بسمه تعالی

جلسه 2 خارج فلسفه - مورخ 91/10/05

در مورد چیستی فلسفه عرض کردیم که یک علم تعقلی و تفکری است و چون خود بشر از روز نخست با تفکر قرار داشت فلسفه نیز از روز نخست بوده است و جلسه گذشته بیان شد آیا می­بایست از واژه فلسفه هراس داشت یعنی باید آن را مورد هجمه قرار دهیم یا خیر از آن دفاع مطلق کنیم؟

طبعاً همه سؤالاتی که برای انسان راجع به بحث بنیادی موجود و وجود مطرح می­شود و به عبارت دیگر همه مطالب راجع به چیستم، کیستم، از کجا آمده­ام، نقطه اصلی و مسئله بحث خواهد بود. این هم یکی از آن نکات بسیار مهمی است که باید در آن تأمّل کرد آیا این سؤالاتی که به عنوان سؤالات ذهن فلسفی بیان می­کنند، از یونان باستان آمد؟ یا این­که بشر به خودی خود در بستر عقل قرار داشت و این سؤالات برای او همیشگی بوده است؟ وقتی به حقیقت انسان مراجعه می­کنیم می­بینیم در انسان همیشه این مطالب نهفته شده بود و موجودیت او با این مسائل همراه بوده است.

با توجّه به این دید کلّی فلسفه را از دید فلاسفه توضیح می­دهیم که هر کدام به نوبه­ای با همین دید وارد شده­اند. البتّه بیان شد برای فلسفه تعریف حقیقی مانند علم شیمی و فیزیک وجود ندارد؛ چون مشخص است آن دو علم در مورد چه بحث می­کنند امّا فلسفه در مورد همه مطالب می­باشد به خصوص برای وجود و موجودیت اشیاء است و در ضمن برای هر علمی نیز تبیین به این است که فلسفه­ای است (فلسفه علم، فلسفه مدیریت) و با توجّه به این مسئله توضیحاتی را بیان می­کنند.

اولین مسئله این است که فلسفه به یک امر کلّی می­پردازد. از جمله کسانی که راجع به امر کلّی صحبت می­کند، ارسطو است او می­گوید: «فلسفه علم به احوالات موجودات است.» یعنی اگر از باب این­که بالاخره هر علمی تعریفی دارد، بخواهیم فلسفه را به عنوان علم بما هو علم تعریف کنیم فلسفه علم به احوالات موجودات است؛ چون شما فارغ از همه مطالب می­خواهید راجع به موجود صحبت کنید پس این کلّیت بحث برای هر مسئله فلسفی است و از این جهت عنوان عقلایی برای فلسفه بیان می­کنیم.[1]

پس اصل بحث فلسفه امر وجودی است و کلّیت بحث برای همه آقایان یکی است. کما این­که اصلاً بعد از این در جزئیات است که بین فلاسفه شرق و غرب و حتی بین فلاسفه اسلامی که به جای واژه غربی فلسفه عنوان حکمت و حکمت متعالیّه بیان کرده­اند، اختلافات به وجود می­آید. باید به این مطلب دقت شود که اصلاً ما در کلّیت هیچ اختلافی نداریم و آنچه که عامل اختلاف نظر شده همه در نگرش­ها نسبت به وجود و موجود و جزئیات در آن­ها است وإلّا همه آن­ها راجع به یک موضوع - همان بحث ارسطویی که تبیین به احوال موجودات است - بحث می­کنند.

در تعبیر ابن سینا(اعلی اللّه مقامه الشریف) تأمّل کنید ایشان نیز نسبت به این مطلب این­گونه بیان می­کند که «فلسفه در حقیقت آگاهی بر حقایق تمام اشیاء به قدری که برای انسان ممکن است، می­باشد.»؛ یعنی باز عنوان ابن سینا نیز در حقیقت آگاهی بر احوال موجودات منتها به قدر ممکن است.

این تعاریف و نظرات آقایان را عرض می­کنم تا از باب اوّل فلسفه را تطهیر کرده و قداست بدهیم که اگر بخواهیم ساختارشکنی کنیم خود باری تعالی اوّل فیلسوف عالم است و بعد هم بشر به عنوان نفخه روح حضرت حق ذوالجلال و الاکرام دارای تعقّل و تفکر است.

بله! این که تفکر باید صحیح باشد یا عقل بما هو عقل چیست یا در تعریف عقل امکان دارد بعضی به اشتباه بروند، مباحث دیگری است ولی اصل یکی است و همه در باب تفکر در رابطه با موجود و وجود بحث می­کنند. پس اختلافی در کلّیت ندارند. اختلاف بعد از آن آغاز می­شود و این­جا است که تبیین به حکمت و غیر حکمت برای ما به وجود می­آید.

با توجّه به این مطلب می­خواهم نکته­ای را عرض کنم که بسیار مهم است و آن این که نگاه به این مسئله باید نگاه قدسی باشد؛ یعنی فلسفه^[2] در حقیقت مقدّس است و از آغاز بشر تا به حال بوده و در ادیان نسبت به آن بحث شده است. به خلاف تعبیر بعضی که معتقدند فلسفه به اسلام ورود پیدا کرده است، ما می­گوییم خیر، شاید به نظر ایشان واژه جدید باشد امّا اصلش موجودیت دارد و کسی آن را نمی­تواند انکار کند.

فلسفه اگر قابل پذیرش نبود در اسلام اجازه ورود نداشت البتّه امکان دارد إن قلت­هایی مطرح شود که فلسفه نیز مانند مطالب بسیاری به عنوان بدعت و انحراف در اسلام به وجود آمد. می­گوییم اگر زمانی مطلبی را کسانی بیان ­کنند که انسان­های قابل اعتمادی نیستند این بدعت در مطالب است امّا فلسفه را شخصیتی مانند ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشریف) که شرح بر اصول کافی دارد و محدث است، بیان می­کنند.^[3] پس باید ببینیم چه کسانی به فلسفه ورود پیدا کردند و علّت پذیرش آن­ها چه بود.

یا مثلاً نگاه کنید جرجانی راجع به تبیین فلسفه این­طور بیان می­کند - شاید همین جا است که بعضی از آقایان به اشتباه رفتند و به ایشان از یک جهت توپیدند که حالا چون در مقدماتیم نمی­خواهیم ورود پیدا بکنیم - که شاید به صورت ظاهر تعبیر سلام اللهی نباشد امّا وقتی ما در روایات نیز نگاه می­کنیم انصافاً همین حالت را دارد. می­فرماید: «فلسفه عبارت است از شبیه شدن انسان به پروردگار عالم به اندازه توان خودش برای تحصیل حقایق موجود و سعادت ابدی.»

خوب تا این لفظ شبیه شدن به خدا پیش می­آید، خیلی جبهه می­گیرند که یعنی چه مگر می­شود شبیه خدا شد؟! می­گوییم مگر نه این است که آمده است «عبدی اطعنی اجعلک مثلی» یعنی تو را در تمثیل خودم قرار دادم، یا در «إنّی جاعل فی الارض خلیفه» انسان واقعاً خداست؟! کدام آدم نیمچه عاقلی بیان می­کند انسان واقعاً خداست یا این که شبیه خدا است و در مقابل خدا، خداتراشی می­کند؟! منتها در این نکات است که گاهی اختلاف پیش آمده است.

حال این که آیا می­شد مرحوم جرجانی، شیخ اشراق یا خود ملاصدرا(اعلی اللّه مقامهم الشریف)، با زبان دیگری بیان می­کردند، تا این مخالفت­ها پیش نیاید بحثی است که من الآن بیان نمی­کنم ولی خود شما بهتر می­گیرید. [4]

با توجّه به این مطالب فلسفه را به دو قسم حقیقی تقسیم بندی کردند: فلسفه نظری و فلسفه عملی. شما در علوم مختلف موجود در عالم که به نام علم می­شناسید از طبیعیات گرفته تا الهیات و ریاضیات دو نوع نگرش عملی و نظری دارید.

بحث الهیات یک بحث عملی نیست، در بحث عملی معمول این است که مطالب و براهینی که برای ما تبیین می­شود کاملاً معلوم و مشهود است؛ یعنی ابتدا با ادلّه خاصی جلو می­آیند و براساس تبیین آن ادلّه جلو می­روند و آزمایشاتی بیان می­شود که بر اساس آن آزمایشات نتیجه برای ما حاصل می­شود که آیا این مطلبی که بیان کردیم صحیح است یا صحیح نیست، امّا در فلسفه نظری نظریات دالّ بر این که واقعاً حقیقت ­باشند، نیست یا به تعبیر بعضی آقایان - دقّت بفرمایید این هم نکته مهمی است - جامع حقیقت نیست و این­گونه نیست که همه هست­ها و مطالب در فلسفه نظری حقیقتاً تبیین شود.

سؤال می­شود که از یک طرف می­گویید فلسفه یک بحث عقلی است و با تفکّر بشر سر و کار دارد و از طرف دیگر بیان می­کنید ما در فلسفه نظری نمی­توانیم آن چنان که باید و شاید به یک حقیقت برسیم، این دو مطلب چگونه با هم جمع می­شوند؟! می­گوییم: اصلاً اختلاف نظرها از همین جا به وجود می­آید؛ چون اگر حقیقت بما هی حقیقت در عالم موجود بود، دیگر عامل اختلافی نبود که کسی بخواهد بگوید نظریه من این یا آن است بلکه نظریه معیّن و معلوم بود و اصلاً دیگر اختلافی وجود نداشت.

امّا در مسائل نظری این­گونه نیست. تأمّل کنید! اگر در رابطه با مسائل طبیعیّات مسئله­ای به وجود بیاید بعد از آزمایشات به یک نتیجه­ای می­رسند هر چند امکان دارد در یک زمان خاصی از آن بهره برداری ­کنند و پنجاه سال بعد بگویند براساس فلان آزمایشات دیگر، تا اینجا اشتباهاتی صورت گرفته است لکن حداقل قضیه این است که همان مطلب را برای زمانی پذیرفته­اند امّا در فلسفه نظری این حالت نیست. اینجاست که بیان می­کنند که باز راجع به فلسفه دو نوع نگرش ایجاد شد: نظری و عملی که با هم تفاوت دارند - حالا به این نکاتی که کد می­دهم و جلو می­روم دقّت کنید نکات بسیار مهمی است - یعنی چه؟

می­گویند: فلسفه عملی در بحث خودِ فلسفه سه حالت دارد: تدبیر در امور فردیه، تدبیر در امور مدنیت و تدبیر در امور حاکمیت و هر آن چه غیر از تدبر در امور باشد اصلش فلسفه نظری است از خود الهیات گرفته تا طبیعیات و مطالب دیگر و در حقیقت این­ علوم نیز از یک جهت فلسفه نظری است. - پس آن با بحث اولیّه چه فرقی دارد إن­شاءالله اشاره می­کنیم - لذا الهیات را علم اعلی و ریاضیات، علم اوسط و علم طبیعیات را علم اسفل تبیین کرده­اند. پس این هم از یک دید نگاه به فلسفه است که دو نوع نگرش فلسفه نظری و عملی که خودشان نیز تفاوت پیدا کرده­اند، وجود دارد.

حالا این مطالب را بیان کردیم برای این که می­خواهم به نوعی این که بیان شد اصل یکی است امّا بعد از ورود در خود مباحث فلسفه یعنی نگرش­ها و تفکرها و جزئیات، اختلاف به وجود می­آید را ثابت کنم.

با توجّه به این مطلب شاید - توجّه بفرمایید بعداً بیشتر معلوم می­شود - علّت این که یک عده با فلسفه مخالفت کردند همین است، می­گویند: «اتفاقاً در همین جزئیات است که شما همه کاسه کوزه­ها را به هم می­زنید و اصلآً دید بشر را نسبت به باری تعالی خراب می­کنید بعد تازه عنوانی درست می­کنید به عنوان وحدة الوجود و ....» با جزئیات همه چیز درست می­شود و آن چیزی که ما اصلاً شاید با آن مخالفت می­کنیم همین جزئیات باشد کما این که مثلاً بزرگواری خواسته با فلسفه مخالفت کند کتابی به نام فلسفه و صوفی­گری در اسلام - حتّی هر دو (فلسفه و صوفی­گری) را با هم آورده است - تألیف کرده و در آن می­گوید: فلسفه عین همان صوفی­گری در اسلام است و به فلسفه حمله کرده و نکاتی آورده است. اتفاقاً با همین موضوعاتی که عرض کردم ما نیز در همین مطالب اختلاف داریم که اسلام این را نپذیرفته است علی ایّ حال در همین نوع نگرش­ها در فلسفه اختلاف به وجود آمد.

این سؤال پیش می­آید با توجّه به این که موضوع فلسفه بحث اختلافی موجود بدون هر قید و شرط می­باشد، اصلاً چه نیازی است که ما اصرار بورزیم که به این طریق نگرش داشته باشیم؛ یعنی در واقع دید تفکری به عنوان دید فلسفی برای ما چه سودی دارد؟

معتقدند ما بیاییم نوع دیگری نگاه کنیم و همان طور که بعضی از آقایان تاکید دارند ببینیم روایت شریفه و کتاب الله چه چیزی بیان می­کند و تسلیم پروردگار عالم و حضرات معصومین(علیهم صلوات المصّلین) باشیم، قول پروردگار عالم و قول معصوم(علیهم صلوات المصّلین) برای ما حجیّت دارد و اصلاً نیاز به مباحث فلسفی نداریم که به این صورت اختلاف نیز به وجود بیاید.

صورت مسئله خیلی خوب است - امّا به پاسخِ صورت مسئله خوب دقّت کنید - عرض کردیم که بحث فلسفه تفکر است حال سؤال می­کنیم آیا در آیات و احادیث اجازه تفکر داریم یا خیر؟ پاسخ این است اگر ملاک از تفکر، تفکر فردی باشد این اجازه را نداده­اند و به آن تفسیر به رأی گفته­اند، امّا اگر ملاک از بحث تفکّر این است که ببینیم بر اساس آن شرحی که معصوم(علیهم صلوات المصّلین) بیان می‌فرماید - که ایشان در حقیقت ترجمان قرآن کریم می­باشند و تفسیر حقیقی مطالب در دست آن‌هاست - باشد، منعی ندارد.

اگر حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) در یک جایی نوع نگرش و نوع تبیین را در رابطه با وجود و همه موجودیّت بیان نکردند و یا اشارتاً رد شدند، این‌جا باید چگونه بگوییم؟ از دو حال بیرون نیست یا توأم با تبیین مصادیق است یا این که مصداق وجود ندارد و فقط یک مطلب کلّی را تبیین فرموده­اند. در آن‌ مواردی که مصداق وجود دارد، طبیعی است ما با مصداق‌ها می‌سنجیم. - توجّه! توجّه! دقّت بفرمایید من با نگرش دیگری بیان می‌کنم، خیلی تأمّل بفرمایید. - آن‌جایی که حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین) با مصداق‌ها بیان فرمودند، ما هم با مصداق‌ها می‌سنجیم منعی نیز در آن نیست. امّا آن‌جایی که بیان با مصداق‌ها نبود، ما سراغ ماهیّت می­رویم.

- توجّه بفرمایید! - موضوع فلسفه وجود بود و بعد از آن، ماهیّت نسبت به او ...؛ یعنی کاربرد فلسفه شناخت موجودات است و می‌تواند مثلاً موجودی به عنوان انسان را به وسیله دانش فلسفه تا حدودی دریابد. وقتی این‌طور شد، دیگر طبیعی است اشکالی ندارد که ما در بحث فلسفه ورود پیدا کنیم.

نکته‌ای را می‌گویم خوب دقّت بفرمایید! از جمله ابن سینا(اعلی اللّه مقامه) هم به این نکته اشاره بسیار دقیقی دارد، می‌گوید: «غایت فلسفه بر این اساس است که انسان، گفته نظری مشابه نظام عالی جهان در حقیقتِ موجودات را دریابد و آن را تا حدّ ممکن عینی و عملی نماید - یعنی برایش در یک حدّ ممکن مشخّص شود - و اگر غیر از این بود، هر اسم دیگری را می‌توان بر آن گذاشت.»؛ یعنی اگر مسائلی که هست و عینیّت و حقیقت دارد، غیر از طریق تفکّر در وجود بشر بخواهد راه پیدا کند، هر اسمی دلش خواست برای آن­ها بگذارد. شاید به عنوانی ایشان هم می‌خواسته بیان کند که امکان دارد در آینده بعضی‌ با این لفظ واژه (فلسفه) مخالفت کنند. حال با بیان ایشان می­توان به مخالفین گفت چرا این‌قدر با لفظ واژه درگیر هستید، می‌توانید آن را تغییر دهید.

امّا آیا خارج از بحث واژه در رابطه با صورت مسئله یعنی موجود و حقیقت می‌شود بحث کرد یا خیر؟ و آیا می­توان از این صحبت کرد که انسان تا کجا می‌تواند به این حقیقت برسد یا نمی­توان؟

می­گوییم: چرا نمی­توان، آیا انسان می‌گوید حتماً با تفکّر فلسفی به حقایق در عالم می‌رسد؟! هیچ کس حتّی خود فلاسفه نیز چنین نگفته­اند و بنا نیست که بگویند با تفکر به همه مطالب می­رسند بلکه می­گویند: در حد امکان. همان‌طور که به عنوان نمونه نظرات جرجانی و ابن سینا را عنوان کردم.

بنابراین برای بشر تفکّر در مورد موجودات عالم در حدّ امکان منع نشده است و باید این را به عنوان یک حقیقتی که هم ادیان و هم در به ظاهر غیرادیان - یا به تعبیر آقایان بحث فلسفی – پذیرفته­اند، بدانیم لذا تأمّل بفرمایید ما فلسفه را با این نوع نگرش تطهیر می‌کنیم.

بحث دیگر این است: - خوب به این نکته‌ای که عرض می‌کنم دقّت کنید - چرا مورّخینی که راجع به فلسفه مطالبی را تبیین کرده­اند، فلسفه را ابداع اسلامی بیان نمی‌کنند؟ یعنی مگر شما نمی‌گویید در اسلام همه چیز هست، پس چرا نگفته­اند فلسفه در خود اسلام بوده است؟ تأمّل بفرمایید! می‌خواهیم نکته‌ای را عرض کنیم که شاید جدیدترین نکته‌ در مباحثی باشد که به فضل الهی می‌خواهیم در آینده بیان کنیم.

ما یک بحثی داریم به نام این که مثلاً در زمانی علمی بوده، امّا هرچه جلوتر آمده پرورش پیدا کرده است. این یک قاعده است. مثلاً طبّ از روز نخست در بشر بوده است؛ یعنی از همان ابتدا وقتی بشر احساس نیاز کرد، مثلاً وقتی پایش زخم شد به دنبال درمان رفت. یا در باب پوشش نیز [5]- عذر می‌خواهم حالا دارم در این مقدّمات بیان می‌کنم – زمانی احساس کرد پوست حیوان می‌تواند گرمابخش باشد، او را کشت و برای خودش پوستین درست کرد تا به امروز که با وسایل پیشرفته لباس درست می‌کند. پس از روز نخست احساس نیاز بوده ولی به مرور در هر زمینه‌ای تکامل پیدا کرده است.

در بحث شناخت نیز همین­طور به مرور تکامل پیدا کرده است می­گوییم: فلسفه از روز نخست در بشر بوده ولی به مرور تکامل پیدا کرده است لذا نیاز به ابداع نیست. پس اصرار به ابداع در اسلام معنا ندارد.

کما این که دین از روز نخست بوده، «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَامّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدىً» یعنی پروردگار عالم از روز نخست برای همه انسان‌ها هادی فرستاده منتها گاهی می‌بینید از این صد و بیست و چهار هزار پیامبر ابتدا پیامبر برای یک روستا بوده­اند و به عنوان رسولان اعظم نبودند، و گاهی تا به جایی است که می‌بینید حکومت تشکیل می‌دهند؛ یعنی پیشرفت پیدا می‌کنند.

بعضی اصرار به این دارند که بگویند فلسفه را مسلمانان ابداع کرده­اند، ما می‌گوییم: خیر، فلسفه را در ادیان داریم. هر چند گفتیم که اصل فلسفه قبل از یونان بوده است منتها این واژه تدوینش از زمان فیساغورث شد - جلسه قبل هم اشاره‌ای کردم - تبیین و تدوین دو چیز است، وإلّا تبیین از روز نخست بوده است. علت اصرار بعضی به ابداع فلسفه توسط مسلمانان این است که شاید مخالفت بعضی‌ کنار برود.

می‌گوییم: خیر، اصلاً نیاز به این تبیین نیست بلکه یک بحث تفکّری است که از روز نخست بوده است منتها مسلمانان آن را پرورش حقیقی داده­اند. آن­گاه این‌ اختلاف به وجود می‌آید که نگرش حوزه جهان اسلام و حوزه غیر جهان اسلام نسبت به فلسفه چیست؟ [6]

إن‌شاءالله ادامه این بحث برای جلسه آینده بماند.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»