بسمه تعالی

جلسه 6 خارج فلسفه - مورخ : 91/11/08

موضوع: چیستی فلسفه(6)

عرض کردیم که فلاسفه هر کدام تعریفی برای فلسفه دارند، به این جا رسیدیم که ملاصدرای عزیز هم تعریفی با این عنوان بیان فرمودند که «اعلم أن الفلسفة اکمال النفس الانسانیه بمعرفة حقایق موجودات علی ما هی علیها و الحکم بوجودها تحقیقاً بالبراهین لا اخذ بالظن و التقلید بقدر الوسع الانسانی» به سبب معرفتی که به حقایق موجودات - نه حقایق وجود - برای انسان به وجود می­آید. این اولین مطلب است که نشان می­دهد فلسفه در باب موجودات می­باشد و اگر کسی گفت در باب وجود چه، که بعضی تبیین کرده­اند؟ إن­شاءالله در باب وجود بحث خواهیم کرد که این بحث در رابطه با حقایق موجودات است.

معرفتی هم که مطابق با حکم باشد «علی ما هی علیها و الحکم بوجودها» که وقتی حکم تبیین شد؛ یعنی مطابق با آن حقایق و مطابق با واقع بودن. حکم به موجودیت آن­ها باید به واسطه برهان و دلیل «و الحکم بوجودها تحقیقاً بالبراهین»؛ یعنی نه از روی ظن و تقلید «لا اخذ بالظن و التقلید»باشد. اتّفاقاً در باب اصول اعتقادات نیز همین­گونه است که اصول اعتقادات تحقیقی است و نه تقلیدی.

خود اصول اعتقادات به وجود هم می­پردازد، چه رسد به موجود یعنی اوّل چیزی که شما در اصول اعتقادات تبیین می­کنید، تبیین به توحید است. البتّه این که انسان توحید را باید از طریق امامت بفهمد یک بحث جدایی است امّا توحید یعنی وجود نه موجود. پس حتّی راجع به وجود نیز تحقیقی - نه تقلیدی – می­باشد و از روی براهین - نه از روی ظن – است.[1]

با توجّه به این مطلب ما عرض کردیم که بیان می­فرمایند وقتی فلسفه جزء کمالات انسان خواهد بود که تحقّق پیدا کند. البتّه ایشان به عنوان «حقیقة الکمال» بیان نفرموده است، اشتباهی که بعضی کرده­اند این است که گفته­اند ایشان چون بیان کرده است «اعلم أن الفلسفه اکمال النفس الانسانیه»پس یعنی همه کمالات انسانی در فلسفه است. در صورتی­که ایشان بیان فرمودند فلسفه جزء کمال است، نه تمام کمال و از این که بیان فرمودند جزء کمال نفسانی است نتیجه می شود طبعاً کمال جسمی در آن نیست.

ایشان فرمودند فلسفه باید حکم باشد یعنی از باب معرفت است و یک باب معرفتی را باز می­کند.

همچنین بیان کردند، فلسفه معرفت به موجودات است نه معرفت به وجود. گرچه ما عرض کردیم خیلی جای نگرانی ندارد؛ چون بر اساس آنچه دین به ما بیان کرده است إن­قلت­هایی که پیش می­آید را می­توانیم سریع پاسخ دهیم که اگر کسی بگوید فلاسفه پایشان را برتر از حد گذاشته­اند و دررابطه با وجود هم صحبت کرده­اند، عرض می­کنیم که بله هیچ کسی نمی­تواند از اصل وجود صحبت کند و در کنه وجود برود، امّا آیا راجع به وجود هم انسان می­تواند تحقیق کند؟

می­گوییم: بله در اصول اعتقادات هم این بحث موجود است اگرچه ما در کنه اصل وجود نمی­توانیم برویم امّا بالاخره از باب آثار که می­توانیم به آن پی ببریم. این هم نکته بسیار مهمی است که در آن باید دقّت و تأمّل کنیم و مراقبه روی این مسئله داشته باشیم.

در بحث دیگر می­خواهیم بررسی کنیم و ببینیم کلام چه کسی درست است.[2] بعد از این باید منظور از حکم را تبیین کنیم که حکم به موجودات است و هیچ اشکالی ندارد که حتّی راجع به وجود هم بیان کنیم امّا آن چیزی که ایشان بیان کرده است حکم راجع به موجودات است، بعد بیان کردند حکمی که در فلسفه به موجودات داده شده است بایستی بر اساس براهین عقلی باشد اشاره کردیم این هم نکته­ای است که می­خواهد بیان کند بدون براهین عقلی صحبت نمی­کنیم، خوب راجع به عقل هم اسلام خیلی صحبت کرده است. این­جا یک اشکال به وجود می­آید که منظور از عقل چیست. من این­جا نکته­ای را عرض کنم بعد ببینیم عقل چیست.

اصلِ این که بپذیریم فلسفه از براهین عقلی است یک بحث است و این که ببینیم عقل بما هو عقل و تعاریف راجع به آن چیست مسئله دیگری است. یعنی این اصل عقلی را بپذیریم که دیگران راجع به فلسفه بیان می­کنند: ما باید در باب موجودات از براهین عقلی مطالب را داشته باشیم. منتها این که عقل - در عقل بین بعضی فلاسفه اختلاف هست - چیست یا اسلام در مورد آن چه می­گوید، بحث دیگری است امّا بالاخره فلسفه از براهین عقلی است، ملاک اولیّه ملاصدرای عزیز نیز همین است.

وقتی شما تبیین به براهین عقلی کردید خود عقل خصوصیّتش این است که با ظن و گمان کار ندارد، البتّه امکان دارد بستری در ذهن انسان به نام ظنّ و گمان به وجود بیاید امّا خود این بستر انسان را به این­جا می­برد که در باب عقلی با برهان و دلیل - نه با ظنّ و گمان - کار داشته باشد - این هم نکته بسیار مهم است – یعنی این که به «شاید» و «گمان می­کنم» و ... در مباحث عقلانی کاری ندارند، گر چه ممکن است در ذهن انسان به وجود بیاید امّا در مباحث عقلانی گذرا هستند و حقیقت با حکم عقلانی که حکم فلسفی نیز به آن اطلاق می­کنند، می­باشد. پس اگر کسی با ظنّ و گمان راجع به موجودات حکم بدهد، به عنوان حکم فلسفی محسوب نمی­شود. (این نیز نکته بسیار مهمی است که باید در آن تأمّل کرد.)

بحث دیگر این است که در حد انسان بودن ملاک است؛ یعنی این­طور نیست که ما تصوّر کنیم واقعاً می­توانیم همه حقایق را بدانیم مگر بشر چقدر می­تواند راجع به موجودات - وجود که هیچ - جلو برود؟! اصلاً چقدر قدرت دارد حقایق موجودات را ببیند؟! بشر حتّی از حقیقت خودش نیز اطلاع ندارد. دلیل هم این است که گاهی بیماری­هایی به صورت ناگهانی می­آید که اسمش را بیمار­های لاعلاج می­گذارند؛ یعنی اصلاً دلیلش را نمی­داند می­گویند از خوراک است از هواست، نوشیدنی­هاست معلوم نیست! با این که علم پیشرفت کرده است گاهی مسائلی پیش می­آید که همه می­مانند و فقط نگاه می­کنند، نهایت قضیه این است که آزمایشات را تکرار می­کنند و به آن قضیه­ای که قبلاً بوده می­برند و در نهایت می­گویند مطلبی ناشناخته است و برای ما معلوم نیست.

پس اوّلاً ما نمی­توانیم به طور کامل به معرفت حاصل شده نسبت به موجودات حکم کنیم. ثانیاً: این که شاید حکم­هایی که تا به حال کردیم، حکم واقعی نباشد. سؤال می­شود مگر الآن نگفتید از حکم­های ظنّی دور باشیم؟ می­گوییم: بله، هرچند در قبل به عنوان حکم واقعی تبیین کردیم امّا کسی نمی­تواند بگوید حکم واقعی به این معناست که دیگر هیچ مسئله­ای در آن نیست و کسی نمی­تواند در آینده به آن إن­قلت بیاورد. دلیل این سخن نیز همان «به قدر وسع انسانی» است. زیرا وسع انسان در همین حد بوده است که توانسته این حکم را بدهد.

به همین علّت است که بعضی حکم­ها صددرصد حکم نسیتند - گمان هم نیستند - امّا در آینده با یک دلیل و برهان دیگر- نه آن هم ظنّ، ببینید چه عرض می­کنم با یک دلیل و برهان دیگر - متزلزل شده و تغییر موضع می­دهد. آیا می­توانید بگویید آن حکم قبلی، ظنّ و گمان بوده است؟ یقیناً ظنّ و گمان نبوده و حکم بوده است امّا حکم به قدر وسع انسانی است. علی­ایّ­حال این مطلب را نیز باید تبیین کنیم، ملاک به قدر وسع انسانی این است که انسان خود نیز در آن حد کمال و اعلی نیست پس نمی­تواند این مسئله را داشته باشد.

مطلب دیگری که روی آن تأکید کردیم و مسئله هست این است که تعاریفی که داریم نیز بر اساس همان مقدورات انسانی است؛ یعنی خود همین تعاریفی که فلاسفه بیان می­کنند تعاریف به حقیقت و به اندازه وسع انسان می­باشد پس ما نمی­توانیم این تعاریف را تعاریف حقیقی بیان کنیم لذا خود این­ نکات مطالب دیگری را مدّ نظر انسان می­آورد.

وقتی این­طور شد ما در رابطه با چیستی فلسفه در ذهن و دل هر فیلسوفی این­طور بیان می­کنیم و می­گوییم: او بر اساس مؤلفه­هایی که در ذهنش دارد نکته را بیان می­کند نه بر این اساس ­که بتواند همه مطالب را بما هو موجود تبیین کند. مؤلفه­ها بر اساس آن تعاریفی است که برای او وجود دارد و آن­ها نیز مطالبی هستند که در ذهن او نقش بسته­اند. البتّه این سخن به این معنا نیست که از باب ظنّ و گمان باشد؛ چون دیگر در این مرحله ما راه ظنّ و گمان را طی کرده­ایم. منتها علّت اینکه گاهی در تعاریف بر اساس همان حقایق موجود باز هم اختلاف نظر وجود دارد، این است که مؤلفه­ها در ذهن انسان­ها متفاوت هستند و به واسطه تفاوت همین مؤلفه­هاست که این نوع تعاریف هم به وجود می­آید. در این مطلب بسیار دقّت بفرمایید نکته بسیار مهمی است.

بیان شد اوّلین مسئله­ای که راجع به فلسفه می­توانیم بیان کنیم و از جمله خود ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه) تبیین کرد، این است که فلسفه در صورت تحقّق، جزء کملات انسان است. این هم یک سؤال و یک مسئله است: این که شما از روز نخست بیان کردید اگر فلسفه به معرفت حقایق موجودات محقّق شد، استکمال نفس و کمال انسانی را بوجود می­آورد آیا محقق شده یا نشده است و کمال انسانی را چه چیزی تبیین می­کنید؟ این هم یک نکته است که آیا کمال انسانی از نظر فلاسفه غرب و فلاسفه شرق یکسان است یا تفاوت دارد، در این بحث هم باید تأمّل کنیم.

کمال انسانی در چیست؟ آیا این کمال تعاریف مختلفی دارد یا می­طلبد فقط یک تعریف داشته باشد؟ در این بحث نیز اوّل باید بدانیم که کمال انسانی چه چیزی است.

اولاً: کمال در رابطه با مطالبی است که انسان را به پیشرفت و تکامل روحی – نه جسمی – می­رساند چون این­جا تبیینی که ملاصدرا کردند این بود «اعلم أن الفلسفه استکمال النفس الانسانیه» پس فلسفه در رابطه با آن براهین عقلی­ایی است که راجع به تکامل روح و نفس انسان می­باشد (نفس به ماهو نفس). آیا نفس قابل شناخت است که انسان استکمال نفسانی را از طریق فلسفه بتواند تبیین کند؟ ایا نفس از محسوسات است؟

جسم از محسوسات است و وقتی چیزی قابل حس است، انسان می­تواند به آن دستیابی حقیقی داشته باشد و این­جاست که می­تواند تکامل را «بقدر وسع الانسانی» برایش داشته باشد. مثلاً تکامل جسم در این است که ورزش کند یا نوع خوراکش تبیین شود، این­ها اثراتی دارد، گرچه ژن هم اثر گذار است، حتّی این که در دوران رحم موقعی که اسپرم درون لقاح صورت گرفته است، چه کارهایی را انجام بدهیم تا تقویت شود و جسم بتواند رشد و نمو خوبی داشته باشد، تبیین شده است.

حال راجع به روح نیز چنین مطلبی را داریم، بحث قضیه­ی روح به این مسائل هم می­خورد، چون جسم را می­بینیم و از محسوسات است در موردش می­توانیم حرف بزنیم، امّا نفس که از محسوسات نیست، آیا نفس به عنوان محسوسات است که انسان بتواند به قدر وسع خودش در کمال آن دست داشته باشد یا خیر؟ نفس آن­گونه نیست که خود انسان به قدر وسع انسانی بتواند در کمال نفس صحبت داشته باشد؟ لذا شاید علّت این که عده­ای از روز نخست با فلسفه مخالفت کرده­اند همین مطلب باشد.

به این تعبیری که می­گویم توجّه کنید و آن این است که آن­ها بیان می­کنند نفس قابل دستیابی نیست تا شما بخواهید راجع به آن تعیین تکلیف کنید و عنوان استکمال نفس را آن هم به معرفت حقایق موجودات! - در مورد بحث وجود که ذات احدیت باشد بحثش جداست– داشته باشید امّا نفس دست یافتنی نیست بعد هم تازه بیایید تبیین کنید که ما نمی­خواهیم از راه ظنّ و گمان بلکه با براهین ادلّه و محکم حکم کنیم.

ادلّه در حکم به براهین باید محکم باشد و اوّلین مسئله که عامل برای حکم دادن با برهان و دلیل می­شود این است که انسان تسلّط بر نفس داشته باشد. تسلّط بر نفس؛ یعنی به دست آوردن آن، یعنی تبیین شناخت اعضا و شاخصه­های خود نفس و این که بداند نفس به ما هو نفس و وجود نفس چیست.

به تعبیر دیگر شما ببینید وقتی یک موجود مادی مثل میکروفون در دست شماست، می­دانید از چه چیزهایی تشکیل شده است، مثلاً این خازن­هایی که در این میکروفون به کار گرفته شده است چقدر می­توانند صدا را جذب کنند و این صدا را بدون خش از طریق داده­هایی که شما برای این خازن­ها تعریف کرده­اید پخش کنند، حتّی به نوع اکوئی که در آن تعریف شده است، تسلّط دارید. یا مثلاً این میز مشخص است نوع چوبش چه نوع چوبی است وبه رنگی که در آن به کار رفته یا میخ­هایی که امروزه به عنوان میخ­های منگنه­ای بیان می­شود و حتّی شکل­ها تسلّط دارید.

در باب هر جسم حتّی وضعیت جسمی انسان همین حالت برای بشر به وجود می­آید. انسان امروز می تواند با وسایل لیزری به درون چشم بدون این که بخواهد قرنیه را بشکافد، ورود پیدا کند و خود چشم را ببیند. این حالات مشخص است یا رگ­های مغز و سلول­های مغزی، حافظه یا بافت­هایی که در همه­ی اعضاء و جوارح وجود دارد - که به تعبیر بافت شناسان در یک ثانیه پانصد میلیون بافت انسان می­میرد و بلافاصله پانصد میلیون بافت تولید می­شود.[3]- یا آن شاخصه­های خون که راجع به گلبول­های خونی است را تشخیص بدهد. این یعنی تشخیص و تسلّط؛ یعنی شما مسلّط به جسم شده­اید و توانسته­اید بفهمید. وقتی شاخصه­ها در دستتان می باشد عنوان تسلّط است وموجودیت این براهین برای شما معلوم است که کجایش را می­خواهید تبیین کنید.

علّت این که شما در مثالهای فوق تسلّط پیدا کردید «من المحسوسات» بودنشان می باشد- دقّت کنید چه عرض می­کنم! - یعنی همه­ی نکاتی که من اشاره کردم، از باب الکتریسیته و حیوانات یا باب­های دیگر ، حتّی وجود ظاهری و درونی انسان (قلب، شش، ریه و...) آن­هایی هستند که محسوس می باشند و درکشان می­کنیم. شناخت امراض و صحّت و سلامت هم از باب محسوسات است، امّا آیا واقعاً در تبیین به نفس که می­گویید «اعلم ان النفس الاستکمال النفس الانسانیه به معرفة الحقایق الموجودات» خود نفس بما هو نفس می­تواند از محسوسات باشد یا نه شما می­خواهید از طریق نفس بر محسوسات تسلّط پیدا کنید؟

ببینید! حتّی اگر بگویید می­خواهید از طریق نفس بر محسوسات - همان طور که می فرمایند«بمعرفة الحقایق الموجودات» - تسلّط پیدا کنید، گفتیم منظور جسم نیست بلکه منظور حقایقی است که ماورای جسم می باشد؛ یعنی بحث متافیزیک است نه عنوان فیزیک. حال آیا در باب این متافیزیک انسان می­تواند تسلّط داشته باشد؟ اگر این­گونه باشد باید بدانیم از کجا این مطلب را تبیین کردید؟ این­جاست که بعضی از سؤالات پیش می آید. إن­شاء الله هم آن­ها را و هم منظور ملا صدرای عزیز و نظریه­اش را عرض خواهیم کرد.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»