جلسه چهل و دوم درس خارج اصول(مبحث الفاظ)

موضوع: بررسی تعاریف اعاظم دیگر(10)

تعریف حضرت امام(اعلی الله مقامه الشّریف) از علم اصول

امّا[1] حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در تعریف علم اصول می­فرمایند:«علم الاُصول هو القواعد الآلیة التی یمکن أن تقع کبرى استنتاج الأحکام الکلّیة الفرعیّة الإلهیّة أو الوظیفة العملیّة».

نکات بسیار عالی در این تعریف وجود دارد. اوّلاً حضرتش هم مثل دیگران عنوان قواعد آوردند و عنوان علم هم بیان فرمودند که این علم اصول، علمی است که «هو القواعد الآلیة». منتها آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در تعریف خود فرمودند: «علم الاُصول هو العلم بالقواعد»، امّا ایشان فرمودند:«علم الاُصول هو القواعد». شاید ایشان به یک نکته اشاره فرموده باشند و آن این که کیست نداند وقتی علم اصول بیان شد، دیگر علم به قواعد است؟! وقتی «هُوَ» را آوردند؛ یعنی آن علم اصول؛ چون ضمیر به مرجع خودش بازمی­گردد و مرجع، علم الاصول است، نه اصول.

عرض کردیم اشکالی که به مرحوم آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) گرفتند و گفتند: چرا علم بیان کردید، غلط است، إلّا به این که بیان کنند: شما علم را اوّل بیان کرده­اید و دیگر اضافه بر آن نیاز نبود، که این حرف، حرف صحیحی است و در این صورت می­شود این حرف را پذیرفت.

قواعد آلی و قواعد استقلالی

امّا در فرمایشی که حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند، یک نکته، همین بحث قواعد است، قواعدی که می­تواند عنوان کبرای استنتاج حکم الهی قرار گیرد، «یمکن أن تقع کبرى استنتاج الأحکام الکلّیة الفرعیّة الإلهیّة». می­دانید قواعد برای این است که احکام الهی را برای ما معلوم کنند. وقتی این­طور شد، ما می­گوییم: دو دسته قواعد داریم:

1.       قواعد آلی

2.       قواعد استقلالی

حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: «هو القواعد الآلیة»؛ یعنی آلتی است. قواعد آلی، قواعدی است که به وسیله آن و از طریق رسیدن به آن، به هدف دیگری؛ یعنی حکم الهی خواهیم رسید. لذا خود این قواعد استقلالاً موردنظر نیستند.

این پرواضح است و قبلاً هم عرض کردیم که قواعد اصول به­خودی­خود مستقل نیست و کسی قائل به این نیست که علم اصول، علمی استقلالی باشد، بلکه علم اصول و قواعد آن برای این است که انسان را به احکام شرعی برساند؛ یعنی وسیله است و از آن به­خودی­خود کاری برنمی­آید. علم تاریخ، علم آلی نیست، مستقل است امّا علم اصول، علم آلی است.

امّا قواعد استقلالی، قواعدی هستند که خود آن­ها موردنظر و ملاحظه­اند و به تعبیری به­خودی­خود جایگاهی برای بحث دارند.

لذا وقتی قواعد آلی را به کار بردید، چون آلت است، «ما بِهِ یُنظَر» می­شود؛ یعنی به سبب آن به چیز دیگری نظر می­شود. قواعد آلی، طریق، راه، آینه­ و مرآت برای مطلب دیگری است که آن مطلب دیگر، قواعد استقلالی است.

کلّاً هر گاه علم آلی دیدید، ساختار و تشکیل و قواعد آن علم، برای یک علم دیگری است که استقلالی می­باشد و به­خودی­خود نمی­تواند به عنوان یک علمی که مستقل است و کارایی دارد، قرار بگیرد.

البته این مطلب به این معنا نیست که وقتی می­گوییم این­ها آلی هستند، یعنی نمی­شود به آن­ها به عنوان یک علم نگاه کرد و إلّا این همان حرفی می­شود که قبلاً بعضی­ها به امثال آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ایراد گرفتند. عرض ما این است که چون اتّفاقاً این­ها برای خودشان قواعد خاصّی دارند - که اسمش را هم قواعد آلی می­گذاریم - می­توانند صورت ظاهر به عنوان یک علم محسوب شوند، ولو به این که این علم، علم استقلالی نباشد. طبیعی است به­خودی­خود از علم اصول کاری برنمی­آید و علم اصول مقدّمه برای فقه است.

با این تعریف می­گوییم قواعد استقلالی «مَا فِیهِ یُنظَر» است؛ یعنی در خود آن­ها نظر می­شود و خود آن­ها هدف هستند. لذا این قید آلیت و قید استقلالیّت، همه کارها را درست می­کند.

منظور از قید «الآلیه» در تعریف حضرت امام(اعلی الله مقامه الشّریف)

این­جا حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) عنوان «الآلیة» را آوردند که بگویند: در این­جا می­توانید تمام مطالب را به عنوان استقلال برای یک علم مطرح نکنید، بلکه مقدّمه برای علم دیگر شود که این حرف درست است.

منتها از این­جا به بعد بعضی­ها آمدند یک تبصره زدند و گفتند: منظور از این قید«الآلیة» این است که بخواهیم قواعد فقهیّه را اخراج کنیم؛ یعنی می­توانند کبرای استنتاج واقع شوند؛ چون قواعد فقهیّه جنبه «الآلیة» ندارند، بلکه خود آن­ها به طور مستقل، خودبه­خود هدفمند کار می­کنند.

بعد برای این که کسی إن­قلتی نیاورد، بیان می_­کنند: هر چند از آن قاعده، حکم کلّی استنتاج شود. مثلاً یکی از قواعد فقهیّه که از آن حکم کلّی استتاج می­شود همین «ما یُضمَنُ» است - که مدام داریم راجع به آن صحبت می­کنیم - این قاعده گرچه در صورت ظاهر در طریق استنتاج قرار می­گیرد، یعنی حکم کلّی از آن استنتاج می­شود امّا وقتی شما می­خواهید راجع به بیع صحبت کنید و بیع فاسد را بیان کنید، نسبت به آن، استقلال ندارد و باید با یک بیع دیگری بیان شود؛ یعنی بگویید: «ما یُضمَنُ بِصَحیحِه یُضمَنُ بِفاسِدِه». لذا براساس آن استقلالاً چیزی را بیان نکردید. ما وقتی می­گوییم علمی، علم آلی است؛ یعنی احکام استقلالی را بیرون می­برد و این احکام استقلالی همه قواعد فقه است.

جوابی که داده می­شود، همان جوابی است که قبلاً عرض کردیم: اتّفاقاً طبق تعریف حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ما بنای بر این نداریم که قواعد اصول را مستقل بپنداریم، برعکس باید تمام این قواعد یک جایی ورود پیدا کنند و ورودش بر سر مسائل فقهی است و کسی نگفته منظور از بیان «الآلیة» این است که قواعد اصول هم مثل قواعد فقهی برای خودش مستقل است، خیر، مستقل نیست.

امّا این بدان معنا هم نیست که شما قواعد فقهی را جدای از بحث علم اصول قرار دهید، این غلط است، اصلاً قواعد فقهی گره خورده به قواعد اصولی است. هیچ یک از قواعد فقهی نیست که مبنای قواعد اصولی را نداشته باشد[2]؛ یعنی وقتی شما فلان حکم را می­گویید، یک قاعده برایش می­آورید و مثلاً می­گویید: براساس قاعده استصحاب، برائت و ... حکم کردیم یا می­گویید: چون لغت گفته: فعل امر باید اطاعت شود و از آن طرف قاعده اصولی می­گوید: حکم لغوی حجّیت دارد، پس این حکم را می­دهیم.

پس علم استقلالی یک مبنا و بستری دارد که این بستر همان علم آلی است و با هم گره خورده­اند. اتّفاقاً معنای آلی بودن علم اصول، یعنی همین که به هیچ عنوان مستقل نیست و فقط بستری می­شود برای این که ما از آن­ها، مطالب فقهی را استنتاج کنیم. البته وقتی بنای بر این نیست که مستقل باشد، به این معنا نیست که قواعد فقهیّه را از آن جدا کنیم؛ چون قواعد فقهی در اصول رشد و نمو پیدا می­کند و شما براساس اصول این قواعد فقهی را تبیین می­کنید.

اگر «الآلیة» به این معنا باشد که قواعد فقهی را جدا کند، در حقیقت شما به علم اصول استقلال داده­اید، در حالی که شما نباید به علم اصول استقلال بدهید؛ چون علم اصول، علم مقدّماتی است و باید برای درک و فهم مسائل فقه، مقدّمه شود. ما راجع به این قاعده «ما یُضمَنُ» هم قبلاً صحبت کردیم و مطالبی را هم عرض کردیم، لذا این بحث، خیلی مناسب نیست.

همان­طور که در آن قیاس گفتیم: «العالَمُ مُتَغیِّر»، «کُلُّ مُتَغَیِّرٍ حادِث» و«فالعالَمُ حادِث». حال آیا این­ها در طریق استنتاج قرار گرفتند یا خیر؟ بله، در طریق استنتاج قرار گرفتند ولی این نمی­توانیم بگوییم حکم، استقلال خود را از دست داده یا نداده، این­طور نیست، این یک زمینه است، پس باید در این مطلب تأمّل کرد[3].

بعد می­فرمایند: مثلاً ما در مورد قاعده «لا حَرَج» و «لا ضَرَر» که از قواعد فقهیّه هستند، همین مطلب را می­گوییم. گرچه برای آن­ها صورت ظاهر استقلال قائلیم.«ما جَعَلَ عَلَیکُم فِی الدّین مِن حَرَج» به عنوان مقیِّدى است که اطلاق ادلّه اوّلیّه مثل دلیل روزه یعنى «کتب علیکم الصیام» را قید مى­زند.

یعنی اشکال این هست که آقایان می­گویند: ما برای این قواعد فقهیّه مثل قاعده«لاضرر» و امثالهم که قائل بر آن­ها هستیم؛ استقلال قائلیم و می­گوییم: هر چند آن­ها اطلاقات ادلّه اوّلیّه را قید مى­زنند امّا خودشان هم داراى استقلال مى­باشند.

حالا من یک سؤال می­کنم: این اطلاق ادلّه اوّلیّه یعنی چه؟

این­ها جواب داده و می­گویند: البته دلیل «لاحرج» به عنوان حاکم بر دلیل وجوب روزه مطرح است و نتیجه آن تقیید مى­باشد. قاعده «لاضرر» نیز بر دلیل وجوب وضو حکومت داشته و نتیجه آن تقیید دلیل وجوب وضو است. ولى در عین حال، این دو قاعده داراى استقلال مى­باشند.

ما می­پرسیم: چه ارتباطی با عنوان مستقل بودن دارد که شما می­گویید: گرچه ما قائل به استقلال هستیم، امّا این قاعده می­آید برای این­ها کار می­کند؟

این­ها می­گویند: این دو قاعده دارای استقلال هستند، ولی استقلالی که ما مطرح می­کنیم، به این معناست که گاهی به این قواعدی که ما به عنوان «لا حرج» و «لا ضرر» بیان می­کنیم، نیاز ندارد.

ما می­گوییم: این غلط است، شما خودتان از این طرف بیان کردید که این قاعده نیاز به یک قاعده «لا ضرر» دارد، حالا من سؤال می­کنم: این قاعده «لا ضرر» در کجا وجود دارد؟ در اصول یا فقه[4]؟

می­گویند: براساس آن قواعد فقهیّه­ای که شما بیان می­کنید، این مسئله وجود دارد، گرچه صورت ظاهر این دو قاعده دارای استقلال هستند، امّا وقتی شما حکم کلّی را در این باب آوردید و قید زدید، این قید در قواعد اصولی که جنبه آلی دارد، بررسی می­شود. پس به نظر می­رسد تفکیک کردن قواعد اصول با قواعد فقه مناسب نیست.

بررسی عبارت «التی یمکن» در تعریف حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) 

وقتی خود حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) می­فرمایند: «الَّتی یُمکن» - این امکان دارد - خود این، دلالت بر همین مسئله تفکیک ناپذیری قواعد فقه و اصول است.

خود آقایان بیان می­فرمایند: ذکر کلمه «یُمکِن» به این جهت است که بعضی از مسائل اصولیّه وجود دارد که اگرچه در اصولی بودن آن­ها تردیدی نیست، ولی مشهور قائل به این هستند که آن­ها در حقیقت باید قواعد فقهی باشد.

من یک اشکالی به این مطلب می­گیرم و آن این که چرا این­طور مطرح کردید؟ ای کاش از اوّل می­فرمودید: قواعد فقه و اصول به هم گره خورده است.

حتّی می­گویند: بعضی مواقع اجماع بر عدم اعتبار آن­ها قائم شده است. مثل شهرت فتوائیّه و اجماع منقول به خبر واحد و قیاس که از مباحث اصولی است و ممکن است کبرای استنتاج قرار بگیرند، هر چند مشهور قائل به عدم حجّیت شهرت فتوائیّه (گرچه الآن یک مقداری راه باز شده و خیلی­ها دیگر این­طوری فکر نمی­کنند) و اجماع منقول به خبر واحد هستند - مثلاً حتّی نزد آن کسانی که اجماع خبر واحد را حجّیت می­دانند، می­گویند: حجّت نیست - و علمای شیعه اتّفاق بر عدم حجّیت قیاس دارند که این درست است.

همین امر سبب شده بحث قیاس در کتاب­های اصولی مطرح نشود - یعنی یک چیزی گفتند و رد شدند و خیلی راجع به قیاس مطرح نکردند - ولی عدم حجّیت غیر از امکان وقوع در طریق استنباط نیست. وقتی این را شما بیان می­کنید، در حقیقت امکان وقوع در طریق استنباط وجود دارد - که محلّ بحث ما هم الآن همین است و داریم راجع به تعریف بیان می­کنیم و می­گوییم: «استنتاج الأحکام الکلّیة الفرعیّة الإلهیّة أو الوظیفة العملیّة» -

بنابر این ذکر کلمه «یُمکِنُ» برای این است که مسائل شهرت فتوائیّه و اجماع منقول به خبر واحد و قیاس و امثال آن­ها، هم از نظر قائلین به حجّیت و هم از نظر قائلین به عدم حجّیت، بتواند به عنوان مجموعه مسائل اصولی مورد بحث قرار بگیرد.

یعنی امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) آمدند یک طوری بحث کردند که بتوانند عنوان عدم حجّیت و حجّیت را در این قضیّه قرار دهند و به همین خاطر «الَّتی یُمکِنُ»می­فرمایند. البته این بحث دارد که إن­شاءالله در جلسه بعد مورد بررسی قرار می­دهیم.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»