بسمه تعالی

جلسه 4 خارج فلسفه -مورخ 91/10/12

موضوع: چیستی فلسفه (4)

در این جلسه جملات کلیدی فلاسفه را بیان کرده و بعد بدون نگاه تعصبی و با دید علمی بین آن­ها مقایسه و نتیجه­گیری می­نماییم.

ابن سینا(اعلی اللّه مقامه الشّریف): فلسفه آگاهی بر حقایق تمام اشیاء به قدری برای انسان ممکن است، می­باشد.

سؤالی که در رابطه با نظر ابن سینا مطرح می­شود این است که آیا شخص اگر حقایق تمام اشیاء را – که عالم پر از علم است – پیدا نکرد فیلسوف نیست یا خیر ملاک فرمایش ایشان تمام اشیاء نیست. زیرا هیچ کس غیر از وجود معصوم (علیهم صلوات المصلّین) - که علمش من ناحیة الله تبارک و تعالی است آن هم هر وقت خدا بخواهد – همه چیز را نمی­داند.

جرجانی: فلسفه شبیه شدن انسان به خدا برای تحصیل سعادت دنیا و اخری به اندازه توان انسان می­باشد. سؤال است تشبه به خدا به چه معناست؟ ما می­گوییم در فلسفه در مورد موجود صحبت می­کنیم نه وجود و آن جا که در مورد وجود صحبت می­شود درباره خداست.

ارسطو: او فلسفه را علم به موجودات می­داند از آن جنبه که وجود دارند؛ یعنی چون وجود دارند پس موجودند. این جا نیز تنها نوع بیان فرق می­کند ولی تقریباً نکته، همان نکته­ایی است که ابن سینا و جرجانی بیان کرده­اند و تا این جا با موجود سر و کار داشتیم.

فیثاغورس: گفتیم که او اصلاً عنوان فلسفه به معنای دوستداری دانایی را بیان کرده است.[1]

افلاطون: در کتاب «تاریخ فلسفه ویل دورانت» آمده است که او معتقد است، فلسفه لذت بسیار خوشایند بشر می­باشد به تعبیری فلسفه برای بشر گواراست یا می­گوید نتیجه داشتن فلسفه آن لذت ابدی است.

فلسفه خواستگاه حیرت در برابر جهان است. از آن باب فیلسوف به کسی اطلاق می­شود که در پی شناخت امور ازلی و حقایق اشیاء است و علم به علل و مبادی آن­ها را پیدا می­کند.

تأمّل بفرمایید! باز در این تعریف عنوان حقایق اشیاء مطرح می­شود.

سیسرون: فلسفه عبارت است از علم پیدا کردن به شریف­ترین اموری که بشر می­تواند به آن دست یابد و توانایی آن هم را دارد به هر وسیله­ایی که ممکن است به آن دست یابد که گاهی با تفکر و گاهی با آزمایش به این هدف می­رسد.

عنوان کردم که کلمه فلسفه واژه غالب است و می­شود به جای آن یک واژه جدید گذاشت همان­طور که مثلاً در اسلام به آن حکمت متعالیه می­گویند و این نکته عرض شد که در هر علمی فلسفه مطرح است مثل فلسفه مدیریت، فلسفه ریاضی، فلسفه اخلاق، ... سیسرون این تعبیر را دارد که به «به هر وسیله که ممکن است» لذا امور آزمایشگاهی هم فلسفه می­شود.

اگر گفته شود که ما بیان کردیم فلسفه عمل تفکر است پس امور آزمایشگاهی چگونه می­تواند در این علم عنوان شود؟ می­گوییم: اصلاً بستر همه علوم، مباحث عقلی است و حتی همان نقلی­ها نیز در بستر عقل هستند پس این­جا امور آزمایشگاهی نیز داخل می­شود.

سیسرون گویی با فلسفه سخن می­گوید که «تو دوست فضیلت و دشمن رذیلت هستی و هر که فیلسوف شد دوست فضائل و دشمن رذائل است.» اگر تو نبودی ما چه بودیم؟(ما به حقایق دست نمی­یافتیم) اگر تو نبودی زندگی ما چگونه می­گذشت؟

توماس هابز: او نقطه نظرات مخالف با آقایان (هگل و ...) را دارد. ایشان می­گوید: فلسفه علم به روابط علّی و معلولی که میان اشیاء هست، می­باشد که اگر کسی بتواند روابط این­ها را پیدا کند و علم به آن داشته باشد فیلسوف است.

اگر در تعاریف دقت کنید متوجه عرض بنده می­شوید که در کلیّات متفقند ولی در جزئیات متفاوت می­باشند. تأمّل بفرمایید! همه راجع به اشیاء و موجودات بحث می­کنند امّا نوع نگرش­ها فرق می­کند.

کریستین وولف: فلسفه علم به موجودات ممکن است بعضی آقایان می­گویند که منظور از تعبیر فوق یعنی هر چه ممکن است بالفعل حالت تحقق پیدا کند ولو بالقوه باشد.

دلیل آن که اشیاء و موجودات می­گوید این است که بشر با محسوسات و عینیات سروکار دارد. می­گویند فلسفه برتر از محسوسات سخن می­گوید ولی اصل قضیه محسوسات هستند امّا سؤال این جاست که آیا موجودات فقط محسوسات هستند؟ در ضمن این جا بحث بالفعل و بالقوه بودن، نکته دارد که بعداً بیان می­شود.

فیشته: او بیان کرد علمِ علمِ یا علمِ معرفت همان­طور بحث در امر مطلق بیان کردند. ایشان هم بیان می­کنند فلسفه مجموعه معرفت­هاست. ببینید این تعاریف به هم نزدیک هستند فقط ابن سینا می­گوید خصوصیتش این است که به آن­ها نظم داده­ایم. عرض کردم پولسن که از فلاسفه غربی است این را تبیین می­کند.

اوبروگ: می­گوید «فلسفه علم به مبادی و اصول است.»

هربارت: که یکی از فلاسفه جنجالی است، بیان می­کند: «فلسفه تحلیل معانی عقلی است.» - تعبیر را دقّت بفرمایید - یعنی تحلیل آنچه که به اصطلاح مطالب عقلی می­گویند.

وونت می­گوید: «کار اساسی فلسفه متحّد ساختن تمام معرفت­هایی است که از راه علوم مختلف به دست می­آید تا به این ترتیب مجموعه واحد و پیوسته­ای را ایجاد کند.» من استدعا دارم این تعریف را دقیق یادداشت کنید چون با این تعریف کار داریم، من اعتقاد دارم نزدیک­ترین و جامع­ترین تعریفی که از فلاسفه غربی به فلاسفه اسلامی وجود دارد، همین تعریف است. حال این را یادداشت بفرمایید بعد با هم آن­جاهایی که عرض کردم مقایسه خواهیم کرد.

یکی از فلاسفه دیگر غربی ثورو است که اوّل مقدمه­ای را به عنوان تبیین ابتدایی چیستی فلسفه بیان می­کند بعد به­ یک­باره راجع به خود فیلسوف صحبت می­کند. او به این طریق می­خواهد معنای فلسفه را بیان کند معتقد است معنای فلسفه را باید از خود لفظ فیلسوف گرفت، می­گوید: «برای فیلسوف شدن چند چیز نیاز است یک: داشتن افکار باریک و دقیق، دو: تأسیس مکتب خاص، بعد می­گوید این­ها کافی نیست بلکه باید حکمت را دوست داشته و بر طبق احکام آن زندگی ساده و شرافتمندانه و اطمینان­بخش ایجاد کند و اگر کسی تنها حکمت را دوست داشته باشد کافی است که فلسفه را بداند.» در نهایت دوستی حکمت و این که طبق آن بتواند زندگی ساده و خوب داشته باشد را بیان می­کند. معلوم است با این حساب باید افکارش را نسبت به این قضیه بداند که زندگی ساده و شرافتمندانه را نتیجه می­دهد.

کانت می­گوید: فلسفه شناسایی عقلانی است عقلی که از راه مفاهیم حاصل شده باشد؛ یعنی شناسایی مطالب از راه مفاهیم حاصل می­شود.

ملّاصدرای عزیز(اعلی اللّه مقامه الشّریف) چه می­گوید.[2] ملّاصدرای عظیم الشّأن آن عارف بالله بیان می­کند که فلسفه استکمال نفس انسان از طریق معرفت یافتن به حقایق موجودات است. توجّه بفرمایید تبیین حقایق برای ما به وجود می­آید. ابن سینا هم گفت فلسفه آگاهی بر حقایق تمام اشیاء است، ملاصدرا نیز می­گوید فلسفه استکمال نفس است منتهی این­طور بیان می­کند که استکمال نفس انسان از طریق معرفت یافتن به حقایق موجودات است، همان­گونه که در خارج هستند؛ یعنی باید آن چه که هست بما هو موجود باشد - که اگر غیر از این باشد مورد قبول نیست. – و نیز به وجود آن­ها حکم حقیقی کنید؛ یک حکم کنید و حکم را بگیرید و نتیجه­اش معلوم شود، آن هم با برهان و نه ظن و گمان و تقلید. این جاست که بعضی می­گویند مگر همه چیز با برهان ممکن است و عقل می­تواند! آیا اصلاً برهان حقیقی داریم؟[3]

همان­طور که می‌‌دانید یکی از مباحث در هر علمی تعاریف هشت‌گانه راجع به آن علم است که از ابتدا بیان می‌‌کنند، در نهایت می­رسند به غایة العلم. البتّه غایة العلم به این معنا نیست که هر علمی نهایت دارد بلکه منظور از غایة العلم تعریفی است که در نهایت می‌‌خواهیم به آن برسیم غایت صرف، نحو، فقه معلوم است چیست؛ یا غایت اصول آن علم آلی و مقدّمه­ایی برای علم اصلی که فقه است، می­باشد.

امّا غایت دیگری وجود دارد به این معنا که بالأخره هر علمی یک «مِن» و یک «الی»‌ دارد. - همان‌طور که شما از اوّل طلبگی گفتید «مِن» معانی المختلفه دارد ولی معنای اصلیش ابتدائیه است. «سرت مِن البصرة الی الکوفه» این بیانی که در صرف میر و مطالب خواندیم – علی­ایّ­حال ببینید می‌‌گوید نه ظنّ ‌و گمان و تقلید، - توجّه! ‌توجّه! - آیا واقعاً برهان عقلی نهایتی دارد که به این‌جا برسد؟

این هم بحثی است امّا - خوب دقّت کنید. تعابیر، تعابیر زیبایی است. - می‌‌فرمایند: و نیز حکم حقیقی به وجود آن‌ها با برهان، - نه ظنّ ‌و گمان و تقلید - به قدر توانایی انسان‌ها. آن‌جا هم ابن‌سینا خیلی کوتاه می‌‌گفت: به قدری که برای انسان ممکن است.

ایشان یک تعریف دیگر نیز بیان می‌‌کند که «فلسفه نظم بخشیدن عقلانی است.» این نکته خوبی است که عنوان نظم بخشیدن را تبیین می‌‌کند. یادتان هست عرض کردیم اورسن گفت: فلسفه مجموع معرفت‌هاست که انتظام پیدا کرده است. این جا فرمایش ملّاصدرای عزیز این است که «فلسفه نظم بخشیدن عقلانی به عالم، به قدر توانایی انسانی است به این منظور که تشبّه به خداوند حاصل شود.» جرجانی نیز گفت: «فلسفه عبارت از شبیه شدن به خدا به اندازه و توان انسان برای تحصیل سعادت ابدی.»

اجازه بدهید از همین‌ تعریف ملّاصدرا شروع کنیم که «اعلم ان الفلسفة استکمال النفس الانسانیة بمعرفة حقایق الموجودات علی ما هی علیها و الحکم بوجودها تحقیقاً بالبراهین لا اخذ بالظن و التقلید بقدر الوسع الانسانی». ملّاصدرا در تعریف فلسفه هشت مطلب بسیار مهم را بیان کرده است. اوّلین مطلب که از تعریف ایشان می‌‌آید، این است که زمانی فلسفه برای انسان محقّق می‌‌شود که جزء کمالات باشد. «استکمال النفس»؛ یعنی اگر دید شما دید کمالی نسبت به انسان نباشد، فلسفه محقّق نمی‌‌شود. به یک عبارت دیگر - توجّه! توجّه! - فلسفه وقتی تحقّق پیدا کند، جزء کمالات انسان خواهد بود و فیلسوف در کمالات انسانی خواهد بود. بنابراین اوّلین معنا این است که ایشان می‌‌گوید کسی که فلسفه را دانست، به کمال انسانی می‌‌رسد.

آیا واقعاً فلسفه انسان را به کمال انسانی می‌‌رساند؟ این جا است که بعضی از اوّل به تعبیر خیلی عامیانه با ملّاصدرا یقه به یقه شدند که اصلاً چه می‌‌گویید؟! یعنی ما وقتی فلسفه دانستیم به کمال انسانی می‌‌رسیم؟! مگر کمال انسانی به این است که انسان فلسفه بداند؟! پس اگر کسی فلسفه ندانست، کمال انسانی ندارد؟! لذا جنجال‌ها شروع می‌‌شود که حال به فضل الهی بیان می‌‌کنیم.

إن‌شاءالله ادامه بحث جلسه آینده.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»