جلسه چهلم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: بررسی تعریف دیگر اعاظم(8)

مروری بر مطالب گذشته

عرض شد این که مرحوم آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کردند: وقوع قواعد اصولی در طریق استنباط نیاز به انضمام بعضی از قواعد اصولی دیگر نداشته باشد، به این معناست که نیاز به انضمام کبرای اصولیّه نداشته باشد.

یعنی با لفظ استنباطی که مرحوم آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند در حقیقت گستره پیدا می­کند ولی قواعدی مربوط به علوم دیگر - که در طریق استنباط قرار می­گیرند - مثل قواعد علم لغت، علم رجال، درایه و امثالهم نیاز به انضمام قاعده­اى اصولى به عنوان کبرى دارند.

یعنی این که شما می­فرمایید لغت متعلّق به لغت هست، درست است، ولی وقتی لغت توضیح داد، مطلب ما به خود علم اصول برمی­گردد و در علم اصول راجع به آن بحث می­شود.

آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: مثلاً یکی از قواعد اصولی، حجّیت خبر ثقه است. حالا اگر خبر ثقه بر وجوب نمازجمعه دلالت کند، می­گوییم:

- صغری: خبر ثقه دلالت بر وجوب نمازجمعه کرد.

- کبری: خبر ثقه حجّت است.

- نتیجه: دلالت خبر ثقه بر وجوب نمازجمعه، حجّت قرار گرفته شد.

حالا آیا قواعدی هم که در علوم دیگر هست، در استنباط دخالت دارند یا خیر؟ می­گویند: بله، مگر ثقه نگفتید، عنوان ثقه به عنوان پایه و مبنای استنباط محسوب می­شود، امّا تعریفش به صورت ظاهر در علم اصول نیست، یعنی کسی نمی­گوید لفظ ثقه متعلّق به علم اصول است، بلکه آن را در علم الرّجال بررسی می­کنند، ولی برگشت آن به عنوان جزئی از مطالب علم اصول برای استنباط حکم قرار می­گیرد. پس لفظ استنباط می­تواند طوری باشد که گسترش پیدا کند و علوم دیگر را هم شامل حال خودش کند.

این مطلب خلاف آن چیزی است که بعضی­ها می­گفتند، اگر خاطر شریفتان باشد، عرض کردیم راجع به لفظ استنباطی که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کردند، یک عدّه گفتند: این کلمه استنباط مقابل فرمایش مشهور است؛ چون می­خواهد مانع اغیار شود امّا ایشان در این­جا می­فرمایند: برعکس، حالا که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) کلمه استنباط را آوردند، شما استنباط را گسترش دهید، نه این که ضیق کنید؛ چون هر چه عاملی برای رسیدن به حکم شرعی شود، یکی از عوامل استنباط است، ولو به این که خودش جزء علم اصول نباشد.

مثلاً شما گفته­اید: خبر زراره دلالت بر وجوب نماز می­کند (صغری)، بعد می­گویید: چون زراره ثقه است، حجّت است (کبری) و در نهایت می­گویید: دلالت خبر زراره بر وجوب نمازجمعه، حجّت است (نتیجه). پس خلاف آن چیزی که بعضی از اعاظم از کلمه استنباط، ضیق نمودن و مانع اغیار شدن را برداشت کردند، برعکس، استنباط یعنی گسترش پیدا کردن هر چه از علوم هست که آن علوم، عامل برای رسیدن به حکم شرعی می­شود.

حال با توجّه به تعریف ایشان، علم اصول شامل این قواعد که در استنباط هم دخالت دارند، نمی­شود. مثل قواعد علم لغت، رجال، درایه و ... که در استنباط نقش به­سزایی دارند ولی برای استنباط از این علوم باید کبرایی در اصول داشته باشید که به آن­ها ضمیمه شود.

مثلاً در علم رجال می­گویید: زراره ثقه است، حالا اگر زراره روایتی را مطرح کرد، درست است که به عنوان ثقه مطرح است، ولی این برای بیان کردن حکم، ملاک نیست و ما می­خواهیم به آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بگوییم: درست است که استنباط گستره دارد و علم رجال را هم می­گیرد، امّا آیا اگر کسی به محض این که در علم رجال بگوید زراره ثقه است، دیگر تمام است؟! خیر، بلکه حجّیت داشتن خبر ثقه برای ما ملاک است.

منتها یک سؤال می­کنیم و آن این که: چه کسی گفته: خبر ثقه، حجّت است؟ ما می­خواهیم بگوییم: باز هم معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) این را تأیید کرده است امّا یک مطلب دیگر ملاک ماست و آن این که حجّیت داشتن خبر ثقه، به معنای اتمام کار نیست، بلکه حجّت بودن خبر ثقه، باید به مسئله­ای تبدیل شود که آن مسئله بتواند حکم را برای ما استخراج کند، نه این که با آن حکم تمام ­شود؛ چون خیلی از خبرها، خبر ثقه است امّا برای ما حجّیت را مطرح نمی­کنند. تمام نمودن حکم به این است که علم اصول بگوید: ما از این جا به بعد، به نتیجه رسیدیم.

مثلاً در این­جا علم اصول به ما می­گوید: نتیجه این است که دلالت خبر ثقه بر وجوب نمازجمعه، حجّت است. امّا اگر گفت: خبر ثقه حجّت است، شاید یک خبر ثقه دیگری هم باشد که امام، هر دوی این افراد را تأیید کرده و حجّت هستند، ولی این­ها، دو مطلب را مطرح کردند، یکی گفته: نمازجمعه واجب است و دیگری گفته: نمازجمعه واجب نیست، حالا در این­جا باید چه کار کنیم؟ مگر نمی­فرمایید: خبر ثقه حجّت است؟!

لذا این­جاست که بیان می­شود خبر ثقه حجّیت دارد، به شرط آن که مانعی نداشته باشد؛ یعنی در مقابل او چیزی دیگری نیاید.

شاید منظور از فرمایش مرحوم آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) همین مطلب باشد که وقتی شما کلمه استنباط را گسترش می­دهید، تمام عوامل را برای ساخت یک قاعده به کار می­برید، یعنی از قواعد دیگر هم در این­جا بهره می­برید. پس اگر یک کسی به شما گفت: چرا می­گویید نمازجمعه واجب است؟ می­گویید: خبر ثقه حجّیت دارد، بعد اگر گفت: آیا فقط با اکتفا به همین که خبر ثقه حجّیت دارد، بیان می­کنید؟ می­گوییم: خیر، به خاطر این که چیزی مخالف خبر ثقه وجود ندارد، این­گونه می­گوییم. اگر این را بیان کردیم؛ یعنی یک قاعده دیگر آوردیم.

من این مطلب را به این جهت می­گویم که اگر خاطر شریفتان باشد، گفتیم: یک عدّه به آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ایراد گرفتند و گفتند: شما چرا صغری می­گویید، ما صغری و کبرای منطقی داریم امّا تا به حال اصلاً چیزی به نام صغرای اصولیّه نشنیده­ایم و اوّلین بار است که این مطلب را می­شنویم امّا در این­جا بیان می­فرمایند: یک اصولیه هم اضافه کردیم، چون ایشان در تعریف خود  فرمودند: «علم الاُصول هو العلم بالقواعد التی تقع بنفسها فی طریق استنباط الأحکام الشرعیّة الکلیّة الإلهیة من دون حاجة إلى ضمیمة کبرى أو صغرى اُصولیة اُخرى إلیها» و با این تعبیر، ما صغرای اصولیّه داریم.

ما قبلاً گفتیم: شاید ظاهراً فرمایش آقایان درست باشد امّا به نظر بنده این­طور نیست، به نظر می­رسد ایشان در ابتدا «من دون حاجة إلى ضمیمة کبرى أو صغرى» و بعد «اُصولیة اُخرى إلیها» را بیان فرمودند و شاید منظور ایشان همین باشد؛ یعنی ما نمی­توانیم فقط با یک قاعده کار کنیم. اگر شما گفتید: زراره ثقه است و خبر ثقه حجّیت دارد و نتیجه هم گرفتید که وجوب نمازجمعه براساس فرمایش زراره، حجّیت دارد، درست است؛ امّا آیا این تکمیل شد؟ خیر؛ چون این مطلب برای آن زمانی است که در مقابل آن امر مخالفی نیاید و إلّا تعارض می­شود و تعارض به تساقط تبدیل می­شود.

بنابراین ما باید بگوییم: به شرط این که تعارضی وجود نداشته باشد، پس کنار این قاعده، قواعد دیگری هم می­آید؛ یعنی یک صغرای قضیّه اصولی هم باید بیاورید که صغرای قضیّه اصولی در این­جا این است که تعارض نداشته باشد. اگر تعارض داشت، شما به نتیجه نمی­رسید. این صغرای اصولی در حقیقت در فحوای کلام موجود است.

پس به محض این که بیان فرمودید: زراره ثقه است، این ملاک حکم کردن نمی­شود؛ چون امکان دارد ابی­بصیر هم که ثقه است، چیز دیگری گفته باشد و آن­وقت تعارض به وجود ­آید.

مطلبی که بیان شد، نکته خوبی است، گرچه به آن اشکال گرفتند.

بررسی اشکال اوّل به تعریف آیت الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)

حالا اشکالاتی به کلام ایشان کردند که بعضی از این اشکالات مناسب نیست، ولی روی بعضی از آن­ها انصافاً می­شود تأمّل کرد و به ایشان إن­قلت آورد.

یک اشکال این است که گفتند: علم اصول، علم به قواعد نیست، بلکه نفس قواعد است؛ یعنی اگر کسی هم سراغ این علم نرود، علم اصول در جای خودش محفوظ است.

ما در جواب می­گوییم: علم به قواعد درست است و علم به نفس قواعد نیست، دلیلش این است:

1.       شما به سراغ هر مطلبی که می­روید، باید علمش را بدانید تا آن مسئله را وارد کنید. مثلاً باید علم لغت را بدانید تا آن را در اصول وارد کنید. اگر ندانید که این علم چیست و می­خواهد کلمه­ای را ترجمه کند و به شما بدهد، کجا می­توانید ثقه را ببرید به آن معرّفی کنید؟! پس باید علم به آن داشته باشید.

2.       منظور از علم به قواعد؛ یعنی وقتی کسی اصولی شد، باید حداقل قواعد اصول در دستش باشد، یعنی به قواعد اصول علم داشته باشد. درست است که نفس قواعد در حکم کارایی دارد ولی اگر علم به آن­ها نداشته باشیم، اصلاً نفس قواعد فایده­ای ندارد. نفس قواعد زمانی ملاک است که شما علم به قواعد داشته باشید.

لذا شما یک گام جلوتر رفتید؛ یعنی تعریف را رها کردید. ایشان دارند تعریف علم اصول را می­گویند، اشتباه نشود. نفس قواعد برای زمانی است که شما تعریف علم اصول را می­دانید، حالا ورود پیدا می­کنید و این کارایی را در آن­جا می­برید که این نفس قاعده می­شود.

علم به قواعد یعنی باید بدانم که کار هر کدام از این قواعد، مثل استصحاب، برائت و ... چیست. پس باید این قاعده­ها را بدانیم، بعداً نفس قاعده مطرح می­شود که بگوییم: آیا این قاعده در این­جا به درد می­خورد و می­توان به کار گرفت یا خیر؟

پس تعریف، تعریف صحیحی است و علم به قواعد درست است، نه علم به نفس قواعد است. نفس قواعد، ورود به کار است، نه تعریف و ایشان هم دارند تعریف را بیان می­فرماید، اشتباه نشود. لذا این مطلب، مطلب بسیار مهمّی است که در آن تأمّل نکردند و فرمایش ایشان را متوجّه نشدند.

بررسی اشکال دوم به تعریف آیت الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)

در اشکال دومی که بیان کردند، می­فرمایند: ما نمی­توانیم استنباط را شامل منجّز و معذّر بدانیم؛ چون در موارد تنجیز و تعذیر، حکمی استنباط نشده است - اگر خاطر شریفتان باشد، ایشان می­فرمودند کلمه استنباط باید گستره پیدا کند -

یک توضیح می­دهند، می­گویند: وقتی خبر زراره بر وجوب نمازجمعه دلالت کرد، ما گفتیم: خبر ثقه حجّت است و حجّیت را مانند مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به معنای منجّزیت و معذّریت دانستیم. معنای منجّزیت و معذّریت این است: اگر قول زراره مطابق با واقع بود، برای ما منجّز شده و گریبان ما را می­گیرد. اگر مخالف با واقع بود، ما در مخالفت با واقع معذوریم. معلوم است که ما در این­جا چیزی در ارتباط با نمازجمعه استنباط نکردیم و به ذهن کسی نمی­رود که ما ظنّ به وجوب نمازجمعه پیدا کنیم و این خودش استنباط است، چون ما اگر چه استنباط را شامل ظنّ هم می­دانیم، ولی این­طور نیست که خبر زراره همواره برای ما ظنّ­آور باشد، بلکه گاهی از قول زراره ظنّ هم پیدا نمی­شود، ولی در عین حال قول زراره، شرعاً حجّت است و حجّیت دائر مدار حصول ظنّ نیست.

جواب این است:

1.       شما بیان فرمودید: خبر زراره بر وجوب نمازجمعه، خبر ثقه است و ما همان­طور که مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان فرمودند، این حجّیت را به معنای منجّزیت و معذّریت می­دانیم و معلوم است ما در این­جا نمی­توانیم وجوب نمازجمعه را استنباط کنیم. امّـا ما می­گوییم چرا نمی­توانید؟! چه کسی گفته معذّریت و منجّزیت توأمان با هم می­آیند، ما یا معذّریت داریم و یا منجّزیت، با هم که نمی­شود، اصلاً این غیرعقلایی است.

ما فرض اوّل را می­گیریم که فرمودید: معذّریت داریم، می­پرسیم: شما معذّریت را از کجا آوردید؟ آیا معذّریت، غیر از این است که باید یک خبری بیاید که در مقابل خبر ثقه زراره حجّیت دارد، بایستد و مثلاً بگوید: ابی­بصیر هم این­طور گفته و حالا ما نمی­توانیم استنباط کنیم؟ پس وقتی هنوز مطلبی در مقابل آن نیامده، درست است.

شما می­خواهید به قول آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بگویید: یک صغرای اصولی بیاورید در مقابل آن قرار دهید. می­گوییم: بله، ایشان که بیان کردند، چطور آن­جا نپذیرفتید؟! پس وقتی هنوز برای ما خبری نیامده که بگوید خبر زراره غلط هست، طبیعی است این برای ما حکم استنباط دارد و حجّیت خبر هست و هیچ اشکالی را هم به وجود نمی­آورد.

2.       اصلاً چه کسی ظنّ گفته است؟! ظنّی که شما می­گویید برای همین است که منجّزیت و معذّریت را با هم می­آورید. ظنّ زمانی به وجود می­آید که که شما یک مقدار از این طرف بگویید و یک مقدار از آن طرف بگویید امّا فعلاً که یقین دارید که حکم ثقه حجّیت دارد، دیگر کجا ظنّ­آور است؟ اصلاً شما اشتباه کردید که ورود به ظنّ پیدا کردید، این­طور نباید باشد.

3.       شما می­گویید: حجّیت به وجود آمده و بعد هم می­گویید: دائر مدار حصول ظنّ نیست؛ باز هم این اشکال به خودتان است؛ چون ما که قبول نداریم در این­جا ظنّی به وجود آمده، ولی چون شما از اوّل منجّزیت و معذّریت را با هم آوردید، این ظنّ­آور شد.

امّا فرض می­کنیم پذیرفتیم که این­ها با هم می­آیند و ظنّ­آور هم هست، ولی کجا ظنّ حجّیت دارد که شما می­خواهید بگویید دائر مدار ظنّ است؟!

اگر در علم رجال بررسی کنید، می­بینید هیچ کس عنوان ظنّیت خبر ثقه را حجّیت قرار نداده است. علمای بزرگ رجال از جمله مرحوم آیت­الله العظمی شیخ محمّدتقی شوشتری(اعلی اللّه مقامه الشّریف) این قاعده را بیان می­فرمایند که اصلاً ظنّی که بخواهد مطلبی را برای ما بیاورد، ثقه­آور نیست.

پس سه اشکال بسیار مهم در مطلبی که ایراد گرفتند، وجود دارد. لذا این اشکال دوم هم که بیان کردند، جایز نیست. یک اشکال دیگر هم به فرمایش آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هست که إن­شاءالله در جلسه آینده عرض می­کنم. آن اشکال سوم یک مقدار قابل تأمّل است و به نظر می­رسد بر فرمایش آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) وارد است.           

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»