بسمه تعالی

جلسه سی و یکم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: ردّ اشکالات بر تعریف مرحوم آخوند(ره)(3)

بررسی تکمیلی اشکال در مورد حجّیت قطع و خبر واحد به تعریف مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) با رویکرد تلازم عقل و شرع

عرض کردیم[1] در باب حجّیت قطع و خبر واحد اشکال گرفتند. خلّص کلام آن­ها این بود که گفتند: آیا این حجّیت قطع و خبر واحد در حقیقت یکی شده است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این­گونه تعریف می­کنند؟

می­گویند: اشکال این است که حجّیت قطع و خبر واحد از یک جهت با هم تفاوت دارد و آن این است که حجّیت قطع، عقلی است و حجّیت خبر واحد، شرعی است، یعنی شارع مقدّس نسبت به خبر واحد، جعل حجّیت کرده است.

کأنّ شارع مثلاً راجع به خبر واحد فرموده باشند: «جَعَلتُ خَبَرُ العادِل حُجَّة». این حجّیت از احکام وضعی مثل زوجیّت و ملکیّت است که این­ها قابل جعل هستند.

حالا در أمارات هم این جعل وجود دارد. در حقیقت در باب قطع، خود عقل حکم به حجّیت کرده امّا در باب أمارات این جعل از ناحیه شارع مقدّس است.

نتیجه این که صدق العادل یعنی خبر واحدی که عادل می­گوید برای انسان حجّیت دارد. در این صورت جعل حجّیت در رابطه با خبر عادل، از ناحیه عقل است، نه از ناحیه شرع و این اشکال ایجاد می­کند.

یعنی قبول دارند که هر دو عنوان جعل است که یک جعل را شارع کرد و یک جعل را عقل، امّا می­گویند: در حقیقت بین این دو، نزاعی وجود دارد که نزاعش این است: طبیعی است آنچه که شارع مقدّس جعل کند، قطع و حکم است امّا آنچه که عقل بیان کند، صورت جعلیّه دارد امّا قطع نمی­تواند باشد و این اشکال است.

جوابی که می­دهیم باز هم همان جواب است، می­گوییم: کدام موقع عقل، مجزّا توانسته جعلی را بتراشد و مکلّف هم براساس جعل آن عمل کند؟! اگر عقل چیزی را بیان کرد، براساس شرع است.

لذا قاعده «کُلّما حَکَمَ بِهِ العَقل، حَکَمَ بِهِ الشَّرع»، یعنی شارع، عقل را تأیید می­کند، نه این که عقل، شارع را تأیید کند. بعضی در تفسیر این مطلب به بی­راهه رفته­اند. عقل هیچ موقع به­خودی­خود نمی­تواند حرکتی را انجام بدهد.

وقتی عقل به تنهایی حرکتی را انجام نداده، چطور حضرات بیان می­فرمایند جعلِ عقل با جعلِ شرع منافات دارد و تضاد ایجاد می­کند؟!

اگر حکمی که عقل می­دهد با حکم شرع متفاوت است و این تضاد آن است، حرف شما صحیح است امّا این­گونه نیست، عقل همان چیزی را بیان کرده که شرع مقدّس بیان می­فرماید. این که عقل بیان می­فرماید؛ یعنی شرع به آن اجازه داده و إلّا کجا «کُلَّما حَکَمَ بِهِ العَقل، حَکَمَ بِهِ الشَّرع» یا «کُلُّما حَکَمَ بِهِ الشّرع، حَکَمَ بِهِ العَقل» می­تواند مصداق داشته باشد؟! إلّا به این که شارع می­خواهد بیان بفرماید: من به مسائل و احکام از طریق عقل اجازه ورود دادم.

حالا وقتی شارع، اجازه ورود را دارد بیان می­فرماید، حکم عقل هم حکم شرع است و هیچ فرقی نکرده است. یعنی این­طور نیست که بگوییم: تضاد دارند؛ چون اگر شارع بیان کرد، صحیح است امّا اگر عقل بیان کرد، صحیح نیست و ما جعل عقل را نمی­پذیریم. این خلاف قاعده است.

مگر این که تعریفی برای عقل بسازیم و بخواهیم آن را مجزّا بدانیم. من باور نمی­کنم که هیچ یک از اصولیّین بخواهند عقل را مجزّا تعریف کرده باشند. یعنی عقل بما هو عقل بدون این که شارع آن را تأیید کرده باشد، قادر به حکم دادن باشد! چنین چیزی بعید است و کسی بیان نفرموده است. اصلاً این، مصداق ندارد و ما در خارج نمی­توانیم چیزی را به عنوان مصداق برای این مطلب پیدا کنیم.

لذا این که حضرات بیان فرمودند، اشتباه است و لکن مطلبی که می­شود عرضه داشت، این است که بگوییم: شما از یک طرف مسئله اصول را از دیدگاه شارع ببینید و از یک طرف از دیدگاه عاقل. اگر مسئله اصول از دیدگاه شارع شد، همان است که فرمودند: «کُلَّما حَکَمَ بِهِ العَقل، حَکَمَ بِهِ الشَّرع و کُلَّما حَکَمَ بِهِ الشَّرع، حَکَمَ بِهِ العَقل» امّا اگر از ناحیه عقل بما هو عقل دیدید - که هیچ اصولی این­طور ندیده - این فرمایش شما درست در می­آید که این دیدگاه غلط است[2].

«و صلی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»

[1] در ابتدای درس نکته­ای را عرض کنم و آن این که هر کس منکر فضائل حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) نشد، ولو گناه­کار باشد، اهل نجات است.

هر کس منکر فضائل آل الله(علیهم صلوات المصلّین) شد، ولو به صورت ظاهر خطایی هم از او سر نزند؛ اهل گناه است و اهل نجات نیست. منکر فضائل آن­ها در دوزخ است امّا آن کسی که منکر فضائل آن­ها نشد، ولو نفس امّاره در وجودش حاکم شد و گناه کرد - چون بالاخره بشر در این دنیای رنگارنگ مبتلا به این گناه­ها می­شود إلّا آن­هایی که تالی­تلو معصوم و اولیاءالله هستند - همه خطاهای او بخشیده می­شود، فقط به خاطر این که فضائل آن حضرات را قبول کرده است. لذا ما حتماً باید این فضائل را اجر بنهیم؛ چون هر چه که هست، از این فضائل است.

[2] در این قسمت، پرسش و پاسخی به شرح زیر انجام شد:

( - رابطه یک طرفه و لازم و ملزوم است، عقل لازم است و شرع هم ملزوم می­شود؛ یعنی هر چه که عقل حکم کرد، یقیناً شرع هم حکم کرده است امّا بالعکس آن یعنی «کُلَّما حَکَمَ بِهِ الشَّرع، حَکَمَ بِهِ العَقل» نیست، یعنی عقل می­آید زیرمجموعه شرع و شارع قرار می­گیرد. چون از نظر بحث کلامی عقل یکی از مخلوقات حضرت حقّ است که این در روایت باب عقل و جهل هم هست. به همین جهت این التزام یک طرفه است؛ یعنی عقل لازم و شرع ملزوم می­شود و عقل، شرع را نیاز دارد.

امّا حالا می­خواهیم بحث اصولی کنیم و عقل متفرّد، شرع متفرّد را بررسی کنیم، آیا در مورد این عقلی که حیثیّت استقلالیّه­اش را خدا به او داده، بعد از این که فراغ از این بحث پیدا کردیم، تلازم دو طرفه وجود دارد؟)

حضرت استاد در جواب فرمودند: عرض ما همین است، این که ما بیان می­کنیم: «کُلَّما حَکَمَ بِهِ العَقل، حَکَمَ بِهِ الشَّرع و کُلَّما حَکَمَ بِهِ الشَّرع، حَکَمَ بِهِ العَقل»، یعنی همین؛ یعنی آن تفسیری که یک عدّه بیان کردند، غلط است. اگر عقل بیان کرد و شرع تأییدش کرد، منظور عقلی است که شارع تأیید کرد یا عقل مستقلّی که ما مدّنظر داریم؟!

مثلاً می­گویند: هر چه خدا گفت، پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می­گوید و هر چه پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) گفت، خدای متعال می­گوید. حال آیا می­توان گفت: خدای متعال زیرمجموعه پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) است؟! هیهات! پروردگار عالم خالق است و همه مخلوق اویند و پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) عبد پروردگار عالم است، لذا معنایش این است: هر چه که پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) بیان می­فرماید، تحقیقاً فرمایش خدای متعال است.

این­جا هم وقتی بیان می­کنیم: هر چه عقل گفت، شرع تأیید می­کند؛ یعنی آن عقلی که پروردگار عالم و شارع پای آن را امضاء کرده، نه این عقلی که ما مدّنظر داریم.

اصلاً اگر شما بخواهید در بحث کلامی دقّت بفرمایید، می­بینید عقل به عنوان اوّل عضوی بوده که مطیع شرع بوده است. در همان اصول کافی که حضرتعالی اشاره فرمودید، دارد که پروردگار عالم به عقل خطاب کرد: بیا، آمد. برو، رفت. بنشین، نشست. بلند شو، بلند شد. یعنی هیچ مخلوقی از خلقت حضرت حقّ، مطیع­تر از عقل عندالله تبارک و تعالی نبوده و ما داریم این عقل را بیان می­کنیم.

ما در اصول هم می­خواهیم بدانیم آیا این که عقل حکم می­کند، به این معناست که جعل حجّیت برای عقل با جعل حجّیت شرع، متفاوت است؟ ما می­گوییم بالنّهایه متفاوت نیست، شاید شرع به صورت ظاهر، صریحاً از ناحیه شارع وارد شده امّا همین حکمی را هم که شما دارید از ناحیه عقل می­گیرید، شارع امضاء کرده، پس باز هم جعل او کأنَّ جعل شارع مقدّس است و فرقی نکرده است.

لذا ما در این­جا قائل هستیم که نتیجه­ این بحث هیچ فرقی نمی­کند. در صورت ظاهر متفاوت است؛ چون ما نسبت به آنچه که شارع، مستقیم بیان می­کند، خیالمان راحت است. مثل این که وجود مقدّس امام معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) بیایند و حکم کنند، دیگر ما اختلاف فتوا نداریم، دیگر کدام مرجعی فتوا می­دهد؟! آن هم الآن، در این دنیایی که دهکده جهانی که نه، بلکه خانه جهانی شده است که بیان فرمودند: وجود مقدّس آقا هنگام ظهور وقتی ندا می­دهند، صدایشان را در همه جا می­شنوند. شاید منظور همین رسانه­ها و ... باشد. دیگر این­طور نیست که بگوییم آقا در مکّه فتوا می­دهند، بعد مثلاً یک زراره­ای را هم انتخاب می­کنند، می­گویند: حالا شما در ایران فتوا بده، چون این­ها دسترسی به من ندارند. وقتی دسترسی هست، حکم را یکی می­دهد.

ما هم همین را بیان می­کنیم، اگر شارع مستقیم بیان فرموده که تکلیف معلوم است امّا آن­جایی که شارع بیان نفرموده، طبیعی است مکلّف نباید بلاتکلیف بماند، خود شارع راه­هایی را قرار داده که یکی­ از آن­ها، عقل است. اصلاً همه مبانی اصول عملیّه به عقل برمی­گردد. لذا عقل ما با ابزاری که شارع در دست مجتهد داده، مثلاً استصحاب، برائت و ...، تکلیف را معلوم می­کند.

اصلاً مگر خود همین لفظ استصحاب و برائت را کسی جز شارع برای ما بیان کرد؟! وقتی می­گوییم حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) بیان فرمودند، یعنی شارع، پس شارع این را بیان فرموده است و آن­وقت به ما می­گوید: با این ابزار با عقلت جلو برو و حکم را به دست بیاور. این جعل و قرار دادن حکم به گونه­ای است که کأنَّ جعل حکم شارع، مستقیم است و هیچ فرقی نمی­کند.

البته طریقه آن با هم فرق می­­کند، همان­طور که استصحاب با برائت فرق می­کند و این بحث واضحی است. کدام یک از عقلای عالم گفتند: مثلاً استصحاب با برائت فرق نمی­کند؟! فرق می­کند، امّا نتیجه برای ما ملاک است. طبیعی است آنچه که عقل بیان می­کند، با آن چیزی که شارع، مستقیم بیان می­فرماید، نتیجه­اش یکی است.

گرچه در قیامت بحثش متفاوت است و آن موقع شارع مقدّس بیان خواهد کرد ولی آیا الآن می­شود ما به حکمی که می­خواهیم بدهیم، ولو به صورت واقع نباشد، عمل نکنیم؟! خیر؛ چون برای ما واقعیّت دارد.

عرض کردیم اگر شما دلیل آوردید که نمازجمعه واجب است، ولی چون همه می­گویند: نمازجمعه واجب نیست، شما هم بگویید: واجب نیست؟! وقتی با دلیل جلو آمدید، نمازجمعه واجب است، ولو به این که بعداً شما متوجّه شوید که برداشتتان اشتباه بوده امّا پروردگار عالم این ابزار از جمله عقل را در اختیار شما قرار داد و گفت: از این ابزار بهره­برداری کن. این یعنی استنباط. اگر غیر این باشد، اصلاً استنباط معنا ندارد و باید آن را ببوسیم و کنار بگذاریم.

امّا نکته دیگر این است که بعضی به روایاتی مثل «إنّ دین اللّه لا یقاس بالعقول» استناد کرده و می­گویند: پس منظور از این عقل چیست و در قاعده تلازم عقل و شرع چه جایگاهی دارد؟

منظور از آن روایت، عقل بما هو عقل است، نه عقل از دیدگاه شرع که اصلاً ما عقل بما هم عقل که از دیدگاه شرع نباشد، قبول نداریم. لذا منظور از «کُلَّما حَکَمَ بِهِ الشَّرع، حَکَمَ بِهِ العَقل» این است که وقتی شارع بیان کرد، عقل سریع می­پذیرد، نه این که عقل بیاید بررسی ­کند. عقل شرعی و عقل صحیح بلافاصله هر چه که شارع بیان کرده، سریع می­گوید: چشم و می­پذیرد. یعنی در مقابل این که پروردگار عالم برای عقل، حجّیت قرار داد، هر چه هم که شارع بیان کرد، عقل سلیم سریع می­پذیرد.

لذا ما باید یک مرتبه بحثی به نام جنود عقل داشته باشیم. این­جا یک بحث مفصّل کلامی و فلسفی عالی می­طلبد. اصل قضیّه­ای که حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) آمدند راجع به عقل، این روایات را به این خوبی از جمله در اصول کافی بیان کردند، می­خواهند در مقابل کسانی که می­گویند عقل به تنهایی خودش قوّه استنباط دارد و به تنهایی می­تواند حکم کند، بایستند و بگویند: چنین خبری نیست.

برای عقل یک عنوان قرار داده شده که این عنوان، عنوان خوبی است که عقل در حقیقت به عنوان ناظم­القواست. عقل یکی از قوای انسان است، همان­طور که شهوت یکی از قوای انسان است، هیچ فرقی نمی­کند. عقل ناظم القواست و مبصریّت و بصیرت دارد - اصلاً مبصر هم که در مدارس می­گویند، همین است، چشم است - عقل می­بیند وحی دارد می­آید، می­گوید: برپا، ای اعضاء! حرف وحی را بشنوید و قیام کنید. موقعی که شیطان می­آید، می­گوید: برجا، بنشینید. عقل، این برپا و برجا را متوجّه می­شود و به قوا تذکار می­دهد. ما این عقل را قبول داریم و إلّا منظور از آن روایتی که بیان فرمودید، یک عدّه هستند که عقل را به تنهایی حجّت می­دانند.

کما این که در زمان وجود مقدّس حضرت صادق القول و الفعل و حضرت باقرالعلوم(صلوات اللّه و سلامه علیهما) مباحث کلامی زیاد بود؛ چون ظالمین به هم مشغول بودند و دعای مؤمنین به عنوان «اللّهم اشغل الظالمین بالظالمین» اجابت پیدا کرده بود و حضرات افراد زیادی را پرورش دادند. این­جا منظور حضرت این عقل است، نه آن عقل.

لذا وقتی می­گوییم: هر جا عقل بیان کرد، شرع می­پذیرد؛ یعنی پروردگار عالم می­خواهد بگوید: این عقل، بنده سالم من است که تا شرع گفت، می­پذیرد و ما هم می­دانیم فرمایش عقل، فرمایش صحیح است، لذا ما قائل به این هستیم که حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) عقل کلّ هستند.

یکی دیگر از حضّار پرسیدند: (- با توجّه به آن تقسیم­بندی که برای عقل فرمودید، یک عقل قُحّ - به اصطلاح مرحوم صاحب قوانین - داریم، یک عقل هم عقل معاش و مادّی داریم و این که می­فرمایند: «إنّ دین اللّه لا یقاس بالعقول»، مراد این عقل مادی است که فرمایشی از حضرت امیر(علیه الصّلوة و السّلام) هم در این زمینه داریم که می­­فرمایند: «عَقْلٍ أَسِیرٍ تَحْتَ هَوى أَمِیرٍ». حالا با توجّه به این مطلب، ما یک بحثی در کلام داریم که بعضی از احکام حتّی با عقل قُحّ و این عقل­های خالی از هوی هم قابل درک نیست که از باب احکام ابتلائیّه هستند، مثلاً هفت بار تلبیه، رکعات نماز و ... . سؤال این است: اگر ما به این قضیّه جذم پیدا کنیم، آیا احکامی داریم که معصومین(علیهم صلوات المصلّین) هم با آن عقل قُحّ و خالی از هوی، فلسفه و یا حکمت آن­ها را ندانند؟ این مطلب را از این باب عرض کردم که ما احکام ابتلائیّه داریم که مرحوم علّامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم در آن کتاب مطّهراتشان به آن­ها اشاره می­فرمایند و یا در «شیعه در اسلام» هم بیان شده که خیلی از احکام ابتلائیّه است و از باب این است که خداوند می­خواهد میزان عبودیّت بندگانش را بسنجد؛ یعنی در این­طور احکام، هیچ تلازمی بین عقل و شرع از باب «کُلَّما حَکَمَ بِهِ الشَّرع، حَکَمَ بِهِ العَقل» دیده نمی­شود، چون ابتلائیّه هستند)

حضرت استاد در جواب فرمودند: چون ما عرض می­کنیم حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) عقل کلّ هستند، شما این را بدانید آن حضرات تمام مطالب را می­دانند و استثناء هستند. نه تنها حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین)، بلکه تالی­تلو معصوم می­داند و حتّی یک قدم پایین­تر از او هم می­داند. منتهای امر گاهی مأمور به بیان هستند و گاهی هنوز وقتش نرسیده است.

به عنوان مثال، در روایتی داریم پیامبر عظیم­الشأن(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)، راجع به آخرالزّمان مطالبی را بیان می­فرمودند، در قسمتی از آن مطلب فرمودند: جعبه­هایی هست که در آن نوازندگان می­زنند و رقاصّه­ها می­رقصند. حالا چه کسانی محضر پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) هستند؟ مولی­الموالی(علیه الصّلوة و السّلام)، اباذر، سلمان(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) و ظاهراً ابن­عبّاس هم هست. یک­دفعه اباذر سؤال کرد: یا رسول­الله! یعنی انسان­ها کوچک می­شوند؟!! حضرت بحث را عوض کردند؛ یعنی دیدند که الآن گنجایش این مطلب نیست.

مثل این که اگر قبلاً بیان می­کردند: انسان­ها از مشرق، مغرب را می­بینند و از مغرب، مشرق را می­بینند، همه تعجّب می­کردند و می­گفتند: این چه معنایی دارد؟! یعنی چشم­ها این­قدر قوی می­شود؟! امّا امروز معلوم شده و معمّا حل شده است، یک دکمه می­زنیم و سریع در اینترنت با هم حرف می­زنیم، او آن طرف دنیا نشسته، شما هم این طرف دنیا، دوربین هم که بگذارید، شما چهره او را می­بینید و آن هم آن طرف دوربین دارد، چهره شما را می­بیند و ارتباط برقرار می­شود.

لذا عقل می­تواند مقام جنود پروردگار عالم و بلکه بالاتر از این حرف­ها؛ یعنی به عنوان وزیر حقیقی خلیفه حقّ که وحی را می­پذیرد، داشته باشد. لذا شما این را بدانید، متّقین عالم، عقلای عالمند و عقلای عالم، متّقین عالمند.

امّا وقتی می­آییم در سطح پایین تقسیم می­کنیم، همان عقلی می­شود که فرمایش فرمودید؛ یعنی ما گاهی می­بینیم برای عقل، سنجش قرار می­دهند و در عوام­النّاس هم می­گویند: فلانی این­قدر عقل دارد امّا دیگری، عقل زیادی دارد. لذا برای عقل هم مثل علم، سنجش قرار می­دهند. برای صورت ظاهرِ علم، سنجش هست، مثلاً فلانی لیسانس دارد، امّا فلانی فوق لیسانس و دکترا دارد. حالا عوام­النّاس برای عقل هم یک چیزی مانند آن قرار می­دهند ولی اگر شما دقت بفرمایید اسّ و اساس عقل، همان روایات اوّلیّه اصول کافی است که عقل بما هو عقل را توصیف کرده است.

حالا چون مطلب به این­جا رسید، عرض می­کنم، إن­شاءالله که روح آن مرد عظیم­الشّأن و الهی، شاد باشد. ما مدّتی به صورت خصوصی در محضر آیت­الله العظمی مرعشی نجفی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بحث حکمت عالمیّه انسیّه مطّهّره را داشتیم که ایشان چه چیزی در آن مطالب قدسیّه کتاب اعظم خودشان، مصحف فاطمیه تبیین فرمودند. خیلی نکات عالی بود، از جمله که عقل در حقیقت، فقط و فقط وجود معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) است و جالب این است که حضرتش به عنوان عصمت­الله الکبری، حجّتٌ علی حجج الله، عقل کلّ است و آن­ها در مقابل بی­بی دو عالم(علیها الصّلوة و السّلام) عقل جزء هستند، امّا در مقابل بشر عقل کلّ هستند.

ایشان مصداق­هایی را بیان کردند که من محضر علّامه حسن­زاده آملی(ادام اللّه ظلّه الوارف) عرض کردم و ایشان خیلی عالی توصیف فرمودند که اصلاً غیر از این تصوّر نکنید و آن این نکته است: شما نگاه کنید در همان حدیث اوّل می­فرماید: اوّل چیزی که خدا خلق کرد، عقل است، بعد یک جای دیگر معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) می­فرماید: اوّل چیزی که خدا خلق کرد، ما بودیم. این دو را جمع کنید، ببینید چه می­شود؟ یعنی ما (معصومین(علیهم صلوات المصلّین)) عقلیم.

این عقلی که ما داریم، تراوش عقل حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) است. من به شما بگویم: بیان می­کنند گاهی بادها این امواج صوتی را وقتی یک کسی حتّی بدون میکروفن حرف می­زند، تا کیلومترها می­برند. گاهی به مانع می­خورد و گاهی از مانع هم رد می­شود. فرکانس صوت خیلی قوی است و عجیب است که گاهی از مانع رد می­شود. لذا داشمندان به کوه طور رفتند تا فرمایشات حضرت موسی(علی نبیّنا و آله و علیه الصّلوة و السّلام) را جمع­آوری کنند - در اینترنت مطالبش را ببینید - دیدند بعضی از قسمت­ها، صحبت حضرت نیست، بعد دیدند آن طرف کوه است، یعنی معلوم می­شود که صوت خیلی قوی است.

من حالا می­خواهم این را بگویم که تراوش عقل حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) زیاد است و این در خود خاکشان نهفته شده است. لذا می­فرمایند: شیعیان از چه درست شدند؟ «خُلِقوا مِن فاضِلِ طینَتِنا»، این عقل را شیعیان دارند و دیگران این عقل را ندارند. کسان دیگری هم که دارند تراوش عقل شیعیان است که به آن­ها می­رسد.

عرض کردم اگر بخواهیم راجع به عقل صحبت کنیم، یک بحث مجزّایی دارد که آن­وقت باید بنشینیم راجع به آن قضیّه­ای که عقل کیست و عصمت­الله الکبری چیست و ... ، صحبت کنیم. غوغای محشری است! خیلی عجیب است! اصلاً این که ما راجع به عقل تصوّر می­کنیم، نیست. ما یک مقداری هوش داریم که هوش هم با عقل فرق می­کند.

عذر می­خواهم بحث امروز دیگر از اصول به سمت کلام رفت، این ارتباط علوم با هم وجود دارد. مثل این که ما گفتیم اصول باید مصداقی در فقه داشته باشد، حالا مثل این که مصداقش در کلام هم باید باشد که به این­جا کشیده شد. عیبی ندارد، شاید این هم از برکت همان مطلب اوّلیّه است که عرض کردم که عنایت خودشان است و ما هم در این شکی نداریم که هر کس فضائل این­ها را منکر شود، ولو به این که صورت ظاهر گناه هم نکند - که بعید است، امّا من می­گویم فرض می­کنیم طاهر بیاید و طاهر برود - امّا منکر فضائل این­ها، در ذنب عظیم است. امّا کسی که گناه کند، ولی منکر فضائل این­ها نباشد، طاهر است.

البته نمی­خواهم نعوذبالله تشویق به گناه کنم، اشتباه نشود، یک بحث عرفانی است که نمی­شود این­ها را در عوام بیان کرد و قضیّه خراب می­شود؛ چون عوام کشش ندارند و یک طور دیگری برداشت می­کنند، امّا جدّی همین است. لذا شاید این هم لطف خودشان بود که خواستند یک اسمی هم از عقل کلّ برده شود.

پس هر چه هست، متعلّق به حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) است، هیچ شکی نکنید، ما کجا علم را بلدیم؟! مدام بالا و پایینش می­کنیم، مدام تکه تکه می­کنیم و این طرف و آن طرف می­بریم، بیهوده قواعد درست می­کنیم، این قواعد را رها کنید. همه را روی هم جمع کنیم، یک کیلو مویز هم به ما نمی­دهند!

این­ها علم هستند، این­ها عقل هستند، به خدا انسان به این­ها متّصل باشد، تمام است.