بسمه تعالی

جلسه چهل و یکم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: بررسی تعریف دیگر اعاظم(9)

مروری بر اشکال اوّل و دوم بر تعریف آیت الله خویی(اعلی الله مقامه الشّریف)

عرض شد اشکالاتی به تعریف مرحوم آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفتند که اشکال اوّل و دوم به جا نبود.

در اشکال اوّل گفتند: ایشان فرمودند: «علم الاُصول هو العلم بالقواعد التی تقع بنفسها فی طریق استنباط الأحکام الشرعیّة الکلیّة الإلهیة من دون حاجة إلى ضمیمة کبرى أو صغرى اُصولیة اُخرى إلیها» در حالی که علم اصول، علم به قواعد نیست، بلکه نفس قواعد است و اگر کسی هم سراغ آن علم نرود، علم اصول در جای خود محفوظ است. جواب دادیم و گفتیم: منظور از علم اصول، آن چیزی که شما راجع به نفس می­گویید، نیست. پس این اشکال مناسب نبود.

اشکال دوم در این مورد بود که ایشان فرمودند: استنباط را بسط می­دهیم. لذا اشکال کردند و گفتند: ما نمی­توانیم استنباط را شامل معذّر و منجّز بدانیم؛ چون در موارد تنجیز و تعذیر، حکمی استنباط نشده است.

این اشکال هم جواب داده شد و گفتیم: این که شما بیان می­کنید استنباط نشده؛ یعنی چه؟!

اگر منظور همان بحث خبر ثقه است که در جلسه قبل گفتیم و توضیح دادیم که اگر خبر ثقه را به این عنوان قرار بدهیم که منجّزیت هست، طبیعی است دیگر معذّریتی در آن نیست.

امّا این که منجّزیت و معذّریت ندارد، به معنای صغرای قضیّه اصولی است که ما این را توضیح دادیم و شما در آن­جا نپذیرفتید.

گفتیم وقتی شما بیان می­کنید: خبر ثقه حجّت است، موقعی حجّت است که در مقابل او تعارض نباشد. پس خود این تعارض، یک صغرای اصولی شد و این صغرای اصولی در حقیقت در فحوای کلام موجود است.

طبیعی است اگر بنا شود یک ثقه­ای که معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) او را به عنوان ثقه قبول کرده، بیان کند: نمازجمعه در زمان غیبت واجب است و فرضاً یک ثقه دیگر هم مثل أبی­بصیر بیان کند: نمازجمعه در زمان غیبت، واجب نیست؛ در این­جا همان عنوان تعارض پیش می­آید؛ یعنی دو چیزی که با هم مخالفت کردند و تمام شد.

وقتی شما در این­جا بیان می­فرمایید: خبر ثقه حجّت است و بیان کردید: نمازجمعه واجب است؛ یعنی خبر ثقه دیگری در مقابلش تعارض نکرد که عنوان تساقط به وجود بیاید. پس این هم می­تواند وجود داشته باشد و این خلاف چیزی است که آقایان تصوّر کردند.

البته راجع به اشکال دوم عنوان خاصّی را هم مطرح کردند و گفتند: وقتی شما می­گویید: خبر ثقه حجت است و حجّت را هم مثلاً مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به معنای منجّزیت و معذّریت قرار داد؛ اگر قول یکی از ثقه­ها مطابق با واقع بود، واقع بودن برای ما منجّزیت است و گریبان ما را می­گیرد. اگر مخالف بود، در حقیقت با عنوان معذّریت دچار می­شویم، یعنی عذر داریم که این کار را انجام بدهیم. لذا معلوم است که در این­جا هیچ کاری از ما برنمی­آید.

ما هم بیان کردیم: این خلاف قول است و این­طور که شما تصوّر کردید، نیست و منجّزیت و معذّریت همان است که بیان کردیم: در مقابلش چیزی نیاید که عامل تساقط نشود و إلّا اگر عامل تساقط شد، ما هم قبول داریم که منجّزیت و معذّریتی در عنوان کلمه استنباط نخواهد بود، امّا این­جا می­خواهد بیان بفرماید: در مقابلش چیزی نمی­آید که تعارض به وجود بیایید - که حالا إن­شاءالله در آینده هم راجع به این مطلب مفصّل بحث خواهیم کرد -

بررسی اشکال سوم بر تعریف آیت الله خویی(اعلی الله مقامه الشّریف)

قسم اوّل؛ اشکال به کلمه علم

امّا اشکال سوم - که گفتیم یک مقداری بحث­برانگیز است - این است که می­گویند: ما در مقام تعریف علم اصول هستیم و می­خواهیم ضابطه­ای برای مسائل اصولی مشخّص کنیم. به همین جهت ما در تعریف علم اصول، کاری به کلمه علم نداریم.

اگرخاطر شریفتان باشد، یک­بار این اشکال را برای خود مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم مطرح کرده بودند. آن­جا ما عرض کردیم که بعضی در مورد این کلمه علم، به مرحوم آخوند(اعلی اللّه مقامه الشّریف) معترض شدند و گفتند: اصلاً لازم نیست لفظ علم بیاوریم که جوابش را هم دادیم.

حالا آقایان در این­جا می­گویند: ما کلمه علم نداریم، بلکه کلمه قواعد را می­آوریم[1]. می­گویند: اگر شما در تعریف علم اصول، ضابطه و ملاک قواعد علم اصول را در تعریف خودتان بیاورید، طبیعی است علم با قواعد دو چیز است. شما ورود به اصل پیدا کردید امّا علم یک تعریف کلّی مربوط به خود علم است و قواعد یک تعریف جزئی مربوط به اصول است.

ما تا این قسمت از ایرادشان را قبول نداریم ولی ادامه آن را می­پذیریم. لذا اشکال سوم، دو قسم است که یکی در مورد تعریف علم است که می­گویند: علم را نباید می­آوردید و ما این را قبول نداریم و می­گوییم: علم باید بیاید؛ چون قبلاً هم عرض کردیم که شما چه اصول را بخواهید تعریف کنید، چه فقه و ...، برای خودش یک علم مجزّاست. اگر خود علم یعنی علم بما هم علم بیان شود، یک تعریف دارد امّا در هر رشته­ای که وارد شد، تعریف خاصّ خودش را دارد و این معنا ندارد که شما بگویید: چرا علم اصول می­گویید؟!

بیان کردن علم اصول؛ یعنی آن دانشی که برای فهمیدن اصول نیاز هست و بعد از این تازه تعریفش را می­کنید و می­گویید: آن قواعدی است که براساس آن قواعد ... .

پس بیان کردن علم اصول، هیچ اشکالی ندارد، کما این که علم لغت، علم کلام، علم تاریخ و ... هم همین­طور هستند.

البته بیان کردن علم در این­جا، یک معنای دیگر هم پیدا می­کند و آن این که شما هیچ­گاه نمی­توانید علوم بگویید. برای این که شما می­گویید: تعریف علم مجزّاست، یعنی قائل به یک علم هستید و دیگر علوم نمی­گویید که این غلط است. شما خودتان علوم می­گویید که جمع علم است و طبیعی است هر کدام می­تواند معنا داشته باشد و این قاعده، قاعده مناسبی نیست که شما می­چینید و می­گویید: نباید کلمه علم را بیاورید - البته این جواب، مجزّای از آن جواب­هایی است که قبلاً دادیم و آن­ها را دیگر تکرار نمی­کنیم -

اتّفاقاً علم می­گوییم، برای این که تعریف علم برای هر رشته­ای که وجود دارد؛ یعنی دانستن مطالب قضایای آن رشته. لذا می­گوییم: تعریف دانش اصول که هیچ اشکالی ندارد.

حالا این دانش اصول چیست؟ قواعدی که چنین است و إلّا اگر شما در جواب اصول چیست، بگویید: «اصول هو قواعد التی ...»، می­گویند: «هو» چیست؟ بالاخره ما یک علمی راجع به آن داریم که این قواعد در آن وجود دارد. علم یعنی دانش؛ یعنی دانشی که این مطالب در آن به وجود می­آید و اسم آن را اصول می­گذارند. اسم دانشی را هم که راجع به گذشته بشر صحبت می­کند، تاریخ می­گذارند و ... . پس این مطلب خیلی مهم نیست که راجع به آن إن­قلت آوردید.

قسم دوم؛ اشکال به کبرای اصولیّه

امّا مطلب دیگر در این اشکال سوم در این مورد است که در تعریف مرحوم آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان شده است: «من دون حاجة إلى ضمیمة کبرى». می­گویند: این کبرای اصولیّه­ای که بیان فرمودند، غلط است و این کار را خراب کرده است. در حالی که تعریف علم اصول[2] در حقیقت برای بیان معیار و ضابطه­ای برای همین کبرای اصولیّه است. پس تعریف ایشان مستلزم دور می­شود.

واقعاً فرمایش آقایان در این­جا درست است. یعنی این إن­قلت به مطلب وارد هست. گرچه من در جلسه قبل عرض کردم: ایشان صغری را هم بعداً آوردند تا قضیّه کبری را حل کنند؛ چون ایشان می­فرمایند: «أو صغرى اُصولیة اُخرى إلیها» امّا بیان کردن این کبری ایجاد دور می­کند و این واقعیّت است. طبیعی است این دور ایجاد کردن، قضیّه را خراب کرد.

چون علم ما به کبرای اصولیّه، متوقّف بر علم به تعریف علم اصول است. یعنی باید یک علمی و دانشی داشته باشید که به شما بگوید تعریف این علم اصول چیست. پس اوّل این تعریف علم اصول را در دستتان دارید. حالا وقتی ما تعریف علم اصول را داریم، دیگر عنوان کردن کبرای اصولیّه؛ یعنی این که مجدّد دور بزنیم و این غلط است.

از طرفی آن­وقت علم به تعریف علم اصول، متوقّف بر این علم کبرای اصولیّه می­شود که این دور محسوب می­شود و این اشکال آقایان نسبت به فرمایش آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) درست است.

گرچه عرض کردم: ایشان خواستند بعداً با لفظ صغری درست کنند، امّا در این­جا مچ ایشان را گرفتند و گفتند: شما در این­جا اشتباه کردید.

همان­طور که در جلسه قبل عرض کردم، سه اشکال بر فرمایش ایشان مطرح است که ما دو اشکال اوّل را قبول نداریم و رد می­کنیم امّا در مورد اشکال سوم نمی­توانیم از آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) دفاع کنیم، ولو به این که ایشان صغری هم آوردند امّا این­جا دیگر کاری نمی­شود کرد.

پس با همه این مطالب، دیگر این تعریف هم، تعریف جامع و کاملی نمی­تواند باشد. البته گفتم این که کلمه استنباط را آوردند و خیلی زیبا هم آن را گسترش دادند، نکته خوبی بود. همان­طور که آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم در تعریف خودشان، با بیان کردن وجه سوم (وجه حکم)، خیلی از مسائل ما را حل کردند. حتّی آیت­الله العظمی خویی و حضرت امام(اعلی اللّه مقامهما الشّریف) هم از آن بهره بردند.

آغاز بحث تعریف حضرت امام(اعلی الله مقامه الشّریف) از علم اصول

امّا حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، آن امام العارفین در تعریف علم اصول می­فرمایند: «علم الاُصول هو القواعد الآلیة التی یمکن أن تقع کبرى استنتاج الأحکام الکلّیة الفرعیّة الإلهیّة أو الوظیفة العملیّة».

این همان چیزی است که من اشاره کردم که هم آیت­الله خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) از آن وجه سوم فرمایش آقا ضیاء(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که انقلابی فکری به پا کرد، استفاده کردند و هم حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که حالا إن­شاءالله در جلسه آینده راجع به این صحبت می­کنم و به حول و قوّه الهی تعریف ایشان را بررسی می­کنیم.

«وصلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»