بسمه تعالی

جلسه بیست و پنجم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: تطبیق تعریف علم اصولاز دیدگاه مرحوم آخوند (ره)و مشهور

تکمله مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ بر تعریف مشهور

مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ در باب تعریف، ادلّه­ای را که ثبوت واقعی و ثبوت تعبّدی نیست، تبیین فرمودند و فرمودند: آنچه که ما می­خواهیم در باب این علم اصول بحث کنیم، از مباحث الفاظ و احوال سنّت است که به ادلّه­ای که در علم اصول، بحث موضوع را داریم، در آن وارد نمی­شویم و مباحث الفاظ هم بعد بیان می­شود.

نهایتاً این­گونه می­فرمایند: «و یؤید ذلک تعریف الاصول بأنَّه العلم بالقواعد الممهّده لاستنباط الاحکام الشّرعیّة»، بعد اضافه می­فرمایند: «و إن کان الأولى تعریفه بأنَّه صناعة یعرف بها القواعد الَّتی یمکن أن تقع فی طریق استنباط الاحکام» - این مطلبی که اضافه فرمودند، بسیار مهم است و بالجد نیاز به تفسیر دارد که من به فضل الهی عرض می­کنم -

البته اگر در این­جا هم «فی طریق استنباط الاحکام الشّرعیّة» می­فرمودند؛ یعنی «الشّرعیّة» را اضافه می­فرمودند، باز هم مناسب بود که دلیل آن را عرض می­کنم. به نظر می­رسد در این­جا غفلتاً بیان نشده؛ چون در عبارت قبلی بیان فرموده بودند: «بأنَّه العلم بالقواعد الممهّده لاستنباط الاحکام الشّرعیّة» و شاید چون قبلاً این را بیان کردند، می­خواهند بفرمایند دیگر نیازی به این نیست.

در ادامه نیز می­فرمایند: «أو التی ینتهى إلیها فی مقام العمل، بناءً على أن مسألة حجیة الظنّ على الحکومة و مسائل الأصول العملیة فی الشبهات الحکمیة من الأصول، کما هو کذلک ... » که آن بحث دیگری است.

لذا ایشان می­فرمایند: تعریف اصول این است: علم اصول، علم به قواعدی ممهّده (آماده شده) است.

این ­که ایشان فرمودند: «إنّ موضوع کلّ علم» و اگر خاطر شریفتان باشد ما جلسات پیش عرض کردیم که چرا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ اوّل موضوع را بیان می­فرمایند، برای این است که شما یک سری قوانین و قواعدی را که آماده شده یا آماده کردید، دور هم قرار می­دهید و حالا می­آیید تعریفش می­کنید.

این که بنده در جلسه قبل با آن سبک و سیاق راجع به تعریف وارد شدم و عرض کردم چرا ما باید اوّل خود لفظ تعریف را بشناسیم که تعریف چیست و گفتیم: تعریف از باب تفعیل است؛ برای این بود که ما بعد از این که این را متوجّه شدیم، می­فهمیم چرا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ اوّل موضوع و بعد تعریف را بیان فرمودند.

همان­طور که مستحضرید، این مطلب مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌، همان نظر مشهور است که می­فرمایند: «بأنَّه العلم بالقواعد الممهّده». لذا اصل آن بر سر همین مطلب است که اصول؛ علم به آن قواعدی است که آماده شده است.

اوّل یک­سری از مسائل را آماده می­کنیم، حالا آن مسائل آماده شده را که زیر چتر آن موضوع می­رود، تعریف می­کنیم. این قواعدی هم که آماده شده، برای استنباط احکام شرعی است «لاستنباط الاحکام الشَّرعیّة».

گرچه می­فرمایند: «و إن کان الأولى ...» یعنی اگرچه سزاوارتر می­باشد که تعریف این­گونه باشد. مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ تعریف مشهور را بیان فرمودند و بعد یک إن­قلتی برای آن آورده­اند. البته نه این که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ آن تعریف را قبول نداشته باشند، اتّفاقاً این­جا هم یکی از آن نکات ظریف است که من استدعا دارم خوب دقّت بفرمایید.

مع­الأسف با کمال تعجّب، بعضی از بزرگان در این­جا به بی­راهه می­روند که شاید دقّت نفرمودند. اگرچه نور چشم و تاج سر ما هستند و خاک پایشان سرمه چشم ما هست امّا تعجّب می­کنم که فرمودند: اصلاً نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) با نظریّه مشهور متفاوت است!

در حالی که اصلاً این­طور نیست، ایشان این را أولی قضیّه می­فرمایند، نه این که بیان کنند نظریّه مشهور تخطئه شده است. این صراحت کفایه مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ است که می­فرمایند: «و إن کان الأولی»؛ این را ­که دیگر از بیرون نیاوردیم یا از فهوای کلام مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ استنباط نکردیم، بلکه صراحت فرمایش ایشان است.

آن­وقت این صراحت فرمایش مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ جدّی این را می­رساند که نظریّه مشهور را قبول ندارند و یا این که می­فرمایند: برای نظریّه مشهور باید - به قول امروزی­ها - یک تبصره­ای قائل شویم که آن این است: «و إن کان الأولى تعریفه بأنَّه صناعة یعرف بها القواعد».

می­فرمایند: أولی و سزاوارتر این است که در تعریف علم اصول بگوییم: همانا این علم اصول، صناعتی است که ... . چرا لفظ صناعت را به کار بردند؟

ما دو نوع صنعت داریم، یک صنعت آن است که به دست انسان است، مثل کارهای دستی که به آن صنایع دستی گفته می­شود و صنعت دیگر به معنی گردآوری شدن مسائل است.

لذا ایشان درحقیقت می­فرمایند: این­ها باید در یک راستا باشند که به­واسطه آن صنعت، قواعدی که ممکن است در طریق استنباط احکام واقع شوند، شناخته می­شوند؛ چون آن­ها فرمودند: «العلم بالقواعد الممهّده لاستنباط الاحکام الشّرعیَّة» و ایشان هم می­فرمایند: «یعرف بها القواعد الَّتی یمکن أن تقع فی طریق الاستنباط الاحکام» - که عرض کردیم همان احکام شرعیّه است -

حال، من یک سؤال دارم، انصافاً آن قواعدی که برای علم اصول آماده می­شود، با آن چیزی که «تقع فی طریق استنباط الاحکام» باشد، فرق می­کند که می­خواهید «یمکن» را هم اضافه بفرمایید؟

خیر، این­گونه نیست إلّا به این که بعضی­ها بیان کردند چون در «العلم بالقواعد»، کلّی بیان کرده؛ مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ در این­جا می­خواهند بفرمایند: هر آن­چه که ما را برای این علم اصول آماده می­کند؛ لازم است در دست ما باشد، مثل ادبیات، منطق و ...^[1].

لذا ایشان در این­جا خواستند بیان بفرمایند که گاهی این علوم باید کنار هم باشد که حالا در این مطلب وارد می­شویم و نظرات علماء را عرض می­کنیم. امّا بنده می­خواهم بگویم که خیلی از این نظرات أصحّ نیست و انصافاً نظریّاتی نیست که بشود روی آن­ها بحث کرد؛ یعنی واقعاً توضیح الواضحات است و نمی­توان چیزی گفت.

پس ایشان می­فرمایند: علم اصول؛ قواعدی است که ممکن است در طریق استنباط احکام واقع ­شوند و یا منتهی به مقام عمل می­شود که ما را بر آن کارهای علم اصول وامی­دارد و عامل می­شود که ما به احکام شرعیّه عمل کنیم، «أو الَّتی ینتهی الیها فی مواقع العمل».

این صورت ظاهر تعریف است امّا نکاتی دارد که من این نکات را دسته­بندی کرده و عرض می­کنم. البته آنچه را که بین همه علماء و اعاظم (از آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ گرفته تا اعاظم دیگری که الآن در قید حیاتند) مشهور شده، عرض می­کنم. البته بنده قائل به این نیستم و دلیل هم می­آورم که اصلاً این­گونه بیان کردن نمی­تواند موضع درستی باشد.

بیان فرمودند: دو مقوله شد:

1. تعریف مشهور.

2. تعریف مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌.

تعریف مشهور این است: علم اصول، علم و آگاهی و رسیدن به قواعدی است که شما را برای استنباط احکام شرعی آماده می­کند.

امّا ما چون می­خواستیم مختصر بگوییم، دیگر نگفتیم که اصل موضوع علم اصول از ادلّه اربعه تشکیل شده است. چون شما این را می­دانستید، ما دیگر گذرا رد شدیم.

باز یک سؤال پیش می­آید و آن این است: آیا این تعریف مشهور ما را از آن بحثی که راجع به موضوع علم اصول بیان کردند، مستغنی می­کند یا خیر؟ یا به تعبیر دیگر، آیا تعریف مشهور تأیید بر ردّ افرادی نیست که می­گویند موضوع علم اصول، ادلّه اربعه است؟

می­گویند: شاید به صورت ظاهر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ همین را بیان کرده باشند، چون می­فرمایند: «وَ یُؤیِّدُ ذلِکَ العِلم».

یعنی می­گویند: آری، تعریف مشهور مؤیّد بر نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ هست و در ردّ نظر آن­هایی که موضوع علم اصول را ادلّه اربعه گرفتند، نیست.

چون وقتی مشهور می­گویند: علم اصول عبارت از علم به قواعدی است که برای استنباط احکام شرعی آماده شده («مُمَهِّدَه») است، آن­وقت موضوع علم اصول، اعم از ادلّه اربعه و غیر از آن می­شود، چون فقط ادلّه اربعه نیست و غیر از آن، مثل مباحث الفاظ هم در آن وجود دارد و مباحث الفاظ را هم به زیر چتر خودش می­برد.

آیا واقعاً مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ این را خواستند بگویند؟!

شاید به صورت ظاهر بله؛ چون مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ در یک خط بالاتر از این مطلب در کفایه می­گویند: «فَلِأنَّ البَحثَ فِی تِلکَ المباحِث وَ إن کانَ عَن اَحوالِ السُّنة بِهذا المَعنا إلا أنَّ البَحث فِی غَیرِ واحِدٍ مِن مَسائِلِها کَمَباحِثِ الالفاظ وَ جُملَةٍ مِن غَیرها لا یَخُصُّ الادِلَّة بَل یَعُمُّ غَیرُها وَ إن کانَ المُهِمُّ مَعرِفة الاحوالِ خُصوصها کَما لا یَخفی». اگر کسی بخواهد سنّت را به این عنوان معنا کند، همین که بحث در غیر واحد یعنی تعداد زیادی از مسائل آن اصول قرار گیرد، مباحث الفاظ و ... را هم بیرون می­کند و اختصاص به آن­ها پیدا نمی­کند، بحث ادلّه را نیز شامل می­شود و آن­ها از این حالت بیرون می­آیند. بعد می­فرمایند: همان­طور که مخفی نباشد، این ادلّه وجود دارد.

لذا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ می­فرمایند: اگر این معنا را بگیرید بله، امّا ایشان نفرمودند: إلّا و بالله این معناست، چون بعد از آن، اصلاحیّه زدند و این اصلاحیّه با رد کردن نظر مشهور متفاوت است.

جالب این است عدّه­ای از آقایان می­فرمایند: نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ دلالت بر نظر مشهور است. پس نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ راجع به این که مباحث الفاظ هم زیر نظر علم قرار می­گیرد، درست است. امّا از طرفی دیگر می­گویند: نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ با نظر مشهور فرق می­کند!!!

به بیان دیگر، یک جا می­فرمایند که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ با بیان تعریف مشهور بر ردّ افرادی که موضوع علم اصول را ادلّه اربعه می­دانند، مخالفت می­کنند؛ چون ایشان می­فرمایند: تعریف مشهور، مؤیّد بر این مطلب است که موضوع علم اصول را ادلّه اربعه گرفتند. وقتی مشهور، علم اصول را عبارت از علم به قواعد آماده شده برای استنباط احکام شرعی می­دانند، آن استنباط احکام شرعی، همان ادلّه اربعه است. دیگر مباحث الفاظ که جزء احکام آماده شده، محسوب نمی­شود. می­گویند: یعنی مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ قبول ندارند که مباحث الفاظ را داخل علم اصول قرار دهند، در حالی که داخل علم اصول قرار دادند. بعد می­گویند: این­جا نظر مشهور همان نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ است.

یک جای دیگر می­گویند: چرا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ علم اصول را این­گونه تعریف کرده است؟ آیا نظرشان این نیست که بخواهند با نظر مشهور مخالفت کنند؟

مع­الأسف اکثر اعاظم گفتند: بله. درحالی که این­گونه نیست. من سه دلیل برای این مطلب دارم که این­گونه نیست. اجازه بفرمایید در ابتدا نظریّه آن حضرات را عرض کنم، بعد ادلّه­ای را که دارم عرض می­کنم. انصافاً دقّت می­خواهد و نکته ظریفی است. مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ نخواستند نظریّه مشهور را رد کنند، بلکه بیان فرمودند: أولی این است که این­طور گفته شود تا نظریّه مشهور، تفسیر شود، نه این که نظریّه مشهور رد شود. لذا این بیان مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ اصلاً دلالت بر ردّ نظریّه مشهور نیست.

حالا وقتی نتیجه­گیری می­کنیم، می­بینیم اگر آنچه که نظریّه مشهور هست را با آنچه که نظریّه مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ هست، جمع کنیم، یکی در می­آید.

البته اگر اعاظم این­طور بیان می­فرمودند، ما می­پذیرفتیم؛ یعنی می­گفتند: مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ نظریّه مشهور را قبول دارند، ولی به آن تکمله زدند و گفتند: اگر این را هم این­طور بگوییم، أولی است و نظریّه مشهور را برای ما واضح می­کند و توضیح می­دهد.

می­فرمایند: آیا تعریف مشهور خودش تأیید بر ردّ افرادی نیست که موضوع علم اصول را ادلّه اربعه قرار می­دهند؟

می­گویند: بله، تعریف مشهور مؤیّد بر نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ است و ردّ نظر آن­هایی است که موضوع علم را همان ادلّه اربعه گرفتند. چون وقتی مشهور می­گویند که علم اصول عبارت از علم به قواعد است که برای استنباط احکام شرعی آماده شده، آن­وقت موضوع این علم اصول أعمّ از ادلّه اربعه و غیر از آن می­شود؛ یعنی مباحث الفاظ را هم شامل می­شود.

فایده عملی تعریف علم اصول از دیدگاه مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌

از آن طرف می­گویند: چرا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ علم اصول را این­طور تعریف کرده است؟

اوّل می­گوییم: تعریف علم اصول از دیدگاه مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ چیست؟ - خوب دقّت بفرمایید. کأنَّ دو تعریف است -

من می­خواهم ابتدا از دیدگاه آن­ها بگویم و آن این که تعریف علم اصول از نظر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ این است: فنّی است که به واسطه آن، قواعدی که ممکن است در طریق استنباط احکام قرار بگیرد و یا قواعدی که منتهی به احکام شرعیّه در مقام عمل شود، شناخته می­شود.

مهم این است که این قواعد به احکام شرعیّه در مقام عمل منتهی می­شود؛ یعنی باید کاری کنیم که در مقام عمل باشد و إلّا فایده ندارد.

لذا این نکته­ای که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) فرمودند، نکته خوبی است؛ اگر خاطر شریفتان باشد در جلسات قبل عرض کردیم^[2] که اگر ما یک قاعده اصولی می­سازیم، باید یک مسئله فقهی داشته باشیم که برای این قاعده مثال بزنیم. قاعده بالاخره یک تمثیلی می­خواهد که آن تمثیلش، همان احکام عملی است.

این­جا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ می­خواهند همین را بگویند که علم اصول باید به آن احکام عملی منتهی شود. یعنی در علم اصول وقتی یک قاعده­ای را بیان می­کنیم، باید یک مبنای فقهی را در عمل داشته باشیم^[3].

تعریف مشهور مؤیّد بر وجود مسائل ناشناخته در علم اصول!!!

حالا می­گویند: چرا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ تعریف­ مشهور از علم اصول را نپذیرفتند؟ - من می­خواهم نظریّه آقایان را عرض کنم و إلّا خودم از اوّل برائت جستم که این­طور نیست، بلکه تکمیل شده است -

می­گویند: چون اشکالات متعدّدی در نظریّه مشهور وجود دارد. از جمله این که مشهور لفظ قواعد را به کار بردند، در حالی که علم اصول علم به قواعد نیست. قواعد مثل حجّیت خبر واحد و مسائل باب تعادل و تراجیح است. در حقیقت موضوع علم اصول، چه ما به آن­ها علم پیدا کنیم یا نکنیم، وجود دارد، ولی بنا بر تعریف مشهور تا علم به آن­ها پیدا نکنیم، از موضوع علم اصول خارج می­شوند.

من یک سؤالی این­جا مطرح کنم. سؤال این است: اصلاً می­شود چه ما به مسائل علم اصول شناخت پیدا کنیم و چه نکنیم، در علم اصول وجود داشته باشد؟! این­ که مثلاً عوام­النّاس نمی­دانند علم اصولی در حوزه­ها هست، درست است. چون طبیعی است مردم ما را به این می­شناسند که احکامی درس بدهیم، یک مسئله شرعی بگوییم، نهایتاً یک بحث تفسیر بیان کنیم و یک نکات اخلاقی بگوییم، حدیثی بیان کنیم و مناسبت­هایی بیاید و ... . مردم دیگر چه می­دانند منطق، فلسفه، کلام و اصول چیست؟! امّا واقعاً آن کسی که به علم اصول آگاهی دارد، می­تواند بگوید: این که تا ما به آن مسئله علم پیدا نکنیم، از موضوع علم اصول نخواهد بود، غلط است! و ما چه علم پیدا کنیم و چه علم پیدا نکنیم، جزء علم اصول است؟!

ما مسائل را می­شناسیم - من در جلسات قبل هم همین را عرض کردم و این که این­قدر تأکید می­کردم به خاطر همین بود - زیر چتر یک موضوعی می­بریم و می­گوییم این مسئله با این موضوع ارتباط دارد و آن مسئله با موضوعی دیگر و ...، پس این مسائل را دور هم جمع می­کنیم، یک موضوع به آن می­دهیم و اسمی برای آن می­گذاریم. حال، آیا واقعاً می­شود ما مسائل علمی را نشناخته باشیم و خودبه­خود بگوییم در خارج از ذهن ما، چه ما آن را بشناسیم، چه نشناسیم جزء موضوع علم اصول است؟! نمی­شود! اصلاً این چه ایرادی است که شما گرفته­اید؟!

می­گویند: می­دانید چرا مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ اشکال گرفته است؟ در صورتی که اصلاً مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ چنین حرفی را نگفته­اند و این­ها به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ می­چسبانند! ایشان أولی گفتند و بعد هم تکمله قضیّه را بیان فرمودند، نه این چیزی که آقایان بیان می­­فرمایند.

عجیب است، می­گویند: علم به قواعد نیست؛ چون قواعدی مثل حجّیت خبر واحد، مسائل باب تعادل و تراجیح، مباحث الفاظ و ... در خارج وجود داشته و موضوع علم اصول می­باشند؛ چه ما به آن­ها علم پیدا کنیم، چه نکنیم!

چه کسی می­گوید این­ها در خارج وجود داشته است؟! حجّیت خبر واحد که از اوّل بود، بعد ما نسبت به هر کدام از این­ها شناخت پیدا کردیم و آوردیم وارد این علم کردیم. یعنی می­خواهید بگویید: اگر در آینده هم چیزی به نام مسائل علم اصول پیدا شد و یکی از اصولیّین آن را زیر چتر علم اصول برد؛ یعنی در خارج وجود داشته است، چه ما علم به آن پیدا می­کردیم و چه پیدا نمی­کردیم؟! این که غلط است. اگر این­طوری باشد که همه مبانی علوم به­ ­هم می­خورد. انصافاً این نیست! مسائل علم را باید با این جدا بگیریم.

گفتند: امّا در تعریف مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ این است: فنّی است که شناخت یا عدم شناخت ما در این ­که این امور یاد شده موضوع علم اصول باشند یا نباشند؛ دخالتی در آن نخواهد داشت.

چه موقع گفته است شناخت یا عدم شناخت ما؟! اگر گفته فنّی هست، ما شناخت و عدم شناخت داریم؟! فرمودند: «و إن کان الأولى تعریفه بأنَّه صناعة یعرف بها القواعد الَّتی یمکن أن تقع فی طریق استنباط الاحکام اَوِ الَّتی یَنتَهی اِلَیها فِی مَواقِعِ العَمَل». کجا منظور مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ این است که منظور از آن فنّ، یعنی شناخت یا عدم شناخت ما دراین امور دخالتی نخواهد داشت؟!

مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ فرمودند: «إنّ موضوع کلّ علم» و خود شما هم بیان کردید: تعریف علم اصول از لحاظ مشهوریّت، ردّ برای آن کسانی است که موضوع علم اصول را ادلّه اربعه گرفتند. بعد این­جا می­گویید که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف)‌ موضوع علم اصول را تخطئه کرده است؟! ما از این مطلب، چنین برداشتی نکردیم. این اشتباه است و این­طور نباید گفت.

إن­شاءالله ادامه بحث در جلسه آینده بیان خواهد شد.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»