بسمه تعالی

جلسه 3 خارج فلسفه -مورخ 91/10/09

موضوع: چیستی فلسفه (3)

عرض شد خود لفظ فلسفه می­تواند به عنوان یکی از الفاظ برای تعریف آن چه که در فلسفه هست، تبیین ­شود به عبارت دیگر فلسفه، واژه برای تعریف یک علم است که هم می­تواند در قدیم واژه­هایی داشته باشد و هم می­توانست بعد از آن واژه­هایی پیدا کند کما اینکه در اسلام واژه حکمت متعالیه را پیدا کرد بنابراین خود لفظ فلسفه مشکل ساز نیست بلکه مشکل در تعریف علم فلسفه است چرا که واژه بحثی است و خود علمی که راجع به او صحبت می­شود نیز بحث دیگری است.

بیان شد مواردی که اختلافی است راجع به جزئی است. سؤالی در ذهن عزیزان به وجود آمده مبنی بر این که می­گویند: شما بیان می­کنید در فلسفه راجع به کلیات صحبت می­شود حال چطور می­فرمایید در کلی با هم اختلافی ندارند و فقط در جزئیات اختلاف است، درحالیکه به نظر می­رسد در خود کل با هم اختلاف دارند؟!

اگر به تعابیر و نکاتی که ما تعریف کردیم خوب دقت بفرمایید مطلب معلوم می­شود. تأمّل بفرمایید! خود فلسفه را در یک اصطلاح بیان کردند که عبارت است از خود علم؛ یعنی در هر زمینه­ای عنوان علم عنوان فلسفه است منتها بیان کردند شناخت موجود از آن جهت که موجود است و نه از آن جهت که تعیّن خاصی دارد (کلی شناخت موجود). مثلاً خود جسم انسان یا نباتات عنوان موجود هستند.

به طور خلاصه آن علم و دانشی که برای موضوع فلسفه شرط می­شود موجودیت است موجودیت یا موجود عنوان موضوع فلسفه می­باشد، موجود عنوان بحث است اما مفهوم آن در خارج با مصادیق تبیین می­شود. علت این­که عرض کردیم در باب کلی اختلاف ندارند این است که همه فلاسفه راجع به موجود صحبت می­کنند اما منظور از این که بیان کردیم اختلاف در جزئیت دارند یعنی اختلاف در نوع نگرش به این موجود است که چگونه تبینش کنیم.

بحث وجود که حال چطور بیان کنیم، بحث موجود نیست آن­جا وجود به واسطه موجود به وجود می­آید چون هر موجودی لاجرم به یک وجود نیاز دارد. این­جاست که این سؤال مطرح می­شود که آیا این وجود خود موجود است یعنی به خودی خود هر موجودی وجود خود را درست کرده است؟ یا مطالب دیگر. بحث اختلاف از این جا به وجود می­آید.

بله، اصل خود بحث فلسفه به عنوان موجود، علم کلّی است. امّا باز در همین مطلب نگرش این­طور است - توجّه بفرمایید بتوانم سلیس و روان بیان کنم «هذا من فضل ربی» - که گاهی اشکال می­کنند بحث شما راجع به چیست؟ می­گوییم: موجود، می­گویند: موجود کلّی است و وقتی شما می­گویید اختلاف در جزئیت، منظور مصداق وجود می­شود؛ یعنی جزئی این است که لاجرم باید به سراغ مصداق برویم.

ما می­گوییم منظور ما از جزئی در تعریف همین کلیّت (موجود) و نگرش راجع به آن است. هرچند کلیّت (موجود) را همه قبول دارند و همه راجع به آن بحث می­کنند راجع به موجود صحبت می­کنند.[1]

موضوع فلسفه در حقیقت همان واقعیت است که ببینیم واقعیت قضیه چیست منتها این مطلب را در بیرون با مصداق­هایش می­بینیم. شما نمی­توانید بدون مصداق در مورد یک چیز صحبت کنید بالاخره یک مصداق خارجی می­خواهد، در مصداق­های خارجی است که باید دقت کنیم. از همین بحث مصداق خارجی آرام آرام جلو می­رویم نکاتی نیز عرض می­کنم که هم شیخ الرئیس و هم ملاصدرا (اعلی اللّه مقامهما الشّریف) می­فرمایند چون عرض کردم ما بعد از مقدمات - که در خود این مقدمات هم تعاریف غربی­ها را إن­شاءالله بیان خواهیم کرد - در حقیقت نوع نگرش ما این است که بیاییم نظرات فلسفه اسلامی، شرق و غرب را با یکدیگر تطبیق دهیم.[2]

عرض هم کردیم در بحث علمی باید فارغ البال باشید البته علّت این که بعضی از آقایان با فلسفه مخالفت می­کنند همین است. شما نباید به عنوان یک مسلمان یا یک کسی که طرفدار فلسفه دینی و اسلامی است نگاه کنید بلکه باید واقعاً ببینید این سه گروه کدام حق می­گویند بحث علمی و تطبیقی این­گونه است. بعضی از آقایان که اشاره می­کنم، آن­هایی که به فلسفه ایراد گرفتند و حتی علیه فلسفه کتاب نوشتند که من عین عبارتشان را می­خوانم یکی از مخالفت­هایشان همین­جا است که می­گویند اگر انسان این­گونه خیلی خالی الذّهن باشد امکان دارد دیگران ذهنش را ببرند و ایمانش را از دست بدهد. البته عرض ما این است که بحث ایمان یک بحث جدایی است ما هم قبول داریم حتّی اگر شما می­خواهید با هر دینی، مذهبی، مکتبی، مکاتب غربی و شرقی، مناظره کنید ابتدا می­بایست مسلط به مکتب خودتان باشید وقتی مسلّط نباشید طبیعی است در مناظره کم می­آورید - این مسئله بسیار مهمی است. - و این حالت ایجاد می­شود که گاهی دفاعتان دفاع چماقی می­شود.[3]

دفاع اصولی دفاع علمی است که شخص باید مسلّط باشد، ما در این قضیه شک نداریم که باید مبانی خود را بدانیم امّا ملاک ما در تخلیه ذهن این نیست که ایمانتان را کنار بگذارید، اشتباه نشود منظور این است که شما به عنوان کسی که دارید نگاه می­کنید و می­گویید آقایان فلاسفه غرب بفرمایید شما راجع به موجود و وجود چه چیزی را تبیین می­فرمایید، باید یک یک مطالبشان را بگیریم و بعد همین کار را در فلسفه شرق و اسلام انجام دهیم و ببینیم آن­ها چه می­گویند بعد ببینیم خود غربی­ها یا شرقی­ها و یا مسلمین هم اختلاف دارند یا خیر، بعد بیاییم جواب دهیم و دفاع کنیم.

اگر با این نگرش باشد خوب است، حتّی در مواردی می­شود گفت ما با آن­ها وجه اشتراک داریم ولو به صورت ظاهر واژه­ها متفاوت باشند. اگر ما فقط بخواهیم روی واژه زوم کنیم، خیلی مواقع توقف روی واژه­ها کارها را خراب می­کند.[4] خیلی از آقایان فقط روی واژه إن­قلت گرفته­اند.

شاید شما بفرمایید هر کلمه­ای دارای معنا است، چون در بحث وضع می­گوییم وقتی واضع لغت لفظی را وضع می­کند یک معنایی را قبل از لفظ مدّنظر گرفته بعد برای آن معنا لفظی را وضع کرده است. می­گوییم: ما هم قبول داریم که باید حتماً به واژه­ای که بیان کرده و معنایی که در ورای آن نهفته است خوب دقّت کنیم؛ زیرا شاید تصوّرمان از این لفظ اشتباه باشد، لذا باید ببینیم معنای آن چیست و کاری به واژه نداشته باشیم.

یک تعبیر بسیار عالی و خوبی را شهید بزرگوار آیت­الله شهید محمّد باقر صدر(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در یک مناظره علمی با همین غیر موحدین داشتند، گفته بودند: در نهایت قضیه شما به چیزی اعتقاد دارید همین اتفاقی که شما می­گویید، آیا همین جوری بوده یا نه در ورای آن یک علمی نهفته شده است؟

اگر بگویند همین جوری به وجود آمده که فساد در عالم بوجود می­آید، یعنی وقتی می­آیند مناظره می­کنند می­رسند به این جا که آیا عالم، عالم نظم هست یا نیست، یک بچّه ممیز هم این مطلب را می­فهمد اعتقاد به این که انفجاری صورت گرفته و عالم به وجود آمده است، مطلب دور از عقلی است و اگر هم این­گونه باشد که شما بیان می­کنید که مثلاً عالم از یک چیزی صورت گرفته، آیا این مسئله توأم با علم بوده یا نبوده است؟ آن­ها منکر این نمی­شوند. ایشان فرموده بود که شما این­گونه می­گویید ما اسم آن را می­گذاریم «خدا»، بعد تعبیر به واژه­ها در زبان­های مختلف کردند مثلاً در انگلیسی «God»، در عربی «الله»، در فارسی «خدا» می­گویند. آیا خود لفظ ملاک است یا نه همان معنایی که پشت لفظ خوابیده مهم است؟ بله، حتماً وقتی واضع لفظی را وضع می­کند معنا را در نظر گرفته، ولی ما گاهی گرفتار واژه ها می­شویم.

گاهی می­بینیم اصلاً نظر بعضی از آقایان مشترک است – إن­شاءالله به فضل الهی به آن مطلب می­رسیم. من این مقدمات را حتماً لازم می­بینم که بیان کنم. – من با استدلال بیان می­کنم بعضی از نکاتی که فلاسفه غربی گفتند همان چیزی است که ملاصدرای عزیز یا شیخ اشراق یا شیخ الرئیس (اعلی اللّه مقامهم الشّریف) بیان کرده­اند. انصافاً در محتوا یکی هستند امّا در نوع به ظاهر تبیین متفاوت هستند. بعضی بیان می­کنند خود تبیین هم اثرگذار است. آن یک بحث دیگر است که بعداً بیان می­کنم ولی واقعاً باید ببینیم که محتوا چیست. اصلاً به این علت فلسفه بحث عقلانی است که نگرشش، نگرش محتوایی می­باشد، لذا ما باید محتوا را بررسی کنیم. بله، در مواردی نیز در همان محتوا اختلاف دارند.(این نکته بسیار بکری است.)

ما می­گوییم در بحث اختلافات فلسفی و یا مخالفت با فلسفه، اشکال ندارد شما واقعاً بی­غرض و بی­مرض اثبات کنید که در این مسئله شما اشتباه می­کنید؛ چون بحث، بحث علمی است. امّا ما می­آییم یک مطلبی را تخطئه و تعطیل می­کنیم و به جای این که مطلب را حل کنیم صورت مسئله را پاک می­کنیم. شما باید مسئله­ای که بر روی تخته­ای نوشته شده را حل کنید نه این که وقتی نتوانستید حل کنید صورت مسئله را هم پاک کنید. اکثر آقایان در مخالفت فلسفه همین طور عمل می­کنند؛ یعنی چون نتوانسته­اند حقیقتاً مسئله را حل کنند، صورت مسئله را پاک می­کنند. إن­شاءالله به فضل الهی این را اثبات می­کنیم.

حال با توجّه به این مسئله که بیان کردیم عنوان موضوع فلسفه موجود است باید توجّه داشته داشت که مراد مفهوم آن نیست بلکه عنوان مصداق خارجی است، چون در مفهوم تباینی دارد که آن تباین را تشریح می‌کنیم. به یک تعبیر دیگر آقایان اشاره‌ای دارند که در آن متّفق القول هستند، من می‌خواهم قول­های متفق را بیان کنم. موضوع فلسفه در حقیقت همان واقعیّت است که از آن بحث می‌شود. به تعبیر دیگر اگر بخواهیم خیلی نوع دیگری نگاه کنیم، می­گوییم فیلسوف وقتی بعد از آن که به موجود می‌پردازد از دو حال بیرون نیست؛ یا به عنوان مصداق آن است و آنچه مفهوم وجود بر آن صادق است یا به عنوان مصداق آن است بر آنچه که واقعیّت می‌پندارد.

حال چرا پنداری واقعی بیان کردیم؟ چون از این‌جاست که اختلاف شروع می‌شود. یک فیلسوف می‌گوید من این را واقعیّت می‌دانم، فیلسوف دیگر می‌گوید من آن را واقعیّت می‌دانم. لذا عبارت پنداری واقعی را تبیین می‌کنیم. در این نکات توجّه بفرمایید.[5]

پس گفتیم از دو حال بیرون نیست، یا مصداق و آنچه مفهوم وجود بر آن صادق باشد؛ یا به عنوان مصداق و افراد ماهیّت برای آن قرار می‌گیرد. در صورت اوّل عنوان موضوع فلسفه، وجود است و در صورت دوم عنوان ماهیّت محقّقه از باب این که موجود است، می­باشد که تبعاً این سؤال پیش می­آید که فلسفه در رابطه با وجود بحث می­کند یا موجود؟ این‌ها نکات بسیار مهمّی است که باید در آن دقّت کنیم.

بعد نهایتاً بحث کاربرد فلسفه مطرح می­شود که کاربرد فلسفه موجودات است، نه این که موجودات در خود تعریف اصلی‌ ملاک باشد.[6]

خلاصة الکلام: قاعده این می‌شود که کاربرد فلسفه شناخت موجودات است؛ یعنی می‌تواند حقیقت موجود به وسیله دانش فلسفه از موجودات خیالی که برای بشر هست، معلوم گردد. به تعبیر دیگر تمیز است بین موجودات حقیقی و بین موجوداتی که تخیّلی هستند؛ یعنی نوعی نگرش - باز هم عنوان نگرش را تبیین می‌کنیم- به موجودات حقیقی و تخیّلی که عامل تمیز می­شود.[7]

پس دقّت بفرمایید، با توجّه به این مطلب ما راجع به همین وجود حقایقی را که در خارج از ذات او وجود دارد، تبیین می­کنیم و حتّی راجع به موجود همین حالت است که آیا این راجع به وجود درست است، یا راجع به موجود؟ إن‌شاءالله بماند بحث‌های آن در آینده مطرح می­شود.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»