[1] من یک نکته­ای را عرض کنم و آن این که در این مورد باید دقّت کرد که اشتباه نشود و آن این که معلوم است که معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) فرمودند: «دم نجس است» امّا ما می­خواهیم اصولی صحبت کنیم؛ پس اصول باید قاعده به دست ما بدهد که هر چیز براساس این قاعده بود، ما هم بر آن حکم می­دهیم.

مثلاً در جلسات قبل هم بعضی از اعزّه در مورد ثقه به این اشتباه افتاده بودند و می­گفتند: ثقه را که معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) بیان فرمودند؛ پس این که ما حجّیت خبر ثقه را بیان کنیم، چه معنا دارد؟! گفتم: این قاعده اصولی است. البته درست است که خبر ثقه را معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) بیان فرموده و اگر بیان نمی­فرمود، چیزی در دست ما نبود امّا ما داریم بحث اصول می­کنیم، افکار جای دیگر نرود. ما الآن نه ورود به مباحث اخباری داریم و نه ورود به این که قول امام حجّت است. البته حتّی حجّت بودن قول امام را هم اصول می­گوید. لذا حجّیت قول و فعل معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) را هم اصول به ما داده است و بعدها حجیّت خبر ثقه ملحق شده است.

در این قسمت پرسش و پاسخی نیز انجام گرفت:

- (این که شما می­فرمایید علم اصول این را بیان کرده که قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) حجّیت دارد یا ثقه هست، این را هم از کتاب گرفته و خودش وضع نکرده است)

- درست است ولی شما دقّت نکردید چه می­خواهم عرض کنم. خودش وضع نکرده، ولی وقتی به عنوان وضع­کننده قوانین شد، گفت: قول کتاب­الله و معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) حجّت است.

- (اگر قبول نمی­کرد، چه؟)

اگر اصول، حجّت بودن قول و فعل معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) را قبول نمی­کرد، ما آن را به سینه دیوار می­زدیم. چون عرض کردیم، ما اصولمان را از حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) داریم. گفتیم: ما سه مرحله اصول داریم - گرچه بعضی قائل به چهار مرحله هستند - یکی مرحله عصمت هست؛ یعنی ما قائلیم که در دوران خود معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) اصول پایه­گذاری شد. لذا ما اصلاً آن اصولی را که براساس قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) نباشد، قبول نداریم.

لذا این را که ‌قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) حجّت است، در اصول یک قانون شد و این قانون اوّلیّه معصوم است. گفتند: زمانی که شما نیستید، ما چه کنیم؟ فرمودند: اگر دسترسی به ما پیدا نکردید، کتاب­الله و قول و فعل ما حجّت است. خود پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) نیز فرمودند: «إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی» ‌که خود این، همان مبنا است.

- (دور پیش می­آید. ما حجّیت اصول را مستند می­کنیم به این که مورد تأیید ائمّه اطهار(علیهم صلوات المصلّین) است، از آن طرف می­خواهیم حجّیت قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) را هم از علم اصول بگیریم)

- خیر، در این­جا این­طور نیست. فقط یک قاعده را معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) به دست ما داد، حالا قواعدی در ذیل این قضیّه درست می­شود. امام دیگر نفرمود: شما حجّیت خبر ثقه را مطرح کنید بلکه ما این را ساختیم.

- (حجّیت قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) را با همان آیات و روایاتی که فرمودید، از علم کلام می­گیریم و بعد مبتنی بر این، علم اصول دارای مستند وحیانی می­شود، بنابراین حجّیت خود قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) را هم اگر بخواهیم تحت عنوان یک قاعده اصولی بدانیم، این اصلاً نه دور مضمر، بلکه دور مصرّح است)

- خیر؛ اگر آن­طور باشد، ما دیگر هیچ­گاه نباید قاعده­های اصولی بسازیم. دلیل این است که خبر ثقه هم از ناحیه معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) بود امّا آیا حجّیت خبر ثقه را معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) درست کرد یا این که حجّیت خبر ثقه را براساس آن چیزی که اصولی گفت درست کردند؟ اصولی می­گوید: قول امام حجّت است، امام هم فرمود: خبر ثقه وجود دارد؛ پس حالا ما هم می­آییم قاعده جدیدی درست می­کنیم و می­گوییم: همان­طور که قول امام حجّت هست، خبر ثقه هم که امام فرموده، حجّیت دارد. پس حجّیت خبر ثقه درست می­شود. پس دور نیست.

ثانیاً‌ این مطلب به این معنا نیست که ما بخواهیم نعوذبالله و نستجیربالله امام را در قالب علم اصول بیاوریم. منظور این است: وقتی علم اصول می­خواهد چیزی را مطرح کند، براساس قواعد بیان می­کند. می­گوید: ما یک قاعده داریم که در اصول هم آن را پذیرفته­ایم ولو این قاعده را خود معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) در دست ما قرار داده امّا حالا دیگر قاعده اصولی شده است و آن قاعده این است: قول و فعل معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) برای ما حجّت هست. حالا از این به بعد، دیگر با این قاعده کار می­کنیم.

اگر غیر از این بود، همین فرمایش حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) مورد اشکال بود و باید به ایشان می­گفتیم: آقا جان! چرا دم نجس را این­گونه بیان می­کنید؟ معلوم است که دم، نجس است. امّا ایشان می­فرمایند: این یک حکم مستقل و وضعی الهی است امّا این وضعی الهی به عنوان کلّی فرعی است. ‌چون اگر خواستید اصول بخوانید و با اصول گام بردارید، باید همین را هم در قاعده بیاورید، قاعده چیست؟ «کل نجس یجب الاجتناب عنه» که همین قاعده­ را هم معصوم(اعلی اللّه مقامه الشّریف) داده است. امّا حالا این، قاعده اصلی شد و بعد از این هر چیزی را که معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) گفت نجس است، در این قاعده هم قرار می­دهیم و با این قاعده کلّی حرکت می­کنیم. پس این به عنوان یک قاعده عملی است.

پس این مطلب بدین معنا نیست که نعوذبالله در قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) اشکال است. دقّت کنید، مباحث عقلانی دقّت بیشتری می­خواهد. مثل این که می­گویند: اسلام گاهی از مو باریک­تر است؛ یعنی یک ظرافت­های خاصّی دارد که اگر به این ظرافت­ها توجّه و دقّت نشود، شاید اشتباه برداشت شود و این­طور تصوّر شود که حکم امام را این آقا می­خواهد تأیید کند! این غلط است، ما که بالاتر از حکم پروردگار عالم و امام چیزی نداریم. امام به عنوان حجّت شرعی برای ما است و تجلّی اسماءالله و صفات­الله است.

امّا همین امام یک قاعده داد که در اصول هر مطلبی که در این مورد پیش آمد، سراغ این قاعده می­روند و آن «کل نجس یجب الاجتناب عنه» است. لذا درست است که شما بر نجاست دم واقفید امّا باید در این قاعده وارد شود.

لذا طبق فرمایش حضرت امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) آن «أن تقع کبرى» باید باشد که این «استنتاج الأحکام الکلّیة الفرعیّة الإلهیّة» به وجود آید. پس کسی نمی­گوید الهی نیست، ولی فرعی است. حالا در یک قاعده قرار می­دهید و به این قاعده اصولی، کبری می­گوییم. یعنی این کبرای ماست و هرچیزی را به آن ارائه می­دهیم. کبری چیست؟‌ آن قاعده­ای که شما درست کردید. قاعده شما چه بوده؟ در آن­جا «قول الثقه حجّة» و در این­جا «کل نجس یجب الاجتناب عنه» است.

لذا بحث بر این نیست که کسی بخواهد بگوید اصول مستقل است. اتّفاقاً‌ ما بیان کردیم که اصول خودش یک علم آلی است «هو القواعد الآلیة».

- یکی دیگر از حضّار در تأیید فرمایش حضرت استاد بیان کردند: (خواستم بگویم در این مباحثی که این بزرگواران فرمودند، با یک واسطه، بحث کاملاً اصولی می­شود و آن هم این که ما در اصول یک بحثی داریم به عنوان ظواهر کلام متکلّم، حالا اعم از این که ظواهر کتاب،معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) یا اقوال دیگر باشد. فکر کنم خود این واسطه­ای باشد برای همین فرمایشی که فرمودند، مثلاً ‌ما مطلب «ما آتاکم الرسول فخذوه» را با یک قاعده اصولی که «ظاهر حجّت است، مادامی که مطلبی بر خلافش نیاید» و اراده جدّی متکلم را همین بگیریم، ثابت می­کنیم. می­خواهم عرض کنم: ظاهر، حجّت است، جایش فقط در اصول است. در این مورد هم می­گویند: قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) حجّت است، از این جهت که در این­جا هم اگر ظاهر قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) مخالفی نداشته باشد، حجّت است. فلذا قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) هم با این واسطه حجّت می­شود)

- بله، مرحباً بناصرنا، همین که بیان فرمودید، درست است؛ یعنی همین مطالبی که می­گوییم حجّیت دارد، باز ظواهرش هست.

کما این که در جلسه قبل هم راجع به ثقه بودن زراره عرض کردیم: زراره ثقه است امّا تا زمانی بیان می­کنیم خبر ایشان برای ما حجّیت دارد که در مقابل او، ثقه دیگری نباشد که خلاف او بیان کند؛ چون اگر خلاف او بیان کرده باشد، تعارض پیدا می­کند و ما حکم تعارض را در اصول بررسی می­کنیم. لذا حجّیت خبر ثقه را هم موقعی بیان می­کنیم که در حقیقت در مقابلش خلافی نباشد. البته اگر خاطر شریفتان باشد این را در بحث تعریف آیت­الله العظمی خویی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بررسی کردیم.

لذا اگر در مقابل یک ثقه، ثقه دیگری بیاید و بگوید: این­جا نمازجمعه واجب نیست، تعارض به وجود می­آید که حکم همین تعارض را در اصول داریم. پس اگر در اصول می­آوریم، به این معناست که در می­وریم در آن قاعده کلّی (یا به تعبیر امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، کبری) قرار می­دهیم و از آن نتیجه­گیری می­کنیم. نه این که بخواهیم خلاف فرمایش معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) یا کتاب­الله صحبت کنیم. بلکه همان­طور که بیان فرمودند، ظاهر کتاب، حجّت است، در زمانی که مخالفت با او نباشد.

حال، اگر قولی از معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) بیاید که با ظاهر کتاب مطابقت نداشته باشد یا آیه­ای به صورت ظاهر با این آیه مقابله کند، ما باید چه کنیم؟

می­گوییم: در این­جا تعارض به وجود آمد و باید دنبال قول دیگری باشیم؛ یعنی فعلاً ‌این دو برای ما ملاک قرار نمی­گیرند، مگر این که همان حالت استصحاب و ... باشد که باید بررسی کنیم. بالاخره ما ناچاریم سراغ قواعد اصولی برویم؛ یعنی باز هم در این­جا قواعد اصولی است که ما را از مهلکه نجات می­دهد. مثلاً وقتی صورت ظاهر دو آیه با هم متفاوت است، به سراغ قول معصوم(علیه الصّلوة و السّلام) می­رویم، یا اگر فعلاً چیزی پیدا نکردیم، می­گوییم: کدام اوّل و یا آخر نازل شده تا براساس هر کدام استصحاب و یا ...؛ جاری کنیم پس سراغ قواعد اصول می­رویم.

[2] در این قسمت، پرسش و پاسخی به شرح زیر انجام شد:

- (ما لفظ «صعید» را هم در لغت نگاه می­کنیم ببینیم چیست تا در فقه و امثال آن استفاده کنیم؛ پس این هم مقدمه و آلی می­شود، چطور استقلال دارد؟)

- خود «صعید» هم وقتی در اصول آمد، آلیت است.

- (شما فرمودید وقتی در لغت این­ها را بررسی می­کنیم، استقلالی هستند.‌ چطور استقلالی هستند، درحالی که ما استفاده می­کنیم تا آن لفظ را که مثلاً در آن روایت آمده، بفهمیم و از آن بهره ببریم؟)

- خیر، اشتباه نشود؛ یعنی وقتی شما در لغت می­ببینید «صعید» چه معنایی می­دهد، دیگر کاری ندارید به این که مثلاً آن را از اصول آورده­اید و به این­جا عرضه می­کنید. این مستقل است، شما آن را به لغت دادید و می­گویید: معنی کن و به من بده.

- (معنی کن، به من بده؛ یعنی ‌من این را برای فهمیدن روایت می­خواهم، لذا این آلی می­شود)

- در اصول آلیه است، نه در خود لغت. ‌در خود لغت گفت: لفظ «صعید»، «کل وجه ارض» است، دیگر لغت تمام شد، حالا می­آورید و می­گویید: پس این «فتیمَّمُوا صعیداً طیباً» یعنی ما می­توانیم به ‌همه زمین (هر چه که شد، خاک و ...) تیمّم کنیم. امّا وقتی «صعید» را به علم لغت دادید، برای شما «کل وجه ارض» معنی کرد و تمام شد. دیگر نمی­خواهد برای شما حکم بدهد، فقط ترجمان می­کند.