عرض شد: تعریف آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) دو رکن دارد که رکن اوّل کلمه استنباط است. استنباط داراى این خصوصیّت است که در آن مستنبط و مستنبطٌ منه باید مغایرت داشته باشند، به گونه­اى که مستنبطٌ منه جنبه واسطه براى استفاده حکم کلّى داشته باشد. به خلاف موردى که مسئله کلّی و مصادیق مطرح است که در آن­جا عنوان استنباط صدق نمى­کند، بلکه عنوان تطبیق وجود دارد که می­فرمایند: از همین­ جاست که بحث قواعد فقهیّه را خارج می­کند که ما قبلاً هم عرض کردیم که اصلاً خروج قواعد فقهیّه صحّت ندارد.

امّا در بحث دیگر اشکال کردند که وقتی کلمه استنباط و مسئله تطبیق مطرح شود، اقتضا می­کند بعضی از مسائل که عنوان مسائل مسلّم علم اصول هستند، مثل اصول عملیّه شرعیّه و همچنین اصول عملیّه عقلیّه و ظنّ انسدادی بنابر حکومت از علم اصول خارج شوند که عرض کردیم این مطلب مناسب نیست و ما نمی­توانیم آن را بپذیریم و عرض کردیم: اگر این­طور بیان کنیم، اصلاً ‌فرقی بین استصحاب و قاعده«ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده» وجود ندارد و ما این را قبول نمی­کنیم.

در مورد اشکالی که نسبت به فرمایش آیت­الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)بیان شده، پاسخی بیان می­شود و آن این است: درصورتی که ما بگوییم استنباط عبارت از حکم هست، خواه اثبات حکم به وجدان باشد، یا اثبات حکم به شرع - یعنی اثبات حکم را به طور کلّی مدّنظر بگیریم - چه می­شود؟ چون می­دانیم که وقتی شقوق پیدا می­کند، هر کدام متفاوت می­شوند.

اگر خاطر شریفتان باشد در بحثی که راجع به فرمایش آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) عرض کردیم، گفتیم: ایشان در تعریفی که آوردند، مشتق را جدا کردند و این عامل شد که تعریفشان از آن حالت اصلی بیافتد. یعنی تعریف اوّلیّه خوب بود ولی توضیح تعریف نقص داشت که من مفصّل توضیح دادم. در این­جا هم می­گویند: ما نمی­خواهیم مانند مرحوم آقا ضیاء عراقی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به آن شقوق دهیم و می­گوییم: در صورتی اشکال صحیح است که استنباط، عبارت از اثبات حکم شود، حال چه اثبات حکم به وجدان باشد و چه به شرع؛ در حالی که ما (آیت­الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)) چنین محدودیّتی در استنباط قائل نیستیم.

عرض کردم که بعد از آن انقلاب بزرگی که آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ایجاد کردند و کیفیّت تعلّق حکم به موضوع را به عنوان تعریف اصول آوردند، آیت­الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) از این مطلب به خوبی بهره­برداری کردند - حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم همین کار را کردند - که یکی از بهره­برداری­هایشان هم همین است. ایشان در این­جا این مطلب را به خوبی استخراج کرده و بیان فرمودند که ما چنین محدودیّتی برای استنباط حکم نداریم.

آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) وقتی در مباحث عام و خاص وارد شدند، بیان کردند: مباحث عام و خاص با مباحث مشتق جداست و لذا تعدای از این­ها را در بحث لغت برد و تعداد دیگری را در بحث اصول برد امّا عرض کردیم امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به این مطلب اشکال گرفتند. بنده هم آن اشکال امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را با توجّه فهوای کلام ایشان باز کردم و توضیح دادم. حالا ایشان هم در این­جا می­خواهد گرفتار آن مسائل نشوند که پاسخ یک عدّه از این مسائل بر عهده علم لغت است و یک عدّه هم مربوط به علم اصول است. ایشان می­فرمایند: خیر، ما راجع به اثبات حکم مانند آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) وارد نمی­شویم و هیچ محدودیّتی برای استنباط قائل نمی­شویم، بلکه استنباط را دارای معنای وسیعی می­دانیم.

اگر خاطر شریفتان باشد ما راجع به این که گفتند چرا مرحوم آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) لفظ استنباط را نیاوردند، بحث کردیم و به این نتیجه رسیدیم که ایشان کلیّت را می­گویند. بعد إن­قلتی پیش آمد که چون این کلمه استنباط مانع اغیار می­شود، جامع­تر است تا کلّی گفتن، که جواب دادیم: بله، اگر کلّی بگوییم بالاخره شامل استنباط هم می­شود و کسی نمی­تواند بگوید: استنباط وجود ندارد. ولی نکته مهم این است که آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: خیر، ما می­خواهیم حتّی استنباط را هم گسترش دهیم. این یک نکته عالی است و من فرمایش ایشان را انصافاًَ فرمایش خوبی می­دانم.

ایشان می­فرمایند: وقتی ما بگوییم کلمه استنباط دارای معنای وسیعی است، حتّی مسئله­ای چون منجزیّت را هم زیر چتر خودش می­آورد و دیگر این را خارج از بحث کلمه استنباط نمی­کند.

به تعبیر دیگر از فهوای کلام ایشان این­طور برمی­آید که آن چیزی که آیت­الله العظمی آخوند خراسانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند و لفظ کلمه استنباط را عنوان کردند، یک حقیقت محض است و ایشان درصدد بیان این مطلب برآمدند. این مطلب، مطلب خوبی است، اگرچه حتّی بعضی­ از شاگردان ایشان هم مخالفت کردند و فرمایش ایشان را متوجّه نشدند.

آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در این­جا اصلاً‌ خلاف همه آقایان حرف زدند و گفتند: اتّفاقاً مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) با کلمه استنباط محدود نکردند، بلکه برعکس ایشان با کلمه استنباط به مطلب وسعت دادند، به طوری که حتّی در مقابل مشهور است.

امّا عرض من این است: خیر، مشهور هم همین را بیان می­کنند و آن را من قبلاً جواب دادم، ولی کلّ فرمایش ایشان جز همین مطلب - که فرمودند فرمایش مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در مقابل فرمایش مشهور است - صحیح و عالی است.

حالا به آیت­الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشکال گرفتند، می­گویند: شما که آمدید کلمه استنباط را وسعت دادید، حالا بفرمایید: فرق بین اصول عملیّه و قواعد فقهیّه براساس مبنایی که خود شما در توسعه معنای استنباط مطرح کردید، چطور باید پیاده شود؟

جواب این است: اصلاً معلوم می­شود این حضرات هنوز فرمایش مرحوم خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را نگرفته­اند. ایشان می­فرمایند: اگر ما عبارت اثبات حکم را بگیریم، خودبه­خود قواعد فقهیّه شاملش می­شود که این همان مطلبی است که بنده قبلاً ‌عرض کردم و گفتم: چه کسی گفته با کلمه استنباط باید قواعد فقهیّه خارج شود؟! اصلاً ما قواعد فقهیّه را نیاز داریم و خارج شدن قواعد فقهیّه معنا ندارد. لذا این اشکال اصلاً مناسب نیست و معلوم می­شود فرمایش ایشان را خوب متوجّه نشدند؛ چون می­پرسند اختلافش در کجا بیان می­شود در حالی که ایشان می­گویند اصلاً اختلافی نیست.

این فرمایش آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بود که حالا مطلب دیگری را هم ایشان اضافه می­کنند که عرض خواهیم کرد. اشکالی هم  به ایشان می­گیرند که آن را هم جواب می­دهیم، تا بعد از آن به سراغ نظر حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) برویم و ببینیم ایشان راجع به تعریف علم اصول چه می­فرمایند و بعد إن­قلت­هایی که به فرمایش ایشان هست را بگوییم و بررسی کنیم که آیا إن­قلت­ها درست هست یا خیر. نهایتاً ‌مطالب را با آن تعریفی که ما روز اوّل ارائه کردیم، تطبیق دهیم و این بحث شیرین و شریف تعریف علم اصول را جمع کنیم و به فضل الهی وارد بحث الفاظ شویم.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»