مروری بر مطالب جلسه گذشته

عرض شد اشکالاتی که به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) و به دلیل مشهور گرفتند، گرچه صورت ظاهر اشکال است امّا به­نظر برداشت صحیح از آن نشده است.

همان­طور که عرض کردیم، بعضی از همین اعاظم بیان فرمودند: بر فرض اشکالات قبلی (یعنی آن سه اشکالی که عرض کردیم) را بپذیریم، اشکال دیگری مطرح می­شود.

عرض کردیم از این­ که شما می­فرمایید: بر فرض این اشکالات را بپذیریم، معلوم است شما هم خیلی اشکالات را جدّی نگرفتید و می­دانید خدشه در این اشکالات وارد است و گاهی این اشکالات اصلاً مرتبط نیست.

شما مطلبی را به عنوان اشکال مطرح کردید که به صورت ظاهر خوب است، از جمله بحث علیّت را مطرح کردید امّا مع­الأسف نتیجه­گیری که از آن کردید، صحیح نبود و از آن ­قدرجامع که به عنوان کلمه و کلام گفتید، بعداً درست بهره­برداری نکردید. ما این مطالب را عرض کردیم و ادّله­ای را هم در جلسه گذشته ارائه دادیم.

پاسخ به اشکال چهارم

امّا اشکال چهارمی که وارد کردند، این است که غرض هر علم و مسائل آن علم با هم ارتباط دارد. بعد هم بیان فرمودند: از شما (یعنی از مشهور) سؤال می­کنیم علم چیست؟ جواب می­دهید: مجموعه مسائل است.

بله ما هم همین را می­گوییم.

می­گویند: در نتیجه بین مسائل و غرض ارتباط وجود دارد و مسائل مرکّب از موضوع، محمول و نسبت است. پس از آن محمول را تأخّر رتبی دادید. بعد نسبت را به ­جهت حرفی بودن آن و تأخّر از موضوع و محمول کنار زدید و گفتید جامع بین موضوعات مطرح می­شود[1].

اگر سخن این­ها را منصفانه بخواهیم بررسی کنیم، درست است. چون مشهور حرف را کنار ­گذاشتند و تأخّری برای محمول قرار دادند. در حقیقت ما موضوع و محمول را کنار زدیم امّا دیگر این که می­گویند جامع بین موضوعات را مطرح کردید، یعنی چه؟!

کسانی که اشکال می­گیرند، همین را می­گویند. می­گویند: این معنا ندارد که شما جامع بین مسائل می­گویید. ما دیگر جامع بین مسائلی نداریم.

پس اگر انصاف را بگیریم، ایراد این حضرات در این­جا درست است. البته در صورتی اشکال این­ها جدّاً جایز و وارد بر ما است که ما حرف را به عنوان اصل و بین آن مسائل نگیریم و آن را به عنوان فرعی در نظر بگیریم که می­شود کنارش زد - چون مسائل باید کنار هم جمع شوند و موضوع را به ­وجود ­آورند که در مسائل فلسفی و منطقی هم همین است -

لذا آنچه که عرض می­کنیم این است، می­گوییم: منظور شما چیست؟ حالا چه می­خواهید؟ ما که مطلب را فهمیدیم امّا شما چه می­گویید؟

این­ها می­گویند: قوام قضیّه حملیّه به چه چیزی است؟ چگونه می­تواند این قضیه حملیّه دوام داشته باشد؟ شما وقتی خبر می­دهید، مثلاً می­گویید: «جاء عبداللّه من السفر» یا «زیدٌ عالمٌ» و ...، چه چیز را می­خواهید به مخاطب تفهیم کنید؟ بالاخره می­خواهید یک چیزی را بیان کنید، آیا غیر از مسئله ارتباط بین موضوع و محمول است؟

می­گوییم: خوب همین­طور است و غیر از این نیست.

می­گویند: آیا در قضیه حملیّه بر چیزی غیر از نسبت تکیه داده می­شود؟

می­گوییم: بله، بالاخره باید یک نسبتی باشد.

می­گویند: مثلاً وقتی شما می­فرمایید: «حمیدٌ عالمٌ»، معنای آن این است: «إنّی اُخبرکَ بالعالمیّةِ حمید». حالا این خبردهی که شما دارید، در مقام خبر یک مسئله­ و محوری دارد که محور آن، نسبت است. اصلاً در هر علمی هم محور می­خواهد که اگر بخواهیم آن قضیّه حملیّه را داشته باشیم، محور آن، نسبت است. لذا ما این نسبت را نمی­توانیم نادیده بگیریم[2].

نکته دیگر این است که مثلاً عرض کردیم علماء نحو در قضیّه «الفاعل مرفوع» به مرفوعیّت فاعل تکیه دارند، نه این که بخواهند روی مرفوع و یا فاعل تکیه کنند.

یعنی منظور از «کلّ فاعلٍ مرفوع» این است که شما می­خواهید راجع به مرفوعیّت خود فاعل بحث کنید، نه این که بخواهید راجع به خود فاعل جدا بحث کنید، راجع به مرفوع بودن هم جدا بحث کنید و بعد آن­ها را کنار هم قرار دهید و به عنوان مجموعه مسائل بیان کنید.

به بیان دیگر می­گویند: بپذیریم که وحدت غرض، کشف از وجود جامع می­کند ولی جامع بین موضوعات مسائل را که شما مطرح می­کنید نمی­توانیم بپذیریم - خوب به این نکته دقّت بفرمایید، همه این مطالب را دور هم جمع کردند که این نکته را بگویند - چون موضوعات مسائل چه ارتباطی به غرض دارد.

مثلاً شما وقتی می­گویید: «زیدٌ عالمٌ»، غرضتان این است که بگویید: من به او خبر می­دهم که عالمیّت در وجودش است، ولی اصل این نیست که زید را جدا بخواهید بگویید، عالمی را هم جدا بگویید و بعد بگویید این­ها را کنار هم قرار دادیم که تبدیل به مجموعه مسائل شد. ما چنین چیزی را نمی­خواهیم بیان کنیم. ما نمی­توانیم بپذیریم که شما موضوعات مسائل را بیان کنید و بعد هم بگویید به غرض ارتباط دارد. چه ارتباطی بین غرض است؟!

ما جواب اشکالی که می­دهیم، این است: اوّلاً خود شما فرمودید وقتی می­گوییم: «زیدٌ عالمٌ»، در حقیقت مدّنظرمان این است که عالمیّت زید را با این لفظ مطرح کنیم.

شما می­فرمایید مطلب را طوری مطرح کنید که ما عالمیّت زید را بفهمیم ولی مسائل کنار هم نیاید!! شما «زیدٌ عالمٌ» را با «إنّی اُخبِرُکَ بِعالمیّةِ زَیدٍ» تفصیل هم کردید و گفتید: این غرض با این مسائل فرق می­کند. ما هم قبول داریم فرق می­کند امّا نکته مهم این است که همین مجموعه مسائل، ما را به غرض می­رساند. مگر می­شود شما یک زید بگویید و بعد، من از این زید بفهمم که این زید، عالم است؟! شما «زیدٌ عالمٌ» را کنار هم قرار دادید تا غرض را بفهمانید. شما می­گویید: در «کلُّ فاعلٍ مرفوع»، نه فاعلیّت ملاک است و نه مرفوعیّت ملاک است، بلکه مرفوعیّتِ فاعل ملاک است. این صحبت شما به همان معنی است که ما می­گوییم، یعنی این مجموعه مسائل است که ما را به غرض می­رساند، پس چرا شما می­فرمایید مجموعه مسائل، نمی­تواند غرض را برساند؟!

یک مطلب دیگری هم گفتند که آن را هم نتوانستند خوب بیان کنند. بیان می­فرمایند: اوّلاً ما نمی­توانیم بپذیریم که موضوعات مسائل ارتباط با غرض داشته باشد. همان­طور که بیان شد جامع بین موضوعات مسائل که عبارت از کلمه و کلام است، ارتباطی به «صون اللسان عن الخطأ فی المقال» ندارد.

می­گوییم: چرا ندارد؟!

می­گویند: چون «صون اللسان عن الخطأ فی المقال» با مرفوعیّت فاعل فرق می­کند.

می­گوییم: بله، تعریفش فرق می­کند امّا آیا همین مرفوعیّت فاعل، منصوبیّت مفعول و مجروریّت مضافٌ­الیه، دور هم جمع نشدند یک علمی را به نام نحو درست کردند که همه این­ها هم غرض واحدی به نام «صون اللسان عن الخطأ فی المقال»، برای ما به­وجود آورد؟!

پس این هم یکی از آن اشکالاتی است که کأنَّ می­خواهند مچ­گیری کنند و گفتند: اگر به فرض از آن اشکالات قبلی صرف­نظر کنیم امّا دیگر این­جا در دام ما افتادید! امّا این که شما می­گویید، دام نیست. واقعاً مجموعه مسائل ما را به غرض واحد می­رساند یا خیر؟ یعنی اگر شما این­گونه بگویید که همان اشکال اوّل خودتان[3] را هم زیر سؤال می­برید. شما در آن­جا وقتی می­خواستید موضوع را بگویید، گفتید که هر کدام از این­ها برای خودش موضوع دارد که در آن­جا جواب شما را دادیم و گفتیم: اشکال اوّل شما بی­اساس است.

اگر این­طور باشد، پس باید بگوییم: فاعل، مفعول، منصوب و ...، هر کدام خودشان یک نحو هستند! می­شود بگوییم همه این­ها یک نحو هستند؟! همه شما بیان کردید مجموعه مسائل، نحو است و إلّا اگر روی هر کدام از آن­ها یک اسمی بگذاریم، مثلاً یکی بگوید: من برای فاعل، اسم نحو را می­گذارم! یکی دیگر بگوید: من برای مفعول یک اسم دیگر می­گذارم! و ... نمی­شود. اصلاً یک چیز غلطی است، شما چطور اصرار دارید که ما اگر آن اشکالات را نپذیرفتیم، این یکی را بپذیریم؟! پس در این­جا هم نتوانستید اشکال بگیرید.

کلّ کلام این حضرات این بود: باید جامع بین نسبت­ها را در نظر بگیرید و إلّا چاره­ای ندارید.

ما هم جامع بین این­ها را مدّنظر می­گیریم، چاره هم داریم! جامع بین این مسائل این شد که این­ها غرض واحد می­دهند. چاره­مان هم همان غرض واحد است که تبدیل به موضوع می­شود.

ملاک ما این است که مجموعه مسائل می­گوییم، نگفتیم که حتماً مسئله­ها باید شکل هم باشند. اگر مسئله­ها مثل هم باشند که دیگر اصلاً معنا ندارد.

البته این نکته را هم به ذهنتان بسپارید، نکته خوبی است. مسائل هیچ­گاه إلّا به­ندرت مثل هم نخواهند بود^[4].

تمایز علوم به تمایز موضوعات

دلیل دومی که مشهور برای نیاز همه علوم به موضوع مطرح می­کنند، مسئله ملاک تمایز علوم است. آن­ها معتقد به این هستند که تمایز علوم به تمایز موضوعات نیاز دارد.

حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم این را بیان فرمودند. ایشان در «محاضرات فی اصول الفقه» فرمودند: «قد اِشتَهَرَ أنَّ تَمایَزَ العلوم بَعضُها عن بَعض بِتَمایُزِ الموضوعات».

ظاهراً یک عدّه از آقایان در این مورد عقب­نشینی کرده­اند و گفتند: درست است، ظاهر این کلام این است که مراد از موضوعات، موضوع هر علم است. مثلاً موضوع علم فقه، فعل مکلّف است؛ موضوع علم نحو، کلمه و کلام است و اختلاف بین این دو موضوع سبب شده تا علم فقه از علم نحو جدا شود. این دیگر بحث واضحی است و این را پذیرفتند[5].

نتیجه­ای که می­توانیم بگیریم، این است: اگر علوم به موضوع نیاز نداشته باشد، نمی­توانیم تمایز علوم را به تمایز موضوعات بدانیم.

این واقعیّتی است، بالاخره باید موضوع را داشته باشد که تمایز بین این علوم هم معلوم شود. یعنی شما به­واسطه موضوع است که می­فهمید علم نحو با علم فقه فرق می­کند. وقتی می­گویید موضوع این علم این است و موضوع آن علم این است، تمایز به­وجود آوردید. این حرف، کامل و عالی است که مشهور هم بیان می­فرمایند.

بعد از آن مشهور قائل می­شوند که تمایز علوم به تمایز موضوعات، دلیل بر این اصل می­شود که همه علوم به موضوعات احتیاج دارند و این امری است که نمی­شود برای هیچ ­یک از علوم، استثناء قائل شد.

لذا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند: «إنَّ موضوعَ کُلَّ عِلم» یعنی برای هیچ علمی استثناء ندارد که بگویید یک علمی می­شود موضوع نداشته باشد. چون مثلاً اگر برای جبر، موضوع تعریف نکردید، یا می­رود در هندسه قرار می­گیرد، یا می­رود در آنالیزم قرار می­گیرد و ... . پس هر علمی موضوع می­خواهد که خودش احساس استقلال کند.

پس این هم نکته خوبی است که موضوع برای علوم، دلالت استقلال هر علم نسبت به علم دیگر است. علم فقه با علم تاریخ متفاوت است، درست است که در تاریخ بعضی مواقع گریزی زده می­شود امّا این دلالت ندارد که بخواهیم تاریخ را فقه بگوییم. یا علم اصول با علم فقه فرق می­کند، درست است که در اصول وقتی می­خواهید مثال بزنید، مجبورید یک مسئله فقهی را بیاورید تا بگویید آن بحث اصولی شما به آن مطلب فقهی می­خورد امّا علم فقه را نمی­توان همان علم اصول گفت و هر کدام برای خود استقلال دارند.

پس می­بینیم که موضوع در هر علمی واقعاً نیاز است و از طرفی عامل استقلال علوم هم می­شود[6].

امّا عدّه­ای نیز به این مطلب اشکال می­کنند و می­گویند: به ­نظر می­آید این اشکال مشهور که بیان کردند تمایز علوم به تمایز موضوعات است، دلیل ضعیفی است. می­گویند: ما این­جا مسئله مسلّمی نداریم؛ یعنی وقتی مسائل گفتید، به یک مسئله مسلّم و واحدی تکیه نکردید که تمییز باشد.

ما می­گوییم: مگر هر علمی یک مسئله دارد که شما می­خواهید بین این علم و آن علم را با یک مسئله تمییز دهید؟!!

می­گویند: چون مجموعه مسائل گفته و مسئله­ای تمییز نشده، بلکه مسائل تمییز شده، این اشکال دارد و نمی­تواند! تمییز باید همیشه یک مسئله باشد! شما می­گویید مجموعه مسائل عامل می­شود. لذا اگر یک مسئله شد، دیگر مجموعه مسائل نمی­تواند باشد. یعنی مجموعه مسائل، غرض واحد را می­سازد امّا یک مسئله عامل تمییز بین فقه و اصول می­شود؛ پس چون این مسئله، مسائل نشد؛ اشکال وارد می­شود!!!

ما می­خواهیم عرض کنیم: مسائل هم می­شود، چه کسی گفته که فقط مسئله است؟! این که می­گویند: تمییز در یک مسئله است، غلط است.

حالا اشکالاتی را که گرفتند و گفتند چرا مرحوم آخوند و یا مرحوم محقّق عراقی(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) این­طور گفتند، بیان می­کنیم و به فضل الهی در جلسه بعد، این مطالب را به همراه جواب­هایش عرض خواهیم کرد.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»