بسمه تعالی

جلسه 7 خارج فلسفه - مورخ : 91.11.15

موضوع: چیستی فلسفه(7)

عرض کردیم ملاصدرای عظیم الشّأن تعریفی را که راجع به بحث فلسفه می­کند، استکمال نفس انسانی است. «أعلم أن الفلسفة استکمال النفس الإنسانیة بمعرفة الحقایق الموجودات علی ما هی علیها و الحکم بوجودها تحقیقا بالبراهین لا أخذا بالظن والتقلید بقدر الوسع الإنسانی» این عبارات تبیین شده نکاتی را داشت که بیش از ده نکتۀ آن و مسائلی که در تعریف نهفته شده است را عرض کردیم، از جمله معرفتی که برای انسان­ حاصل می شود و می­تواند به آن دست­یابی پیدا کند و حکم داده می­شود، در حد توان انسانی است که از «أن النفس» که تبیین فرمودند تحقّق خیلی از مطالب را برای کمالات انسانی ملاک قرار داده­اند.

ما در جلسه قبل اشاره کردیم بحث راجع به موجودات است، منتها یک سؤال مطرح می­شود و آن این­که اگر بحث موجودات آن هم «بقدر الوسع الانسانی» باشد به نظر می­آید که نباید هیچ اختلافی بین مجموع فلاسفه­ای که بیان می­کنیم و آن­هایی که در باب دین به تعبیری با فلسفه مخالفت کردند، باشد؛ چون هر دو راجع به موجودات این مطلب را دارند که بالاخره انسان «بقدر الوسع الانسانی» باید تأمّل و تفکر کند و حتّی معرفت نفس، معرفت الله تبارک و تعالی را به وجود می­آورد - این یک واقعیت است - و معرفت نفس بشری در حقیقت می­خواهد موجودیت را تبیین کند و آن غیر از بحث وجود است. حال این­که انسان نفس را تا چه حد می­تواند بشناسد و حقیقتش را درک کند، ایشان «بقدر الوسع الانسانی» بیان می­کند.

امکان دارد گفته شود: شاید تعریف ایشان این­گونه است و با تعاریف دیگران متضاد می­باشد - حال آن را إن­شاءالله در آینده بیان خواهیم کرد – می­گوییم: اگر هم با تعاریف دیگران متضاد باشد بالاخره ایشان عنوان «أعلم أن الفلسفة» بیان کرده است؛ یعنی بحث فلسفه تبیین شده است.

شاید این­جا باید برگردیم به آن نکاتی که اوایل بحث بیان می کردیم که فلسفه یک واژه است و حقیقت نیست؛ یعنی یک لفظ است و می­تواند محتوا چیز دیگری باشد، مثل واژه حکمت. گفتیم فلسفه واژه­ی غالب است - البتّه باید این مطلب را در مباحثمان بیشتر داشته باشیم. - وقتی با این نگرش بخواهیم نگاه کنیم، سؤالی که به وجود می آید این است که پس هیچ اشکالی وجود ندارد امّا چرا آقایان با فلسفه مخالفت کرده­اند؟

گفته می­شود: چون بعضی مواقع ورود به وجود است. حال آیا ورود به وجود ولو در حدی که برای معرفت بشر حاصل بشود نیز اشکالی ایجاد می­کند؟ با تعریفی که به عنوان «بمعرفة الحقایق الموجودات» است و وجود نگفته­اند، تبعاً باید اشکال ایجاد کند. (این یک مسئله). پس چرا خود ملاصدرای عظیم الشّأن و دیگران - که حقیقتی است و نمی­شود انکار کرد – هم راجع به وجود صحبت می­کنند؟

این­جاست که باید ببینیم در فلسفه واقعاً راجع به وجود به ما هو وجود صحبت شده است یا خیر؟ طبیعی است که تا یک حدی به وجود پرداخته می­شود چون انسان با معرفت نفس خودش می­خواهد معرفت الله تبارک وتعالی را تبیین کند، یعنی آیا نهایت و غایت معرفت نفس این است که من فقط معرفت نفس داشته باشم؟! که چه بشود؟! می­گویند بالاخره خودت را که می­شناسی خوب! خودم را شناختم نهایتاً چه؟

«من عرف نفسه فقد عرف ربه» گفتیم (فأ) برسر قد تحقیقیه آمده؛ یعنی به تعبیر عوام الناسی هیچ مویی لای درز آن نمی­رود که هرکس نفس خود را شناخت(«معرفة النفس») عامل برای معرفت الله تبارک و تعالی می­شود. به عبارت دیگر «معرفة النفس» هم تبعاً غایت نیست بلکه عامل است برای غایت دیگری. حال آیا غیر از این است که معرفت الله تبارک وتعالی بحث وجود است؟ لکن حال این­جا نکته این است که آیا بحث وجود به این معنا است که به اجزای وجود ورود پیدا کنیم؟

این دو مطلب را جلو ببریم، ببینیم که آیا واقعاً همین­گونه است یا خیر، حتّی با عنوان حقایق موجودات «بقدر الوسع الانسانی» خود معرفت نفس هم کمال حقیقی برای بشر نخواهد داشت چون «بقدر الوسع الانسانی» است، یعنی شما «بقدر الوسع الانسانی» می­توانید بعضی از حقایق موجودات را درک کنید. این­گونه نیست که حقیقت بما هی حقیقت تبیین شود. تازه با براهین و نکات عقلانی باید جلو بیایید «تحقیقا بالبراهین»؛ یعنی در مواردی برای استدلال کم می­آورید که آن نیز اشکالی ندارد چون در آخر فرمودند: «بقدر الوسع الانسانی» منتهی «لا اخذ بالظن والتقلید» فقط ظن و تقلید نباید باشد، باید برهان و دلیل باشد. این مطلب نکته­ی بسیار مهمی است.

ملاک این است که در بعد انسانی هم وقتی عنوان براهین است «بقدر الوسع الانسانی» به وجود می­آید، مگر انسان با همه­ی این مطالب که اشرف مخلوقات است و با ذهنی که پروردگار عالم به او مرحمت کرده است، چقدر می­تواند با براهین جلو برود؟ منتها با مسئله فوق یک نکته پیش می­آید این­جاست که بعضی اشکال ایجاد کرده­اند که اگر بناست شما همه چیز را بر اساس براهین وادلّه­ای که محقّق است، تبیین کنید، خیلی از مسائل پیش نمی­آید؛ یعنی باید آن­ها را رها کنیم و بگوییم نه؟

شاید اشکال از همین جا شروع می­شود - توجّه بفرمایید ببینید چه می خواهم عرض کنم- در خیلی از مواردی که کار انبیاء جلو می­رود، عنوان ادلّه و براهین به ظاهر عقلانی - که ما موضوع عقل را در بحث مهدویت داریم إن­شاءالله به فضل الهی بتوانیم ادامه بدهیم - پیش نمی­رود که به آن معجزه می­گویند؛ یعنی به تعبیر عامیانه دیگر دو دو تا چهارتای بشری کارساز نیست. به عنوان مثال، شقّ القمر به صورت ظاهر کدام برهان عقلی را می­پذیرد؟ البتّه همه آن­ها عقلانی است امّا نه آن عقلی که بشر تعریف کرده است.

بشر باید این­جا تجدید نظری نسبت به تعاریفی که انسان کرده، بکند. ای بسا که این تعاریف، تعاریف اشتباهی باشد تأمّل بفرمایید! روایات ما در باب عقل چه بود؟ در روایت آمده است: «العقلُ ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان» در صورتیکه برعکس، ما در مبانی عقلی می­گوییم اطاعتی در کار نیست باید برهان و دلیل باشد. در صورتیکه مطیع­ترین چیز عقل بوده است - دقّت بفرمایید - اوّلین روایت در اوّلین جلد اصول کافی در اوّلین بحثش باب عقل و جهل است. اوّلین روایتش هم این است زمانی که پروردگار عالم عقل را خلق کرد گفت: برو! رفت، پرودگار عالم بیان فرمود: برگرد و برگشت، ذوالجلال و الاکرام بیان فرمود: به عزت و جلالم قسم هیچ چیز را برتر از تو نیافریدم (عقل برترین است) امّا برعکس، ما در تعاریف تصوّر می­کنیم در براهین عقلیه باید تا کنه قضیه خیلی از مطالب پیش برویم که اگر جلو رفتیم می­پذیریم در حالیکه اصلاً این­گونه نیست ظاهراً باید در تعاریف عقلی که داریم تجدید نظر شود.

نسبت به پروردگار عالم مطیع­ترین، عقل بوده که بنده در قوای بشر اسمش را «ناظم القوا» می­گذارم که نسبت به فرامین احدیت که من طرق الانبیاء آمده است برپا و برجا می­گوید. به قوای دیگر می­گوید: برپا! قوای دیگر برپا می­شوند، می­گوید: برجا! برجا می­شوند؛ یعنی هرچه عقل بگوید انجام می­دهند خودش نیز پروردگار عالم فرمود: برو! رفت فرمود: برگرد! برگشت. تازه اگر این مطلب را معصوم (علیهم الصّلوه و السّلام) بیان نمی­کرد، باور کنید هیچ احدی نمی­پذیرفت که عقل مطیع­ترین است می­گفتند: این چه حرفی است می­زنید اتفاقاً عقل دنبال استدلال می­گردد! شاید به همین علّت است که «تحقیقا بالبراهین لا أخذا بالظن و التقلید بقدر الوسع الإنسانی» نکته­ای دارد.

حال این را هم باید بیان کنیم که آیا منظور ملاصدرا و امثالهم از «لا اخذ بالظن و التقلید»؛ یعنی مخالفت با دین؟!یا منظورش این است که هرچیزی را که برایش براهین عقلانی که به ظاهر تبیین می­کنند، به وجود نیامد ،کنج دیوار و می­زنیم و دیگر با آن کاری نداریم؟ یا نه باید ببینیم منظور از براهین چیست؟ شاید اصلاً یکی از برهان­ها این باشد که بگوید: یکی از برهان­هایی که تبیین می­کنیم دین است و دین برهان است، آن موقع چه می­شود؟- تأمّل کنید من چگونه جلو می­روم، به این نکته­ای که عرض کردیم دقّت بفرمایید.-

پس نکته­ای که از ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در تعاریف فلسفه آمده، این بود که فلسفه در صورت تحقّق جزو کمالات انسانی خواهد بود. پس معلوم است کمال انسان چیزی است که با تحقّق آن می­توان گفت انسانیّتِ انسان تحقّق یافته است و امر مطالب دیگری است که دنبال آن باید بگردیم.

بنابراین دنبال این می­گردیم که حقیقت انسانی چیست که با تحقّق آن به کمال انسانی می­رسیم؟به همان موجودوبه همان مطالبی که روایت بیان می­فرماید: «من عرف نفسه فقد عرف ربه » برمی­گردیم در جلسات قبل عرض کردم خود این روایت دلالت بر فلسفه است که شناخت نفس، شناخت پروردگار عالم را به وجود می­آورد، خود این یک دلیل و برهان است و به عنوان مباحث عقلانی و فلسفی می باشد.اتفاقاً حصر در همین قضیه «من عرف نفسه» کرده است؛ یعنی بحث شناخت است «أعلم أن الفلسفة استکمال النفس الإنسانیة» نیز همین شناخت است. شناخت با «بالبراهین» است و براهین همین است که شناخت نسبت به خودت پیدا کنی، تا معرفت به خودت پیدا نکنی معرفت به پروردگار عالم هم پیدا نمی­کنی. ضمن این­که از موجود (خود انسان) هم پا را فراتر گذاشته و به سمت وجود (معرفت الله )رفته است. اوّلین مطلبی که در روایت نیز تبیین شده این است که اگر کسی در باب موجودات خود را نشناخته باشد چطور می­تواند موجودات دیگر و اطرافش را بشناسد؟! چه برسد به شناخت ذوالجلال و الاکرام که نهایت و غایت است!

پس معلوم می­شود دنبال کمال انسانی هستیم. حال باید بگردیم ببینیم آن حقایق موجودات که به دنبال آن هستیم «بمعرفة الحقایق الموجودات» چیست؟ در اوّلین گام سراغ خود انسان می­رویم که موجود است باید به خود او بپردازیم بعد به موجودات دیگر زیرا همان­طور که بیان شد انسان تا خودش را نفهمد و نشناسد، دیگران را درک نمی­کند و درک موجودات دیگر محال است.

باید به دنبال حقیقت کمال که در تحقّق حقیقت انسانی نقش دارد بگردیم. باید ببینیم حال خود این حقیقت (انسانیّت انسان) که دنبالش می­گردیم و در آن کمال ایجاد می­شود، چیست. باید ببینیم حقیقت از خود انسان گرفته تا حقیقت موجودات دیگر چیست. لذا اوّل سراغ انسان به عنوان موجود برتر می­رویم بالتبع حقیقت موجودات دیگر را هم خود به خود می­فهمیم - چون که صد آمد نود هم پیش ماست - طبیعی است اگر ما توانستیم حقیقت موجودی را که در حد اعلای خلقت می­باشد- وذوالجلال والاکرام او را در این باب قرار داد که «لقد خلقنا الانسان فی احسن التقویم»- پیدا کنیم بقیه موجودات هم هکذا معلوم و مشهود خواهد شد.

منظور ملاصدرا (اعلی الله مقامه الشریف ) از حقیقت موجودات و انسان بیان چیست؟

به این منظور سراغ فلاسفه غرب می­رویم و با نظر آن­ها تطبیق می­دهیم[1]. در مورد حقیقت انسان یک تعبیر منطقی بیان شده است که فلاسفه هم به این تعریف اشاره کرده­اند. در تعریف منطقی دو مسئله نهفته شده است: یکی عنوان نطق و دیگری تفکر است.

سؤال: شما که هنوز عنوان تعقّل را به حقیقت نمی­دانید چطور می­گویید که تعریف منطقی و تعریف فلسفی را بپذیرید؟ شما تازه می­خواهید ببینید فلسفه چیست، هنوز که چیستی فلسفه را به دقّت متوجه نشده­اید چطور می­خواهید تعریف را بپذیرید؟

جواب: - خوب گوش بدهید نکات بسیارخوبی هذا من فضل ربی می­خواهیم عرض کنیم- ما دو نوع تعریف می توانیم داشته باشیم . یک تعریف بما هی حقیقة التّعریفیه می باشد ولی یک تعریف را ابتدا بر اساس تعاریفی که برای ما وجود دارد، بالاجبار می­پذیریم تا با آن اوّل باید جلو برویم و بعد به این که ببینیم چگونه است، بپردازیم.

سؤال: گفتید ذهن انسان باید خالی از همه مطالب باشد تا بتواند یک تعریف صحیح را تبیین کند، اگر بناست بخواهید از ابتدا بر اساس آن تعاریف جلو بروید، شما از همین الآن دارید زیربنای ذهن و تفکرتان را بر اساس این تعاریف می­چینید – ببینید چه عرض می­کنم– آن­گاه می­خواهید بر اساس این زیربنایی که چیدید جلو بروید بعداً بیایید مجدد این زیربنا را تخریب کنید،این چه معنایی دارد؟!

جواب: - به این جواب خوب دقّت بفرمایید - ما بنا بر این نداریم که زیربنا را بر اساس این­ تعاریف بچینیم بلکه می­گوییم فعلاً در یک گوشه ذهن این تعریف را قرار می­دهیم و می­گوییم فعلاً با این تعریف جلو می­رویم بعد در آینده می­بینیم آیا واقعاً این تعریف با آن مطالبی که مدّنظر می­گیریم، همخوانی دارد؟ اگر همخوانی داشت این تعریف را به عنوان یک تعریف و قاعده اصلی می­پذیریم اما اگر دیدیم این تعریف هنوز برای ما تعریف حقیقی نیست و شک داریم و بعد هم توانستیم با ادلّه او را کنار بزنیم خوب کنار می­زنیم، هیچ اشکالی ندارد.

پس فعلاً تعاریف را به عنوان این که این است و غیر از این نیست، نمی­پذیریم بلکه فعلاً به عنوان یک تعریف - نه به عنوان حقیقت - تبیین می­کنیم؛ چون ناچاریم تعاریف را بدانیم تا بتوانیم بر اساس آن حرکت کنیم. این برهان را خود ابراهیم خلیل(علی نبیّنا و آله و علیه الصّلوة و السّلام) به ما یاد داد، ایشان آمد صبح گفت: خورشید خدای من است، یعنی فعلاً این برهان را دارم و براساس این برهان حرکت می­کنم. وقتی زمان غروب افول خورشید را دید گفت: که خورشید به درد نمی­خورد ستارگان خدا هستند، – توجّه می­فرمایید! – دائم هر کدام را که می­دید رد می کرد در نهایت گفت: پس باید یکی باشد که خودش خالق همۀ این­ها باشد.

پس براهین و ادلّه(تعریف) هر کدام جدا می­شود فعلاً این برهان را می­پذیریم تا ببینیم برهان قوی و مستدل دیگری در آینده وجود دارد؟ اگر بود برهان فعلی را کنار می­گذاریم؛ یعنی ما خودمان را – به یک تعبیر توجه بفرمایید - عبد و کت بسته یک تعریف نمی­دانیم، بلکه این تعاریف را اوّل می­پذیریم و می­گوییم: ایا شخص دیگری نیزتعریف دارد؟ بود یا نبود؟ دیدید گاهی جنسی را حراج می­کنند می­گویند: یک، دو، سه آقا این مال شما. تمام شد و رفت.

البتّه این روش در رابطه با فلسفه همیشه موجود است. حتّی در رابطه با استدلال­ها نیز همین ­گونه است ،تا زمانی­که یک دلیل قوی برای رد این موضوع پیش نیامده است، به عنوان برهان و دلیل موجود و قوی می­پذیریم. اگر یک زمانی دلیل و برهانی آمد که توانست این دلیل قبلی را با برهانی قوی­ایی ردش کند، خوب ردش می­کنیم. اصلاً حریت و آزاد بودن بشر همین است.

حال اگر شخصی بیاید و استدلال­های دینی را با این روش و فلسفه بهم بزند چه ؟می­گوییم: اشکالی ندارد. آیا واقعاً کسی پیدا می­شود استدلال­های دینی را بهم بزند؟! آن دینی که ما سراغ داریم به ما بیان کرده هیچ کس نمی­تواند در مقابل براهین الهی برهان بیاورد. خود قرآن بیان کرده که شما بروید سوره­ایی مثل این سوره بیاورید، بعد فرمود اصلاً نمی­توانید ، نه تنها سوره بلکه یک آیه هم بیاورید. اتفاقاً خود دین اوّلین بنیان­گذار استدلال است و می­گوید اگری­­توانید ،با ادلّه جلو بیایید هر چند چنین چیزی وجود ندارد که استدلالی قوی­تر از دین باشد؛ یعنی آن­قدر باید قوی باشید تا بتوانید پاسخ دهید. اگر بنا بر این باشد که با دو استدلال خدای ناکرده پایه­های دین سست شود ،پس اصلاً اآن دین نیست.

البتّه بعضی از یک چیز که در آینده به نام سفسطه می­آید، می­ترسند . سفسطه با برهان و دلیل تفاوت دارد این جاست که باید قوه تشخیص انسان بالا باشد؛ یعنی قوه تشخیص به جایی برسد که بتواند سره را از ناسره و التباس بین حق و باطل را تشخیص بدهد که به باریکی مومی باشد که بحث جدایی دارد امّا این که ما حقیقت را رها کنیم درست نیست.

پس راجع به حقیقت انسان فلاسفه خود پاسخ داده و انسان را به عنوان حیوان ناطق تعریف کردند. خوب انسان حیوانیت را داراست امّا ناطقیت یعنی چه؟ یک معنای نطق همین است که انسان صحبت می­کند و معنای دیگر نیز همان تفکر است.

حال این تفکر چیست و اصلاً این تعریف، تعریف صحیحی است یا خیر، إن­شاء­الله بعداً بحث خواهیم کرد. فعلاً فقط این را می­گوییم که اوّلین مطلبی که راجع به حقیقت وجود انسان به عنوان موجود برتر بیان می­کنند این است که «الانسان حیوان ناطق» که با همین ادلّه و برهان جلو می­رویم.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»