بسمه تعالی

جلسه اول خارج فلسفه - مورخ 91/10/03

موضوع:چیستی فلسفه

بإذن الله تبارک و تعالی و بإذن مولانا صاحب العصر و الزمان(روحی له الفدا) بحث جدید خارج فلسفه را آغاز می­کنیم.

در ابتدا با توجّه به تعاریف مختلفی که از فلسفه شده مقدمه­ای راجع به این که فلسفه چیست، عرض کنم.

فلسفه چیست؟

نکته اوّلیه این است حقیقتاً راجع به فلسفه تعریف خاصّی نیست. شاید سؤال ­شود هر علمی دارای تعریف است، مگر می­شود علمی علم باشد و تعریف خاصی برای آن تبیین نشده باشد؟!

جواب این است که بله، هر علمی دارای تعریف است و درحقیقت فلسفه هم تعریف خود را دارد امّا این به آن معنا نیست که ما راجع به فلسفه بگوییم تعریفی که فلاسفه کردند تعریف واحد است، خیلی از تعاریف شبیه به هم هستند امّا تعریف واحد نیستند؛ یعنی نمی­توان گفت که در حقیقت تعریف فلسفه این است و لاغیر لذا جرأت تبیین به این مطلب- تعریف فلسفه همان است که ما می­گوییم- برای فلاسفه موجود نیست. - حالا به فضل الهی وقتی شرح می­دهیم و جلو می­رویم معلوم می­شود این مطلبی که عرض می­کنیم تا چقدر صحیح است. –

دلیل چیست؟ آقایان یک دلیل را تبیین می­کنند- گرچه راجع به این دلیل هم إن­قلت­هایی وارد است. [1] – مبنی بر این که در حقیقت فلسفه یکی از شاخه­های علمی است که نوع فعالیّت انسانی را نسبت به آن مطلب نمی­توانیم محدود کنیم؛ به عنوان مثال پزشکی محدود است به بدن و فقط از بدن سخن می­گوید امّا در باب فلسفه این­گونه نیست ما حتّی فلسفه طبّ، فلسفه علم، فلسفه مدیریت داریم. - این که مطالب مذکور چه ربطی به فلسفه دارد را عرض می­کنیم. گام به گام به فضل خدا و به حول و قوّه الهی می­خواهیم نکاتی را بیان کنیم که بسیار زیبا، عالی و دقیق خواهد بود. - لذا بیان می­فرمایند که فلسفه یک نوع حرّیت دارد، حریّت فعالیت آدمی است یا آزادترین نوع فعالیّت که نمی­توان آن را محدود به یک مطلب خاص کرد، این خصوصیت فلسفه است.

سؤال می­شود مگر نمی­گویید موضوع فلسفه وجود و موجود است پس چطور مطلب خاصّی ندارد؟ می­گوییم: بله امّا کدام وجود و موجود ملاک است. - پاسخ را مفصّل­تر عرض می­کنیم فعلاً گام به گام جلو برویم تا به فضل الهی به آن مطالب برسیم. – بعضی فلاسفه در تعریف فلسفه مطلب دیگری را بیان می­کنند که من فرمایشات یک به یک آقایان چه غربی­ها و چه شرقی­ها را عرض خواهم ­کرد. [2]

اوّلین سؤالی که پیش می­آید این است که اصلاً فلسفه از چه زمانی به وجود آمده است؟ - من امروز می­خواهم نکته­ای را عرض کنم که خیلی عجیب است در آن دقّت بفرمایید. - ما قائل به این نیستیم که فلسفه از یک زمانی به عنوان بعد از قرن­ها در انسان به وجود آمده است، بلکه معتقدیم وقتی در مورد تعریف فلسفه تأمّل می­کنیم، می­بینیم فلسفه از بدو خلقت انسان بوده است - شما وقتی به فلسفه دقّت کنید این نکته را خوب متوجّه می­شوید. - و بلکه به تعبیر دیگر اصلاً خلقت با فلسفه عجین است.[3]

واژه فلسفه یا فیلسوفیا - که عرض کردم معانی مختلفه دارد که حالا می­رسیم از دیدگاه علمای فلسفه هم عرض کنیم - یک واژه یونانی است که از دو بخش فیلو و سوفیا تشکیل شده است، اصل «فیلو» به معنای دوست داشتن، دوست داری و «سوفیا» به معنای دانایی است.[4]

پس وقتی می­گویید فیلسوفیا یا فیلوسوفر- یعنی کسی که دانایی را دوست دارد گفته­اند: - این هم باز از همان نکته­ها است ولی چون مطلبی است که اکثراً روی آن قول دارند و ثبت و ضبط شده است برای ما حجیت دارد. اولین کسی که از این واژه استفاده کرد فیساغورث بود به او گفتند آیا تو فرد دانایی هستی؟ گفت: من دوستدار دانایی هستم.[5]

حال با توجه به این تعریفی که عرض کردیم معلوم می­شود عمر فلسفه و آغاز فلسفه با آغاز خلقت است. - بگذارید ساختار شکنی کنیم و آن­ها که حمله می­کنند، حمله بکنند. – عرض بنده این است فیلسوف اوّل در عالم خود خدا است که هم خود، علم و هم خود دوستدار علم می­باشد و هرچند این معنا با واژه «فلسفه» عجین شد ولی این علم بدون شک قبل از این که واژه فلسفه تدوین شده باشد، وجود داشته است.

با توجّه به مطلب فوق این سؤال پیش می­آید پس چرا بعضی از علمای دین با فلسفه مخالفت کرده­اند؟ زیرا بعضی از معانی متعدّد فلسفه به واقع انحراف از فلسفه حقیقی است که همان­ها غالب شدند و غالب شدن این واژه­هایی که مخالف با آن اصل است، عامل شد برای این که با فلسفه مخالفت کنند و إلّا با آن جورچینی که جلو آمدیم فلسفه از بدو خلقت بشر بوده است.

باید توجّه داشت که یک زمان آغاز تدوین و یک زمان تبیین فلسفه داریم. واژه «فلسفه» مربوط به تدوین است و إلّا بشر از خلقت با فلسفه عجین بوده و نه تنها، تنها علمی است که حریت دارد و مخصوص به یک علم خاص نمی­گردد بلکه همه علوم را نیز در بر می­گیرد و چون انسان به علوم مختلف علاقه­مند است و عشق می­ورزد از همان بدو خلقت و تبیین «و علّم آدم الاسماء کلّها» عمر فلسفه عمری است به اندازه عمر خود بشر و علّت این که بعضی عمر فلسفه را به اندازه عمر خود بشر بلکه عمر خلقت تبیین می­کنند، این است که بشر به مطالب از لحظه­ موجودیت خود نگاه می­کند.

تصوّر به این است که آغاز فلسفه در یونان است ما اثبات می­کنیم که این­گونه نیست. ما فکر می­کنیم یکی از دلایل مخالفت بعضی از آقایان نیز همین است که تصور می­کنند این علم از یونان آمده است[6] در صورتی­که این­گونه نیست. به عنوان مثال در اصل، خود سوره مبارکه توحید سوره وجودی است «بسم الله الرحمن الرحیم قل هوالله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد» در مقابل لم یلد و لم یولد این است که شما یولد هستید یا «خلق السماوات و الارض فی ستّه ایام» همه مباحث وجودی است. پس محتوای فلسفه از یونان نیامده است. بلکه طول زمان و ... واژه­ها را تغییر داده و خوب یک واژه به عنوان فلسفه غالب ماند وإلّا انسان از روز اوّل به تفکّر وادار شده است، همان­طور که بیان کردند: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»، که در تفاسیر گفتند: «الا لیعقلون».

به یک تعبیر دیگر - توجّه فرمایید می‌خواهم تعبیری بگویم، این تعبیر را حتماً یادداشت بفرمایید، بسیار نکته مهمّی است - ما بیان می‌کنیم: وقتی شما به یک­باره به این موضوع فکر می‌کنید که مثلاً این چوب یا میکروفون چطوری به وجود آمده است، در حقیقت این مطلب را فلسفه می‌کنید؛ یعنی تفکّر برای آن نیز هست.

حال در بررسی مخالفت آقایان باید ببینیم که آیا واقعاً واژه فلسفه چون از یونان آمده خیلی بد است یا خیر، محتوا و موضوع آن اشکال دارد؟ اگر مخالفت بر سر واژه است که بعد در اسلام واژه حکمت متعالیّه به کار برده شد و حکیم یعنی همان که حکمت می‌داند. [7]

این که در مسئله تفکّر فلسفی انحراف به وجود آمده است، شکّی نیست.[8] - به آن انحرافات هم إن‌شاءالله به فضل الهی می‌رسیم ولی اصل بحث فلسفه خدشه­بردار نمی­شود. - امّا بالاخره به یک تعریفی که هیچ اختلاف نظری در آن نباشد نیاز است و آن تعریف این است که فلسفه تفکّر درباره کلّی‌ترین و اساسی‌ترین موضوعاتی که در جهان و در زندگی با آن‌ها روبرو هستیم. لذا می‌بینید که می‌گویند از علوم عقلی است.

حال این که تفکّر چگونه باید باشد و بعضی این تفکّر را به چه سمت و سویی بردند، یک بحث جدایی است امّا اختلاف اصلی از همین جا پیش می‌آید لذا بعضی اشکال می­گیرند که آقا! چرا این‌گونه تفکّر می‌کنید؟! چرا راجع به پروردگار عالم این‌طوری صحبت می‌کنید؟! این وجود و موجود و این حرف‌ها چیست؟! یا شما با این سبک و سیاق می‌گویید وحدت الوجود؟! این حرف‌ها چیست؟!

امّا اگر از همان بزرگواران بپرسید که آیا در اسلام تفکّر وجود دارد؟ می‌گویند: این چه حرفی است می‌زنید؟! تفکّر در بشریّت موجود است. قرآن هم می‌گوید: «أفلا تتفکرون»، «أفلا تعقلون». اصل، این تفکّر و تعقل است، منتها این مهم است که ملاک شما از تفکّر و تعقّل چیست؟ وإلّا در اصل تفکّر هیچ إن‌قلتی نداریم.

مطلب دیگر این است که فلسفه چه زمانی پدید می‌آید؟ موقعی که سؤال‌های بنیادین در وجود انسان درباره خود و جهان مطرح می­شود. سؤال‌هایی از قبیل این که اصلاً خلقت چیست؟ چیستم؟ از کجا آمده‌ام؟ به کجا می‌روم؟ آمدنم بهر چه بود؟ اصل این «من عرف نفسه فقد عرف ربه» فلسفی است و این سؤال­های بنیادین در همه ایجاد می­شود یکی از دوستان گفت: دخترم سؤالی کرده که من در پاسخ آن مانده­ام. گفت: دخترم می‌گوید: خدا خودش چطوری به وجود آمده است؟ همین پرسیدن‌ها شروع تفکر فلسفی است. یا این که می­بینید یک بچّه وقتی چیزی را به او می‌دهید، باز می‌کند بعضی می‌گویند شئ را خراب کرد، ما می­گوییم اتّفاقاً این عمل خرابکاری نیست، بلکه او به دنبال این است که بداند این شیء چگونه به وجود آمده و علّت به وجود آمدن آن چیست که نشان­دهنده همان وجود تفکر فلسفی در انسان است. إن‌شاءالله ادامه بحث جلسه آینده.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»