وارد می­شود، سایر مسائل آن علم را نداند.

مثلاً شما فقط یک مقدار از علم نحو را بلد هستید، مثلاً حروف جارّه (باء، تاء، کاف و ...) را می­دانید امّا این مطلب نمی­تواند همه مسائل علم را دربربگیرد و این برخلاف وحدت شخصی است؛ چون لازمه وحدت شخصی این است: تمام مجموعه مسائل را در آن غرضی که مدّنظر شماست، بیاورد.

اگر کسی بخواهد همه مسائل یک علم را در یک مسئله بداند، غرض برای او حاصل نخواهد شد[1].

حتّی در بحث وحدت شخصیّه، فقط برای پروردگار عالم است که می­توانید همه مطالب را با هم یک جا جمع کنید، ولی برای دیگری این مسئله نیست. پس این اشکالتان هم جا ندارد.

گرچه این­ها می­گویند: واقعیّت این است که غرض واحد در رابطه با مسائل وجود دارد، نه عنوان جامع همه آن مسائل.

یعنی یک موقع شما می­گویید: مسائل را بیان کنید و یک موقع هم جامع آن مسائل را می­گویید. جامع آن مسائل را نمی­خواهد، بلکه اگر خود مسائل در یک جا جمع شود، کافی است. جامع مسائل یعنی ریز شدن در هر یک از مسئله­ها که این­طور نیست.

البته اگر این را هم بپذیریم - که این در فلسفه حرف درستی است – امّا باز این هم مدّنظر نیست. این غرضی که شما می­گویید، مصادیق دارد. از جمله مصادیق آن در علم نحو این است که لسان از خطای در مقال در باب مفعول حفظ شود. این هم خودش همان است و فرقی نکرده است. یک جا بیان کردید: محفوظ ماندن از خطای در لسان در مقال (کلّ صحبت) و یک جا هم بیان فرمودید: محفوظ ماندن از خطای در لسان در باب مفعول. این مصداق است و ما نمی­توانیم بیان کنیم که مصداق، عنوان کلیّت دارد؛ چون این، عنوان جزئیّت است.

شما هم می­خواهید همین مطلبی را که ما می­گوییم، بگویید. منتها شما ایراد می­گیرید و می­گویید: چون جزء جزء می­شود؛ پس ما دیگر غرض واحد نداریم. در حالی که ما یک غرض داریم که مصادیق دارد و یک مصداق آن «عن الخطا فی المقال فی باب المفعول» یا «عن الخطا فی المقال فی باب الفاعل» است. پس شما مصادیق دارید و می­توانید آن را جزء جزء کنید و کلّی را نگیرید.

ما می­گوییم: ما در موضوع که نمی­خواهیم در مصادیق وارد شویم. در موضوع، کلیّت است. من در جلسات قبل هم گفتم که وقتی ما تعریف را عرض می­کنیم، خود تعریف علم که علم محسوب نمی­شود، بلکه ورود به این است که علم را بشناسیم. تعریف علم، آغازی برای شروع هر علم است که تازه بعضی خود این تعریف علم را مقدّمه دانسته­اند، نه اصل.

اگر در این­جا هم موضوع را بیان می­فرمایید، موضوع، کلّ را بیان می­کند و به عنوان مقدّمه است که شما رفتید به خود علم ورود پیدا کردید. وقتی شما می­فرمایید دور ماندن لسان از خطا فی باب الفاعل یا فی باب المفعول، این جزئیّت است، نه ورود به علم. موضوع علم، ورود به علم نیست، مثل تعریف علم است که در حقیقت کلیّت است. پس باید یکی باشد؛ یعنی کلّ علم دارد یک موضوعی را بیان می­کند.

آن چیزی که شما در آن وارد شدید، جزء جزء است و نمی­تواند به عنوان موضوع باشد. ما آن را به عنوان اعضاء و اجزاء موضوع می­پذیریم. پس این اشکالی ندارد، چرا شما می­گویید: فاعل یک چیزی را می­گوید، مفعول یک چیزی را می­گوید و ... و در نتیجه ما این­جا وحدت نوعی نداریم؟!

وحدت نوعی به آن معنا که شما می­گویید، نیست. وحدت نوعی یعنی مجموعه همه مسائل یک علم با تعریف مشخّص که موضوع واحد داشته باشد. پس این اشکال شما هم جا ندارد و صحیح نیست[2].

شما در حقیقت علّت واحد؛ یعنی مسئله­ای از مسائل آن علم را در رابطه با غرض هر علم، مدّنظر می­گیرید. در حالی که واقعیّت باب وحدت نوعی برای مسائلی که برداشت جزئی شود، نیست؛ بلکه برای مسائل کلّی است. شما نمی­توانید وحدت نوعی را در جزئیّات وارد کنید، این غلط است.

گرچه امثال آیت­الله العظمی فاضل لنکرانی یا آیت­الله العظمی شیخ جواد تبریزی(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) طور دیگری بیان کردند که ایراد بگیرند و بگویند: این وحدتی که ما می­گوییم، درست است.

حضرات این­جا اشتباه رفته­اند و در برداشت از وحدت و موضوعی که مرحوم آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان می­فرمایند: «إن موضوع کلّ علم»، اشتباه کرده­اند.

البته یک احتمال دیگری بیان کردند و گفتند: ما واحد عنوانی داریم و شما هم قبول کردید.

بله، مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم این را قبول دارند، هیچ فرقی نمی­کند. منتها أخذ از وحدت عنوانی در هر علمی نیاز به این دارد که شما مجموعه­ای را از اموری که یکسان هستند، کنار هم قرار بدهید و بعد وحدت به وجود بیاید که به آن وحدت عنوانی می­گویند.

این­ها که به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشکال می­گیرند، می­گویند: شما کجا می­توانید فاعل را با مفعول کنار هم قرار دهید و بعد بگویید از آن وحدت می­آید؟! وحدت عنوانی این­ها کجاست؟! غرض واحدشان کجاست؟! این وحدت عنوانی ندارد. فاعل، مفعول، مضاف و ... هر کدام یک عنوان دارند. پس ما وحدت عنوانی نداریم؛ چون وحدت عنوانی این است که مجموعه مسائلی که مترتّب بر این علم است و با هم دیگر همخوانی دارد، کنار هم قرار بدهند. این­جا کجا همخوانی دارد؟!

می­گویند: وحدت عنوانی در فلسفه این است که در حقیقت تمام اسماء و صفات الهی یکی است؛ یعنی بستری به نام آن اسم اعظم پروردگار عالم دارد. لذا می­گویند: وقتی «الله» گفتید، در این اسم جلاله پروردگار عالم، همه اسماء نهفته شده است که این وحدت عنوانی است.

امّا در این­جا اگر مدّنظرتان این است که فاعل چیزی را می­گوید و مفعول چیز دیگری را می­گوید؛ بله وحدت عنوانی نیست و ما هم قبول داریم. امّا آیا در فلسفه هم که وحدت عنوانی بیان می­شود، در این وجه اشتراکی که شما همه را آوردید و گفتید در اسم جلاله «الله» است؛ حقیقتاً رئوف بودن با جواد بودن یکی است؟! یا حقیقتاً غفّار بودن با ستّار بودن یکی است؟! یکی نیست، غفاریّت با ستاریّت فرق می­کند.

درست است مثلاً ملاک مرحوم آیت­الله مدرّس(اعلی اللّه مقامه الشّریف) - ایشان هم اصول می­گفتند - از آن جمله معروف که فرمودند سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ماست؛ وحدت عنوانی بوده است امّا آیا واقعاً این دو، یکی است؟! خیر، با هم تفاوت دارند. پس ما می­دانیم بحث ستاریّت و غفاریّت و ... متفاوت است و کاری به آن نداریم امّا می­گوییم: مجموع این­ها، همه از یک جا («الله») نشأت می­گیرند.

لذا ما در این­جا می­خواهیم بگوییم: مجموع همه این­ها، به عنوان موضوع علم نحو است. «کلّ فاعل مرفوع»، «کلّ مفعول منصوب»، «کلّ مضافٌ­الیه مجرور» و ...، به صورت ظاهر عناوینشان با هم متفاوت است امّا وقتی شما این­ها را در وحدت عنوانی قرار دادید، می­بینید که اشتراکات لازم در این مطلب وجود دارد و آن مطلب که همه این­ها دارا هستند، از خطا دور ماندن («صون اللسان عن الخطأ فی المقال») است.

پس ما هم وحدت عنوانی، وحدت شخصی و وحدت نوعی را قبول داریم، امّا در این که شما می­فرمایید، اشکالی ایجاد نمی­کند. پس این اشکال آقایان هم اشکال مناسبی نبود[3].

اشکال دوم

این آقایان از مطالب خود نتیجه گرفتند که البته من نتایج جزء جزء آن را برایشان گفتم و عرض کردم: این که شما می­فرمایید، غلط است. امّا این­ها در مجموع می­گویند: دلیل مشهور (یعنی دلیل مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) و کسانی که طرفدار نظریّه ایشان هستند) بر احتیاج علم به موضوع، ناتمام است؛ چون اگر در باب اغراض علوم، یک وحدت باشد، فقط وحدت نوعی است. در حالی که أخذ وحدت نوعی با مطرح کردن عنوان که عنوان جامع باشد، سازگاری ندارد. از طرفی هم تناسب بین دو مقدّمه که اقتضا می­کنند وحدت شخصی داشته باشند - که ما در مقدّمه اوّل بیان کردیم - وجود ندارد و این امر دارای تالی فاسد است.

ما عرض می­کنیم: اتّفاقاً اشتباه است. البته اگر شما می­خواهید تعریف فلسفی را از آن سبکی که خودتان برداشت می­کنید، اتّخاذ کنید، بله نظر شما درست است؛ امّا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) همه این­ها را آوردند تا مجموعش سازگار شود. جامعیّت کامل نمی­خواهند، بلکه مجموع این­ها را مدّنظر دارند.

جامعیّت کامل یعنی جزء جزء را بررسی کردن، امّا موضوع علم که نمی­خواهد جزء جزء را بگوید، بلکه خود ورود به علم، جزء جزء هر علم را تعریف می­کند، نه موضوع علم. موضوع علم اصلاً کاری به جزء جزء علم ندارد و فقط یک تعریف کلّی به من و شما می­دهد.

مثلاً موضوع علم نحو، دور ماندن لسان از خطاست؛ یعنی هر که علم نحو را بداند، در بیانش اشتباه نمی­کند. حالا این که چه جزئیّاتی دارد و هر کدام برای خودشان چه خواصّی دارند، بحث دیگری است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان نکردند و این اشکال شما، اشکال صحیحی نیست - این اشکال دوم بود که بررسی کردیم و جواب­های آن را دادیم -

اشکال سوم

اشکال سوم این است: وقتی «صون اللسان عن الخطأ فی المقال» گفته می­شود، می­خواهد چه چیزی را در تحقّق این غرض برای ما مشخّص کند؟

بدون شک می­گویند: نفس وجود مسائل. در حالی که این، چنین چیزی را اقتضا نمی­کند، چون اگر مثلاً نفس وجود «الفاعل مرفوع» این غرض را حاصل می­کرد، باید همه مردم به زبان عربی فصیح صحبت می­کردند.

البته اصل و تعریف آن درست است، امّا برداشتشان غلط است. تعریف این است که نفس وجود مسائل اقتضا می­کند که لسان انسان از خطا دور بماند، امّا خیلی­ها مثلاً در فارسی خودمان، ادبیّات را می­دانند امّا باز هم چنین غرضی را برایشان حاصل نشده است.

مسئله «الفاعل مرفوع» از ابتدای تدوین علم نحو وجود داشته است. آن چه که در غرض مؤثّر است، وجود مسائل علم نحو و رعایت در مقام عمل است.

این­ها می­گویند: علم به مسائل نحو هم نمی­تواند در غرض مؤثّر باشد. حتّی اگر شما عالم هم باشید، واقعاً غرض را برای شما حاصل نمی­کند و این­ها هم به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشکال می­گیرند و می­گویند: فرض می­کنیم همه اجزائش را هم بدانید، امّا تا رعایت نکنید و در مقام عمل نیافتید، فایده نخواهد داشت.

ما می­گوییم: بله، درست است. حتّی اگر شما همه اجزاء علم نحو را هم بدانید، امّا تا در سخن گفتن رعایت نکنید، غرض شما را حاصل نکرده است. پس ما هم در این­جا با شما مشترکیم.

این­ها می­گویند: بله، ما قبول داریم و توضیح دادند و گفتند: شما مشهورین، جامع بین موضوعات مسائل را به عنوان مؤثّر در غرض مطرح کردید. شما می­گویید: مسائل، مؤثّر در غرض هستند و غرض، واحد است و غرض واحد باید علّت واحد داشته باشد و علّت واحد هم قدرجامع بین موضوعات مسائل است که قدر جامعشان در نحو، کلمه وکلام است.

می­گویند: نتیجه این است که شما می­گویید کلمه و کلام به عنوان علّت برای مصون ماندن از خطای لسان است، در حالی که این­طور نیست. آن­ها می­گویند: کلمه و کلام به عنوان علّت و مؤثّر برای مصون ماندن انسان از خطا در لسانش نیست. حتّی خود «کلّ فاعل مرفوع» هم مؤثّر نیست، بلکه علم به «کلّ فاعل مرفوع» و تقیّد به رعایت و عمل کردنش مؤثّر است و إلّا فایده ندارد.

ما می­خواهیم بگوییم: یعنی واقعاً خود مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) و خود نحویّون هم نمی­دانند این که می­گویند: «صون اللسان عن الخطأ فی المقال»، مع الرّعایه هست، نه فقط مع العلم؟! این که دیگر یک اشکال بیهوده­ای است. اگر این­طور باشد، ما باید در مورد همه مطالب بگوییم که تا شما عمل نکردید، درست نیست.

مثلاً ما دین را این­گونه تعریف می­کنیم: مجموعه مسائل و قوانین الهی که بشر باید بداند و به آن عمل کند. اگر گفتند: فلانی دین­دار است ولی روزه نمی­گرفت، آیا دیگر دین ندارد؟! خدا را نمی­شناسد و نمی­داند خدا خوب است؟! یا مثلاً کاهل نماز بود یا گاهی وقت­ها تارک الصلاه بود، آیا واقعاً می­شود به او گفت: نباید دینت را اسلام بنویسی، تو باید بنویسی: بی دین؟! وقتی می­گوییم شخصی دین­دار است، آیا واقعاً همه این­ها را یک­جا عمل می­کند؟ خیر.

پس اوّلاً این یک ایراد به شماست. ثانیاً اگر می­گویید در حقیقت باید این­ها را عمل کند تا دین­دار باشد، ما هم می­گوییم: بله؛ مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم می­گویند: در حقیقت باید این­ها را رعایت کند تا به او بگویند: اصولی. نحویّون هم همین را می­گویند که باید شخص همه مسائل را عمل کند تا بیان کنند علم نحو در دستش است.

لذا این که دیگر واقعیّت و توضیح الواضحات است که ما بگوییم: چون شما تعریف کردید و غرض را هم گفتید، ولو اگر بداند امّا عمل نکند، غرض حاصل نمی­شود.

پس این­ها می­خواهند بگویند: ما فرض می­کنیم که اشکالات قبلی را قبول کردیم، امّا اشکال سوم ما این است که وقتی ما عمل نکنیم، چه فایده­ای دارد؟!

این در حالی است که وقتی ما غرض علم نحو را این­گونه تعریف می­کنیم: «صون اللسان عن الخطأ فی المقال»، مسلّماً منظور از «فی المقال» این نیست که به کسی که حرف می­زند و اشتباه می­کند، بگوییم: تو نحو بلد هستی. «فی المقال» یعنی «فی العمل». اصلاً خود مقال و سخن گفتن، عمل را به ما می­رساند. لذا این اشکال اصلاً مناسب نیست.

اصلاً ما به چه عنوان این را اشکال می­دانیم؟! اوّلاً که عرض کردم به شخصی که تمام مسائل دین را عمل نکند، بی­دین نمی­گویند، امّا به فرض بپذیریم که دین­دار، آن کسی است که همه مسائل را عمل کند ولی دین را چگونه تعریف می­کنید؟ می­گویید: مجموعه مسائل و قوانین الهی که برای هدایت بشر آمده است؛ یعنی مجموعه است و همه این مسائل را شامل می­شود، حالا اگر کسی هم عمل نکرد، ما می­گوییم دین ندارد. ما هم این­جا همین را می­گوییم. غرض از دین، هدایت بشر و عمل کردن به مجموعه مسائل است که همین هم است.

حالا این دور شدن لسان از خطا، در حقیقت یعنی عمل کردن به آن قوانین و قواعدی که اسم مجموعش را علم نحو گذاشتیم. پس این اشکال اصلاً وارد نیست.

اشکال چهارم

امّا اشکال دیگر این است که می­گویند: بر فرض، از اشکالات قبل صرف­نظر کنیم، اشکال دیگری مطرح است و آن این که شما فرمودید: بین غرض هر علم و مسائل آن علم ارتباط وجود دارد.

می­گویند: ما از شما سؤال کردیم علم چیست؟ جواب دادید: مجموعه مسائل؛ در نتیجه بین مسائل و غرض ارتباط وجود دارد. بعد گفتید: مسائل مرکّب از سه مورد (موضوع و محمول و نسبت) است. پس محمول را تأخّر رتبی دادید و نسبت را که به جهت حرفی بودنش معنا کردید و متأخّر از موضوع و محمول بیان کردید، کنار زدید و جامع بین موضوعات درست کردید.

می­گوییم: تا این­جا درست است و مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)[4] و دیگران هم نظرشان همین است، حالا این چه اشکالی دارد؟

می­گویند: ما سؤال می­کنیم قوام قضیّه حملیّه به چیست[5]؟ شما وقتی خبر می­دهید و مثلاً می­گویید: «جاء عبداللّه من السّفر»، چه چیزی را می­خواهید به مخاطب بیان و تفهیم کنید؟ آیا غیر از مسئله ارتباط بین موضوع و محمول است؟ آیا قضیّه حملیّه بر چیزی غیر از نسبت تکیه داده شده یا خیر؟ مثلاً معنای «مجیدٌ عالمٌ» در مقام اخبار این است که بیان می­کنیم «إنّی اخبرک بعالمیة مجید»؛ یعنی به شما خبر می­دهم که فلانی عالم است - در این قضیّه حملیّه دقّت بفرمایید -

بعد می­گویند: محور اصلی هر علمی چیزی غیر از نسبت نیست. شما دو یا سه و یا همه قضایا را آوردید، کنار هم گذاشتید و به عنوان نحو گفتید، ارتباط این­ها در کجاست؟

مثلاً وقتی «الفاعل مرفوع» می­گویید، علماء نحو روی مرفوعیّت فاعل تکیه دارند، نه روی مرفوع بودن و نه روی فاعل.

به بیان دیگر اگر بپذیریم که وحدت غرض، کشف از وجود جامع می­کند، ولی نمی­توانیم جامع بین موضوعات مسائل را که شما مطرح می­کنید، بپذیریم. موضوعات مسائل چه ارتباطی به غرض دارند؟

إن­شاءلله جواب این را به فضل الهی در جلسه آینده عرض می­کنم که اوّلاً معلوم می­شود وقتی خودشان می­فرمایند: به فرض از آن سه اشکال قبلی صرف­نظر کنیم؛ فهمیدند که اشکال­هایشان، اشکال­های خیلی قوی نیست. ثانیاً ما برای هر اشکالی که مطرح کردند، جواب داریم. ثالثاً ما بعد از جواب دادن به این اشکال، می­خواهیم یک اشکال عمده به آن­ها بگیریم که اصلاً اشکال­ها را نگویید، اگر اشکال­ها را بگویید معلوم می­شود که:

1. شما متوجّه بحث فلسفه نشده­اید.

2. برداشت باطل از حقّ کردید؛ یعنی این مواردی که شما بیان می­فرمایید، صحیح نیست.

إن­شاءالله در جلسه آینده بیان خواهیم کرد.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»