بسمه تعالی

جلسه سی و نهم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: بررسی تعریف دیگر اعاظم(7)

شمول قواعد فقهیّه با وسعت کلمه استنباط در تعریف آیت الله خویی(اعلی الله مقامه الشّریف)

عرض شد[1]: آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) از کلمه استنباط بهترین بهره­بری را کردند و فرمودند: ما کلمه استنباط را طوری گسترش می­دهیم که بتوانیم مجموعه قواعد فقهیّه را هم شامل آن کنیم؛ یعنی آن­ها هم ورود پیدا کنند.

مثال زدند، گفتند: وقتی شما راجع به نمازجمعه، به مسئله «لا تَنقُض» مراجعه می­کنید، معذریّت و منجزیّت را خواهد داشت؛ یعنی اگر حکم نمازجمعه در زمان غیبت را به حسب واقع، وجوب بگیرید، در این­جا «لا تَنقُض» جنبه منجّزیت دارد. آن­وقت اگر شما به حسب واقع در زمان غیبت، حرام بگیرید و بگویید: چون خود امام نیست و نمازجمعه بر دوش امام هست، در زمان غیبت حرام است؛ در این­جا قاعده «لا تَنقُض» جنبه معذّریت پیدا می­کند، یعنی مکلّفی که آن را انجام داده، دارای عذر است[2].

مطلب دیگر این است که ما اشاره کردیم و گفتیم: جدا کردن قواعد فقهیّه اصلاً معنا ندارد. من روی این مطلب خیلی تأکید دارم و احساس می­کنم مع­الأسف یک اشتباه بزرگی از روز نخست برای بعضی از فقهای عظیم­الشّأن و حتّی اصولیّین در این زمینه به وجود آمده است.

شما می­دانید اصول انصافاً از قواعد عقلیّه است؛ یعنی این قواعد عقلیّه است که در استخدام فقه قرار می­گیرد. ولی یک اشتباهی که مع­الأسف آقایان کردند، این بود که این حضرات، قواعد فقهیّه را جدا کردند و راجع به همین موضوع هم گفتند: در قواعد فقهیّه، فردیّت مطرح است، نه منجّزیّت و معذّریّت.

به عبارت دیگر در مثل نمازجمعه، علاوه بر بحث فردیّت، خود «لا تَنقُض» به عنوان پشتوانه هست و منجّزیّت و معذّریّت را به وجود می­آورد.

منظور از پشتوانه این معذّریّت و منجّزیّت برای بحث قواعد فقهیّه - که ما این قواعد را به عنوان فردیّت می­گوییم - یعنی شما آن قواعد فقهیّه را در بستر همین «لا تَنقُض» حکم می­دهید. حکم حرمت یا وجوب، طبعاً متعلّق به فقه است و شکی در آن نیست امّا این پشتوانه بودن یعنی در بستر همین منجّزیّت و معذّریّت هست که آن بحث فردیّت پیدا شد. پس این هیچ مسئله­ای را خلاف بیان نمی­کند.

لذا به قول آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) شما اگر کلمه استنباط را وسعت دهید - که من عرض کردم ایشان خیلی خوب و با زیرکی، از مطلب استفاده کرده و بهره بردند - طبیعی است قواعد فقهیّه را هم شامل می­شود و دیگر نیاز نیست که شما مدام قواعد فقهیّه را جدا کنید.

ما این را می­دانیم که فقه با اصول جداست. کسی هم نخواست بگوید که فقه و اصول یکی است، یک موقع اشتباه نشود. اگر منظور این است که قواعد فقهیّه، اصول نیست که این درست است و ما هم می­پذیریم امّا شما نمی­خواهید این­طور بیان کنید؛ چون شما می­فرمایید ما باید قواعد فقهیّه را جدا کنیم؛ چون کلمه استنباط مختصّ مباحث اصولی است.

ما می­گوییم: اصلاً هر قاعده اصولی، مصداقش در فقه پیدا می­شود. لذا این جنبه معذّریّت و منجّزیّت در قواعد فقهیّه پیدا می­شود که همان فردیّت است و این پشتوانه، این مطلب را به وجود آورده است.

امّا باز آقایان یک اشتباهی کردند و می­گویند: در مورد قاعده «ما یُضمَنُ»، فقط جنبه فردیّت مطرح است، در حالی که این قاعده، کلّی است؛ چون گفتیم: این «ما یُضمَنُ» که شما اشاره کردید، افساد و یا حقیقت را برای شما به وجود می­آورد.

منتها آقایان بیان کردند: این باید به همین سبک باشد؛ یعنی در حقیقت قاعده «ما یُضمَنُ» شامل آن نمی­شود و وقتی هم شامل نشد، فرمایش آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) غلط است. در حالی که اصلاً این قاعده را هم می­توان مدّنظر گرفت، یعنی قاعده «ما یُضمَنُ» هم جزء مسئله­ای پیش می­آید که شما بخواهید بحث منجّزیّت و معذّریّت را بیاورید. لذا با آن هم می­توانید همین کار را انجام دهید.

اشاره به استقلال قواعد اصولی در تعریف آیت الله خویی(اعلی الله مقامه الشّریف)

امّا آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به یک نکته خوب دیگری هم اشاره کردند، ایشان فرمودند: قواعد اصولی در طریق استنباط نیاز به انضمام بعضی از قواعد اصولی دیگر نداشته باشد - همان چیزی که مرحوم آیت­الله العظمی آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در مورد صغری و کبری بیان فرمودند و آیت­الله العظمی نائینی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم بحث صغریات را مطرح کردند - چون وقتی شما کلمه استنباط را می­آورید، خودش گسترش دارد و دیگر نیازی به این صغری و کبری ندارد. یعنی شما در آن­جا فرمودید انضمام می­کند، امّا وقتی کلمه استنباط را بگویید، دیگر انضمام کردن صغری برای کبری معنا ندارد و خودبه­خود این هم یکی از قواعد است. ملاک این است که ما باید این قاعده را در کنار آن قاعده ببینیم، به تعبیر امروزی­ها جورچینی را درست کرده و بعد نتیجه­گیری کنیم.

البته از یک لحاظ فرمایش ایشان درست است امّا از لحاظ دیگر، من می­خواهم عرض کنم که بعید است منظور آیت­الله العظمی نائینی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم از صغری و کبری گفتن، آن چیزی باشد که بعضی­ها از جمله ایشان برداشت کردند.

لذا اوّل فرمایش آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) را بررسی کنیم تا مشخّص شود. ایشان توضیح می­دهند و می­فرمایند: قواعد اصولی نیاز به انضمام کبرای اصولیّه ندارد، ولی قواعدی که مربوط به علوم دیگر مثل علم لغت هستند که در طریق استنباط قرار می­گیرند، نیاز به انضمام قاعده­اى اصولى به عنوان کبرى دارند؛ یعنی شما وقتی کلمه استنباط را آوردید، خودبه­خود زیرمجموعه آن هم می­شود؛ یعنی علم لغت هم در باب طریقه استنباط می­رود.

ایشان می­فرمایند: مثلاً یکی از قواعد اصولیّه، حجّیّت خبر ثقه است. اگر خبر ثقه بر وجوب نمازجمعه دلالت کند، شما در صغری می­گویید: خبر ثقه دلالت بر وجوب نمازجمعه کرده و کبری هم حجّیت خبر ثقه است، پس نتیجه هم می­شود: دلالت خبر ثقه بر وجوب نمازجمعه که حجّت است. حالا من یک سؤال می­کنم: آیا این صغرایی که از اوّل گفتید، خودش همان نتیجه نبود؟!

آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: وقتی شما کلمه استنباط را بیان کردید، دیگر نیاز به این ندارد که بگویید: ما صغری را بر کبری عرضه می­داریم؛ چون آیت­الله العظمی نائینی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در تعریف خود گفتند: صغریات را بر کبریات عرضه می­داریم تا بتوانیم به نتیجه­ای برسیم امّا ایشان فرمودند: همان کلمه استنباط کافی است و این عرضه کردن صغری بر کبری غلط است؛ چون شاید بتوانید یک مطلبی را بیان کنید که خودبه­خود همه چیز در آن هست مثل این که گفتیم خبر ثقه دلالت بر وجوب نمازجمعه دارد.

مگر این که به جای این که بگوییم خبر ثقه دلالت بر وجوب نمازجمعه دارد که همه مطلب را می­رساند، بگوییم: زراره گفته: نمازجمعه واجب است و چون قول زراره حجّت هست، پس نتیجه می­گیریم: نمازجمعه واجب است که این یک بحث دیگر است، امّا این که حتماً صغری را بر کبری ملحق کنیم تا بتوانیم اصل قواعد اصولی را بگیریم، غلط است. قاعده اصولی به قاعده اصولی دیگر نیاز ندارد، این در مسائل فقه است که شما این­طور بیان می­کنید، امّا در قاعده­های اصولی کدام قاعده اصولی را بر یک قاعده اصولی دیگر انضمام کردید که بخواهید بیان کنید نتیجه گرفتید؟! هر کدام از قاعده­های اصولی برای خودشان جدا هستند.

البته گاهی چیدن این قاعده­های اصولی در کنار هم برای شما یک نتیجه­ای می­دهد امّا این که این قاعده را به عنوان صغری بگیرید و آن قاعده را به عنوان کبری بگیرید، غلط است. لذا قاعده­های اصولی هر کدام استقلال عمل دارند و این­طور نیست که یکی صغرای دیگری باشد.

امّا قواعدی در علوم دیگر مطرح است که آن­ها هم در استنباط دخالت دارند و باید باشند. وقتی این کلمه استنباط را گفتیم، لغت هم شاملش می­شود. البته ما این را قبلاً عرض کردیم امّا ایشان به سبک دیگری بیان فرمودند. ما عرض کردیم: اصلاً شما به لغت عرضه می­دهی و لغت برای شما معنا می­­کند، وقتی لغت معنا کرد، در اصول می­آورید و از آن استفاده می­کنید.

لذا این که بگویید: این مبحث، مبحث لغوی است و این مبحث، مبحث اصولی است، غلط است و اصلاً ما چنین چیزی نداریم. مثلاً وقتی شما در باب الفاظ بیان می­کنید: ما وجوب صلاه را به واسطه لفظ امریّت «أقیموا» گرفتیم؛ یعنی با مراجعه به لغت، به شما ترجمانی داده شد که معنی «أقیموا» چیست و به عنوان فعل امر است. حالا در خود علم اصول از آن بهره می­بریم. نه این که بگوییم: این دیگر لغتی است و جزء قواعد اصول نیست. اگر لغتی است، شما چرا در اصول دارید از آن بهره­برداری می­کنید؟!

ایشان می­فرمایند: وقتی کلمه استنباط را گسترش دادیم، طبیعی است قواعد دیگری هم از علوم دیگر مثل علم لغت می­تواند شاملش شود که این­ها به عنوان پایه و مبنای استنباط محسوب می­شوند امّا تعریف علم اصول شامل آن­ها نمی­شود.

یعنی امکان دارد به آن­ها بگویند جزء خود اصول نیستند و اصلشان مال لغت و ... بوده امّا علی أیّ حالٍ جزء علم اصول هستند، مثل قواعد علم لغت و علم رجال. مثلاً وقتی شما زراره را در علم رجال بررسی کردید، می­فهمید ثقه هست ولی وقتی شما کلمه استنباط را هم بیان فرمودید، این علم رجال هم شامل می­شود.

لذا خودِ ثقه در علم رجال بررسی می­شود امّا وقتی شما می­گویید: خبر ثقه برای ما حجّت است، منظور این نیست که از این به بعد وقتی خواستید لفظ ثقه را بررسی کنید، بیایید در علم اصول بررسی کنید. شما باید ثقه را در همان علم رجال بررسی کنید، ولی می­شود از آن در علم اصول بهره­برداری کرد که این ملاک ماست و اشتباه حضرات این است که مطلب را طور دیگری برداشت کردند.

لذا تعریف علم اصول شامل آن­ها نمی­شود ولی قواعد علم لغت، علم رجال، علم درایه و علوم دیگر در استنباط یک نقش به­سزایی دارند، ولی باید برای استنباط از این علوم، کبریاتی را به آن­ها اضافه کنیم. مثلاً در علم رجال می­گوییم: زراره ثقه است، حال اگر زراره روایتی بر وجوب نمازجمعه نقل کند، در خود علم رجال به مجرّد ثقه بودن زراره نمی­توانیم حکم وجوب نمازجمعه را بیان ­کنیم، بلکه باید یک ضمیمه دیگر باشد. لذا یک قاعده اصولی می­آوریم که آن این است: خبر ثقه حجّت است. حالا هر دوی این­ها در استنباط مسئله فقهی ما مطرح و معین هستند و می­توانند کار کنند.

یا مثلاً در علم لغت، اگر لغوی بگوید: «الصَّعید مُطلَقُ وَجهِ الارض» - خود صعید مطلق است و این همه ارض را می­گیرد - در استنباط حکم تیمّم از آیه «فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً»[3] برای ما کافی نیست. فقط اخباریّون هستند که می­گویند: چون قرآن بالصّراحه گفته، کافی است. امّا اصولیّین در کنار آن، یک مسئله اصولی می­آورند و می­گویند: «قَولُ اللُغَوِیّة حُجَّة». یعنی اگر ما قول لغوی را حجّت نمی­دانستیم، اصلاً نمی­پذیرفتیم که این «قَولُ اللُغَوِیّة حُجَّة» هم از معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) است.

لذا هر زمانی که ما خواستیم چیزی را استنباط کنیم امّا خودمان نتوانستیم و به لغت مراجعه کردیم و از او امریّت دیدیم، می­توانیم بگوییم: از این­جا به بعد چون امام یک قاعده کلّی را به ما داد و گفت: «قَولُ اللُغَوِیّة حُجَّة»، می­توانیم از آن بهره­برداری کنیم و براساس آن حکم دهیم و إلّا امام نگفته: فلان لغت حجّت است و فلان لغت حجّت نیست، بلکه امام به طور کلّی یک قاعده­ای را در دست ما قرار داد و گفت: «قَولُ اللُغَوِیّة حُجَّة». پس امام یک قاعده کلّی داده که اصولی از آن استفاده می­کند.

حالا بعضی به کلام آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اشکالاتی کردند که به فضل الهی بیان می­کنیم و آن­هایی را که جواب دارد، جواب می­دهیم و آن­هایی را هم که باید بپذیریم، می­پذیریم، تا إن­شاءالله به فرمایش حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) و تعریف اوّلیّه­ای که خودمان عرض کرده بودیم، برسیم. البته دیگران هم تعاریفی دارند که ما هم به همه آن­ها احترام می­گذاریم امّا من آن تعریف­هایی را که از فحول و صاحب نظران در این قضیّه بیان شده و خیلی بحث برانگیز بوده، انتخاب کردم و إلّا اگر بخواهیم آن­طوری بگوییم صدها - اگر نگوییم هزاران که واقعاً هم هستند - اصولی قوی هستند که نظراتی دادند.

بعد از این تعاریف، به فضل الهی نتیجه­گیری این بحث را هم انجام می­دهیم تا إن­شاءالله به مباحث الفاظ ورود پیدا کنیم.

«بالنّبیّ و آله صلوات بر محمّد و آل محمّد»