بسمه تعالی

جلسه سی و ششم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: بررسی تعاریف دیگر اعاظم(4)

مروری بر مطالب گذشته

عرض شد مرحوم آیت­الله العظمی آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) تعریفی از علم اصول را بیان فرمودند که طبق فرمایش ایشان قواعد اصولی باید خصوصیّات زیر را داشته باشند:

1. راه برای تشخیص حکم باز می­کنند.

2. وظیفه عملی مکلّف را مشخّص می­کنند.

3. کیفیّت تعلق حکم به موضوع را مشخّص می­کنند.

بیان شد دو خصوصیّت اوّل، یکی است. یعنی وقتی راه برای تشخیص حکم باز شد، صددرصد دیگر وظیفه عملی مکلّف را مشخّص می­کند و این­گونه نیست که راه برای تشخیص حکم باز شود امّا بحث وظیفه عملی مکلّف را مشخّص نکند. حداقل ما در بحث اصول می­دانیم که آن چه که عامل می­شود برای تشخیص حکم، دلالت بر این دارد که می­خواهد وظیفه عملی مکلّف را مشخّص کند؛ همان­طور که اصلاً مبنای خود فقه هم بر این هست.

امّا باز بیان می­شود: دو خصوصیّت اوّل همان مطلبی است که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در رابطه با علم اصول بیان فرمودند. با این تفاوت که مرحوم آیت­الله العظمی آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در ارتباط با خصوصیّت اوّل، کلمه استنباط را از تعریف مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) حذف کردند و خصوصیّت سومی را که همان کیفیّت تعلّق حکم به موضوع باشد، اضافه کردند.

عرض کردیم این­جا همان مغالطه­ای است که بعضی­ها می­کنند و به اشتباه می­افتند و در حقیقت از این لفظ استنباط، در این­جا هم می­شود بهره­برداری کرد[1].

امّا آنچه ملاک است، بحث کیفیّت تعلّق حکم به موضوع است. خود مرحوم آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: مباحثی چون عام وخاص و مطلق و مقیّد که در علم اصول راجع به آن­ها بحث می­شود، نه خودشان در تشخیص حکم نقش دارند و نه وظیفه عملی مکلّف را مشخّص می­کنند، بلکه کیفیّت تعلّق حکم به موضوع را مشخّص می­کنند که مثلاً آیا این حکم به نحو عموم است یا خصوص؟ به نحو اطلاق است یا تقیّد؟

فرمایش مرحوم آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) تا این­جا درست است و همه هم همین را بیان می­کنند. منتها اشکالی که به مرحوم آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفته می­شود، در ادامه تعریفشان است.

ایشان در ادامه می­فرمایند: امّا مباحث مربوط به مشتق که خارج از علم اصول است و یک بحث لغوی محض است؛ نه راه تشخیص حکم را باز می­کند و نه وظیفه عملی مکلّف را معلوم می­کند و نه کیفیّت تعلّق حکم به موضوع را مشخّص می­کند[2]. بلکه مشتق مثل سایر عناوینی است که موضوع حکم قرار می­گیرد؛ و برای پی بردن به معنای آن باید به لغت مراجعه کنیم. یعنی همان­طور که در معنای کلمه «صعید» و امثال آن به لغت مراجعه می­کنیم، باید در مورد مشتق هم به لغت مراجعه کنیم و ببینیم آیا مشتق از نظر لغت، متلبّس به مبدأ حقیقت است ویا آن چیزی را که ما می­خواهیم از بین ببریم، مقتضی مجاز است یا در هر دو حقیقت است؟ که آن را از طریق لغت می­شود دید. لذا جالب این است که می­فرمایند فقط از طریق لغت.

حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) جواب خوبی می­دهند، می­فرمایند: اگر این­گونه باشد، ما همه چیز را از دیدگاه لغت نگاه می­کنیم - همان مطلبی که ما قبلاً عرض کردیم – که آن اصل کیفیّت تعلّق حکم به موضوع را از بین می­برد.

می­فرمایند: مباحث عام و خاص و مطلق و مقیّد، ارتباط با خود حکم دارند، به همین جهت در علم اصول از آن­ها بحث می­شود.

سؤال این است که چه کسی می­گوید: از مطالب دیگر در علم اصول بحث نمی­شود؟! ایشان هم مبتلای به همان اشتباه بزرگان شدند. من این اشکالاتی را که به مرحوم آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفتند، عرض می­کنم. بعضی از این اشکالات بالجد بر ایشان وارد است و بعضی وارد نیست. اشکال امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بالجد وارد است. یعنی ایشان اشکال صحیحی گرفتند و بنده هم به این اشکالی که حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفتند، قائلم به جز در یک قسمت و آن این که امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم در آن دو قسم اوّل از تعریف ایشان، بیان فرمودند: ایشان کلمه استنباط را بیان کردند، در حالی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کردند. امّا من عرض کردم: این­جا کلمه استنباط ملاک نیست، بلکه محتوا ملاک است.

اشکال اوّل به تعریف آیت الله عراقی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)

حالا اشکالات را بیان می­کنیم. در یک اشکال می­فرمایند: آن اشکالی که آیت­الله العظمی سیّد ابوالحسن اصفهانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، آن مرجع عظیم­الشّأن بر مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفتند، بر همین قضیّه نیز وارد است.