بسمه تعالی

جلسه 8 خارج فلسفه - مورخ 91/11/17

موضوع: چیستی فلسفه(8)

عرض کردیم در آن تعبیری که ملاصدرای بزرگوار تبیین فرمودند: «أعلم ان الفلسفة استکمال النفس إلّانسانیه» در حقیقت بیان کرده است فلسفه در صورت تحقّق یافتن، جزو کمالات انسانی است و بواسطه معرفت حقایق موجودات، آن هم به قدر وسع الانسانی ایجاد می­شود.

بیان شد کمال انسانی را نسبت به سایر موجودات تبیین می­کنند. آنچه نسبت به سایر موجودات تبیین می­شود آن است که انسان تعریفی دارد که این تعریف نشانگر کمال او نسبت به موجودات خواهد بود. در تعریف انسان بیان کردند: «الانسان حیوان ناطق» در کمال باید نگاه به «حیوانٌ ناطق» کرد؛ یعنی هرگاه یک انسانی بتواند این دو مقوله (حیوان و ناطقیت) را بفهمد و به این موضوع برسد، آن گاه خودش را متوجه شده است. این (حیوانیت و ناطقیت) حقیقتِ انسانیت است.

سؤالی که می­شود این است: خود حیوانیت و ناطقیت چه تفاوتی با هم دارند؟ حیوانیت را تعریف کردند و به صورت ظاهر معلوم و مشهود است. می­گویند: حیوانیت همان وجود مادی انسان می باشد که هنوز به کمال نرسیده است مثل مادیات دیگری که وجود دارد. انسان که متولد می­شود دارای حیوانیت است، حساسیت و حرکت های ارادی که وجود دارند از ویژگیهای حیوانی انسان است که نیاز به اکتساب ندارد. کما اینکه می­بینیم در حیوانات دیگر این حالات وجود دارد.

به عنوان مثال همان که حیوان به دنیا می­آید - که انسان هم در این امور مثل همین حیوانات است - فوت کردن بلد نیست امّا مکیدن را می­داند یا نسبت به گرسنگی حساس است، می­گویند این مکیدن و احساس گرسنگی ذاتی است و در درون او وجود دارد. نطق نیز که در کودک هنوز به عنوان نطق اوّلیه وسخن گفتن وجود ندارد با گریه کردن و با صداهایی که به ظاهر برای ما مفهوم نیست، نطق می­کند، گریه و ناله می­کند و درخواست خود را اعلان می­کند این­ها همه عنوان حیوانی است.

امّا ناطقیت فصل ممیز انسان و حیوان قرار می­گیرد که بعد از یک مدتی تحقّق پیدا می­کند. این­جا ناطقیت دو قسم می­شود. آیا ذاتی انسان است یا اکتسابی می­باشد (برای انسان به وجود می­آید). اگر در رابطه با خیلی از حرکت­های ارادی و حساسیت­هایی که در انسان وجود دارند، بگوییم این هم ذاتی است پس آن هم حیوانی بوده و خصوصیت حیوانی را دارد و هیچ فرقی با حیوانیت ندارد.

اگر بخواهیم بگوییم اکتسابی است، این اکتسابی بودن به چه معناست؟ آیا ناطقیت و نطق به معنای تعقل و تفکر است؟ اکتساب خارج از آن چیزی است که در درون می باشد حال این تعقل و تفکر را از کجا کسب کردید؟ آیا خود فکر و عقل بیرون بود و شما مثلاً رفتید بعد از مرور به دست آوردید؟ یعنی به تعبیری کلاس­های عقلانی رفتید و عقل را به دست آوردید؟ یقیناً این­گونه نیست.

تبیینِ در رابطه با ناطقیت که ممیز بین انسان و حیوان بودن است، این است که اکتسابی نیست بلکه در درون انسان نهفته شده است منتها پرورش داده خواهد شد. همان­طور که قوای حیوانی هم پرورش داده می­شوند؛ یعنی هردو در درون انسان وجود دارند.

مثلاً خود تکثیر نسل با قوه شهوت جنسی و با به وجود آمدن حالت خواستن ازدواج و همبستر شدن در درون انسان موجود بوده است و از بیرون به انسان تزریق نشده و اکتساب نکرده است و آن ماده هایی که بعداً در وجود انسان رشد و نمو پیدا می­کند که به تعبیر قرآن کریم و مجید الهی «منیٍّ یمنا» (اسپرم) تبیین می­شود موجودیتش در درون بشر بوده امّا رشد و نموش موقعی است که به اصطلاح زمان به آن می­خورد و نشان می­دهد که الآن موقع این نیاز است.

در باب نطق هم همین­گونه است؛ یعنی در وجود انسان بوده است امّا این­جا بحث بر سر این نیست که انسان خود توانسته اکتساب کند بلکه مسأله این است که نطق عامل تمییز بین انسان و حیوان است منتها این تمییز زمانی معلوم می­گردد که رشد و نمو پیدا می­کند. مثل خیلی از قوای حیوانی دیگر که با رشد و نمو معلوم می­گردد.

ابتدا ببینیم خود نطق چیست تا بیشتر به این تعریفی که بیان کردیم- که در درون انسان است و اکتسابی نیست - بپردازیم؛ چون انسان با شناخت خود نطق و ناطقیت خیلی از مطالب را می­فهمد. راجع به نطق دو معنا بیان شد: یکی همان سخن گفتن و دیگری ادراکات کلیات و درک و شعور می­باشد که ممیز بین بشر و حیوان محسوب می­شود. در منطق و فلسفه نیز همین معنا ملاک است، اگرچه به صورت ظاهر بیان شده یکی از معانی ناطقیت همین نطق انسانی است امّا اشتباه فاحش است زیرا حیوانات هم نطق دارند، امّا علت این که فصل ممیز به عنوان نطق تبیین می­شود این است که راه بروز آن­چه که در درون است، نطق می­باشد؛ یعنی تفکر انسانی نیز با نطق معلوم می­گردد. معمول این است، تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد.

شاید شما بفرمایید گاهی می­شود اصلاً سخن نگفت ولی در عین حال ناطقیت انسان هم معلوم می­شود. مثل اختراعات، تبیین همین اختراعات که شما چه کردید، چیست، ساختارش چگونه است و به واسطه چه چیزی حرکت می­کند؟ یا مثلاً در مورد اختراع میکروفون باید توضیح داده شود که صوت به واسطه چه چیزی پخش می­شود، آن چیست که صدا را می­گیرد، بعد در دستگاه دیگری پخش می­کند و آن را با صدای رسا به شما می­رساند طوری که اگر صدای آن را بالاتر ببرید، سر شما درد می­گیرد در حالیکه من دارم به طور طبیعی حرف می­زنم، آن چیزی که این صدا را می­تواند حتّی با یک دستگاه خاص فرسنگ­ها ببرد چیست؟ این باید با سخن گفتن تبیین و تشریح شود و شاید جهت بکار بردن ناطقیت برای قوه تفکر انسان همین باشد لذا جبراً به عنوان نطق بیان بردند.

ما قائل به این هستیم که حیوانات نیز با هم حرف می­زنند قرآن به ، نطق هد هد یا نطق مورچه با حضرت سلیمان(علی نبینا و اله و علیه الصلوه و السلام) اشاره کرده است که هرکدام تبعاً نوع صحبت­های خاص خودشان را دارند حتّی من با ادله­ای که بعداً عرض می­کنم قائل به این هستم بچه ها در گهواره هم حرف می­زنند.! این که گریه می­کند - عذرخواهی می­کنم - با همین عنوان اُووَ، اُووَ گفتن نوعی سخن گفتن است که حتّی نوعش فرق می­کند جایی با صدای بلند و جایی با صدای پایین گریه می کنند یا موقعی که دفع فضولات انسانی شده یک نوع گریه می­کنند و زمانی­که شیر می­خواهند نوع دیگر. حیوان نیز نطق به نحو دیگر دارد، جیک جیک کردن­های گنجشک و یا پرندگان و ... نطق است امّا ما این نطق را نمی­فهمیم همان­طور که اگر کسی زبان ژاپنی­ها یا انگلیسی­ها را نداند طبیعی است، نمی­فهمد آنها چه می­گویند.

ولی بعضی تعریفی که راجع به نطق کردند این است: «ان المراد بالنطق إمّا التکلم و هو بوجه من الکیفیات المسموعة» این اوّلین مطلب است که همه تکرار کردند امّا من می­خواهم عرض کنم اصلاً ناطقیت به این عنوان صحیح نیست هر چند تفکر باید لاجرم با نطق تبیین می­شود .

گرچه عرض کردم - این نکته را دقّت بفرمایید که بسیار مهم است - اگر شما با این کدی که می­دهم جلو بروید خیلی از مطالب برایتان حل می­شود و آن این است که الفاظ قراردادی هستند؛ هر لفظی را که واضعی وضع کرده، برای رساندن معنایی است که مدّ نظر داشته است و این گونه نیست که لفظ به ما هو لفظ خود به خود دارای معنا باشد منتها از بس این لفظ تکرار شده تصوّر می­شود خود لفظ معنا است به عبارت دیگر آنقدر فشردگی قربی به وجود می­آید که از خود لفظ تصور به معنا می­شود، در حالیکه لفظ قالب برای ارائه­ی معنا است. بنابراین فعلاً این لفظِ نطق و منطق را آورده­اند و اشکالی هم ندارد زمانی لفظ دیگری بیاورند.

منتها این نکته­ را هم بیان می­کنند که اگر این گونه باشد، یعنی آن­ها بی­حساب چنین کلمه­ای را بیان کردند و اوّل گفتند بعد تفکر کردند؟! در حالیکه در باب الفاظ می­گوییم برای آن فکری که اوّل کرده­اند، لفظ درست می­شود .

ما نمی­گوییم که مثلاً بعد از بکار بردن لفظ حالا ببینیم چه گفتیم! منتها عرض من این است این که شما بیان می­کنید: هر لفظی حتماً دارای بار است، زمانی است که از این­جا به بعد این لفظ برای این معنا وضع شد و دارای بار خاص خودش می­باشد. منطق نیز همین است، منتها چون می­خواستند با همین نطق بیان کنند، بار همین شد که منطق را بگویند «فإنَّ المراد بالنطق امّا التکلم و هو بوجه من الکیفیات المسموعة».

در تعریف دیگری از نطق تبیین فرمودند: «وامّا ادراک الکلیات و هو عندهم من الکیفیات النفسانیه و الکیفیة کیف ما کانت من الاعراض و الاعراض لا تکون الجواهر». نطق همان «ادراکات الکلیات» است که از کیفیات نفسانی به وجود می­آید و کیفیّت هم در رابطه با کلیات از آن اعراضی است که تبعاً درک آن­ها برای انسان میسور نیست إلّا به این که در جوهریت انسان تأمّل بشود که این چیست؟

یک «عرض» داریم و یک «جوهر». عرض اصلاً قوامی نخواهد داشت إلّا به جوهر مثل همان لفظ و معنا، لفظ قوامی نخواهد داشت إلّا به معنایش، یعنی این لفظ، موقعی برای شما لفظ است که معنا را بیان کنید، لذا می­گویند لفظ دو نوع است: مستعمل و مهمل.[1] بنابراین جوهریت عرض مهم است و منطق یعنی این؛ یعنی معنای فصل حقیقی انسان را تبیین می­کند.

منتها بعضی از آقایان می­گویند که این هم نیست، می­گویند: سخن گفتن و ادراکات کلیه برای انسان جزء اعراض نیستند، عرض هم حقیقت جوهر را تشکیل نمی­دهد؛ چون جوهر چیز دیگری است و عرض هم چیز دیگر. مثل خود لفظ و معنا که لفظ چیزی است و معنا چیز دیگر[2]، پس می­گویند: عرض حقیقت جوهر را تشکیل نمی­دهد و فصل حقیقی انسان عبارت است از همان نفس ناطقه­ی انسانی که سخن گفتن و ادراک کلیات از خصوصیات آن است؛ یعنی به تعبیر دیگر بیان می­کنند که اصلاً خود این ادراک کلیات در رابطه­ی با این مسئله در چیز دیگری به عنوان نفس ناطقه قرار دارد.

ایشان می­فرمایند که ما ببینیم نفس ناطقه چه چیزی است، وقتی نفس ناطقه را فهمیدیم آن­گاه معنای دو تعریفی که بعضی کرده­اند (نطق و ادراکات کلیه) را متوجّه می­شویم. یکی نطق که «اما التکلم» است[3]، همان «ادراکات الکلیه» است که آن هم از کیفیات نفسانیه تشعشع پیدا می کند که تبیین جوهر به وسیله­ی عرض است و حقیقت همان جوهر است که در درون انسانی تبیین شده است.

می­فرمایند: این دو تعریف هر دو نقص دارند، نطق و ادراکات نفسانی در یک کمال نفسانی بشر وجود دارند که آن ملاک است و به عنوان نفس ناطقه تبیینش می­کنیم. در باب «انسان حیوان الناطق» می­گوییم این نفس ناطقه است که ممیز بین انسانیت و حیوانیت خواهد بود.

نفس ناطقه چیست که می­گویید اگر آن حاصل شد انسانیت تحقّق پیدا می­کند؟ بعد ببینیم منظور از حصول چیست؟ آیا حصول یعنی واقعاً به وسیله­ی خود انسان اکتساب می شود یا خیر، به وسیله­ی بعضی از ابزار درون انسانی است؟ به نظر می­رسد که حصول به این معنا است.

ببینیم ملاصدرای عظیم الشّأن چه چیزی را بیان می­­کند؟ ایشان معتقد است حقیقت انسان از سنخ معرفتی در وجود انسان می­باشد که متشکل است از آنچه که در کشف حقایق برای انسان معلوم می­گردد؛ یعنی هر حقیقتی برای انسان معلوم شد این عنوان ناطقیتِ وجودِ انسان است. به عبارت دیگر آن چه کمال انسان محسوب می­شود، حقیقت انسان را تشکیل می­دهد و کمال انسان نیز به تفکر اوست و این تفکر او همین کفایت می­کند.

با تعبیر فوق بعضی اشکال گرفته­اند که: آیا خود عنوان تفکر ( فکر بما هو فکر) عامل ممیز بین انسان وحیوان است یا نه نتیجه­ی تفکر عامل تمیز است؟ یعنی وقتی فکر نتیجه عقلانی داد، آن­جا بگوییم او فکر کرده پس نتیجه­ی فکر ملاک است؛ چون امکان دارد هرچیزی را به عنوان فکر به خورد بشر بدهند، بعد ببینیم که اصلاً فکر نبوده است - دقّت کنید ببینید چه عرض می­کنم، نکته­ی مهمی است.- به عبارت دیگر وقتی ناطقیت انسان را که کمال انسان محسوب می­شود، در سنخ معرفت بردید و عنوان معرفتی برای آن بیان کردید، آیا تحقّق آن به واسطه­ی تفکر است یا خیر بواسطه نتیجه­ی تفکر می­باشد؟

فرق بین تفکر ونتیجه­ی تفکر چیست؟ تفکر یعنی شما تبیین می­کنید که چیزی وجود داشته باشد و فکر می­کنید که آیا این هست یا خیر؟ حال امکان دارد برای شما وجود داشته باشد یا امکان دارد وجود نداشته باشد، ولی بالاخره این حالت برای شما تفکر است. امّا نتیجه­ی تفکر یعنی مطابق با واقع بودن.

تأمّل بفرمایید! در عنوانی که ملا صدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) تبیین فرمودند: «اعلم أن الفلسفة استکمال النفس الإنسانیة بمعرفة الحقایق الموجودات ... بقدر الوسع الإنسانی» مهم این است که «بمعرفة الحقایق الموجودات» تبیین کرده است و در ادامه بیان می­کند: «...علی ما هی علیها و الحکم بوجودها تحقیقا بالبراهین لا أخذا بالظن والتقلید» مسلّم است وقتی در مورد چیزی می­خواهید بگویید «لا أخذا بالظن والتقلید» برای آن «تحقیقا بالبراهین» تبیین می­کنید، این براهین و عدله؛ یعنی نتیجه­ی تفکر -نه ظاهر تفکر - و رسیدن به حقایق موجودات؛ یعنی مطابق با واقع بودن، واین همان حکم برای موجودات است که به دست آوریم.

حال آیا این حکم واقعاً درست است؟ آیا ما واقعاً می­توانیم به همه­ی حقایق برسیم؟ إن­شاءالله پاسخ آن را برای جلسه­ی بعد می­گذاریم تا نسبت به آن تفکر کنیم و ببینیم آیا مطالب درست است یا خیر و آیا ما می­توانیم به همه­ی حقایق ولو به وسعمان دست­یابی پیدا کنیم یا خیر؟ امکان دارد شخصی معتقد به این مطلب باشد و شخص دیگری چیز دیگری بگوید که إن­شاءالله برای جلسه­ی بعد تبیین می­کنیم.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله إلّاطهار إلّابرار»