بسمه تعالی

جلسه نهم خارج فلسفه - مورح 91/11/29

موضوع: چیستی فلسفه (9)

مقصود از این­که بیان کردند انسان می­تواند به واسطه حکم آن هم با براهین - نه با ظن و تقلید - ولو به قدر وسعش به استکمال نفس برسد و بتواند به معرفت حقایق دست پیدا کند، ناطقیت انسان است؛ یعنی انسان موقعی انسان است که ناطقیت داشته باشد.

عرض کردیم یک برداشت از نطق، نطق ظاهری وهمان صحبتی است که هر شخصی با دیگری می­کند که معلوم است این برداشت عند الفلاسفه معنا ندارد. اگر هم بیان می­کنند از باب ورود به بحث است نه حقیقت آن لذا این که بیان کرده­اند در فلسفه نطق در ابتدا به دو معنا گرفته شده اشتباه است. علّت تبیین این است که تکلّم به این عنوان که ما دو نطق داریم، تبیین است و الّا حقیقت این نیست؛ چون می­دانید اگر منظور از نطق این نطق باشد با آن استکمال نفس تفاوت دارد چون فرمودند: «إعلم أنّ الفلسفة استکمال النفس الانسانیة بمعرفة حقایق الموجودات علی ماهی علیها و الحکم بوجودها تحقیقا بالبراهین لا اخذ بالظن و التقلید بقدر الوسع الانسانی» آیا این حکم فقط به واسطه تبیین زبان ونطق است؟! خیر، زیرا همه مردم حرف می­زنند. آیا همه مردم دنبال براهین و کسب معرفت حقایق موجودات هستند؟!

پس منظور از منطق، نطق نیست؛ چون همه مشغول به این نطق تکلّمی هستند، ضمن این که همین نطق ظاهری انسان برای حیوانات نیز می­باشد. خفاش هایی که در یک غار هستند با صدای جوجه­ها بچّه­هایشان را تشخیص می­دهند ولی من و شما این صدا را جیغ جیغ می­شنویم یا کوچ چرندگان، بواسطه تشخیص صدا می­باشد پس آن ها هم نطق دارند.

پس این که بیان می­شود نطق دو معنا دارد، حقیقت ندارد اگر هم آقایان بیان فرمودند نطق بر دو نوع است ما اینجا ان قلت می­آوریم که نباید این­گونه تبیین می­شد امّا بعضی آن قدر بیان کرده­اند گویی برای همه جا افتاده است که این نباید باشد.

بحث دیگر این است: به ادراک کلیات که از کیفیات نفسانی است عنوان ناطقیت داده­اند که بعضی به عنوان معانی فصل حقیقی انسان بیان کرده­اند. بعضی دیگر مانند علامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اصلاً هیچ کدام را عنوان حقیقت انسانی نمی­دانند؛ یعنی صرف تعقّل را به عنوان ادراک حقیقت انسانی بیان نمی­کنندبلکه بیان می­فرمایند ادراک کلیات جزء اعراض انسانی هستند و عرض حقیقت جوهر انسانی را تشکیل نمی­دهد.

پس ناطقیت چیست؟ می­گویند باید ببینیم نفس ناطقه چیست که ادراک کلیات، جزئی از آن نفس ناطقه- نه حقیقت ان- می­باشد؟ تأمّل بفرمایید! زمانی می­گوییم نطق جزء انسان است که قبلاً هم می­گفتند ممیزی بین انسان و حیوان سخن گفتن اوست درحالی که ما امروزه عرض می­کنیم نطق اصلاً ممیزی بین انسان و حیوان نیست و هر نوع برای خود نطقی دارد. اینجا ادراک کلیات نیزجز است نه ممیزی حقیقی انسان.

ملاک از نفس ناطقه انسان ادراک کلیات نیست ؛زیرااگر گفتید ادراکات کلیات انسان است، یعنی خود ادراک کلیات همه حقیقت انسان است در حالی که ادراک کلیات جزء از یک کل محسوب می­شود. شما نمی­توانید یک جز را حقیقت انسان بگویید مانند این که شما نمی­توانید بگویید انسان یعنی چشم یا پا، چون آن­ها جزئی از بدن انسان هستند و همه انسان نیستند. ادراک کلیات نیز جزئی از نفس ناطقه انسانی است.

نفس ناطقه چیست که انسان با آن به حقیقت انسانی خود پی می­برد؟ گفتند به تعریف ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) برمی­گردیم.

می­گوییم: ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه) در کجای عبارت، ناطقیت انسان را تعریف کرده است؟! مطلبی در این زمینه وجود ندارد. مثلاً اگر بگوییم «استکمال النفس الانسانیة بمعرفه الحقایق الموجودات علی ما هی علیها حکم بوجودها تحقیقاً بالبراهین لا اخذ بالظن والتقلید بقدر الوسع الانسانی» اگر ملاکتان «استکمال النفس الانسانیة» باشد خود این «بمعرفة حقایق الموجودات» که به عنوان حکم است با براهین و استدلال های قوی به دست می­آید.حال خود این براهین چیست که شما عنوان می­کنید «لا اخذ بالظن و التقلید. آیا برای براهین یک تعریف خاص موجود است که بتوانیم این براهین را بپذیریم؟ آیااگر راجع به براهین تعریف خاصی باشد اگر از این به بعد بخواهند با براهینی که تعریف خاص داردجلو بروند، خود عنوان تقلید نیست؟ تامل بفر مایید برای ما تعریفی را تبیین کردند و ما هم از این پس بر اساس آن تعریف جلو می­رویم این خود نوعی تقلید است.

یا خیر، ظن و گمان می­کنیم که این برهان است. دلیلش این است که به تصور بعضی وقتی خودتان می­گویید: «بقدر الوسع الانسانی»؛یعنی ا هیچ برهانی که حقیقت البرهانیه باشد نداریم؛ چون هر کس برای خود یک تعریف خاصی نسبت به آن برهان تبیین می­کند.–پس برهان ، ظنی است که اگر اینگونه باشد ما می­ گوییم: گمان ما این است که این­طور باشد، شخص دیگر هم می­گوید: گمان ما این است که این­گونه باشد، شخص دیگر هم همین­طور و قس علی هذا. یعنی این ظن نمی­تواند برای ما ولو بقدر وسع الانسانی حکم بدهد پس ما باز به مشکل بر می­خوریم. (توجه کنید این­ها نکات مهمی است که آقایان بیان نکرده­اند البته در آینده در فحوای کلام ایشان این مطلب را به دست می­آوریم اما با این سبکی که عرض می­کنم بیان نشده است.)

باید ناطقیت انسان را در باب حقیقت انسانیت به دست بیاوریم و ادراک کلیات خود از خصوصیات-نه همه - ناطقیت انسان است و منطق ادراک کلیات نیست؛چون ادراک کلیات هم جزء منطق در فلسفه است ولی همه منطق نیست .

بعضی بیان کردند ما می­توانیم از تعریف ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه شریف)تعریف دیگری به دست بیاوریم و آن این است که آنچه کمال انسان محسوب می­شود حقیقت انسان را تشکیل می­دهد و بعد از کمال نفس است که تازه ناطقیت خود را نشان می­دهد نه اینکه ناطقیت عامل شود برای کمال انسان؛ یعنی عامل کمال انسان حقیت انسان است. مثلاً یک جا کمال انسان را در باب علم می­دانیم؛ یعنی کسی علم بیاموزد به کمال می­رسد خوب اگر خود علم را عنوان کمال انسان تصور کنیم به عبارتی حقیقت انسان ایجاد شده است و خود ناطقیت تازه بعد از این کمال به وجود می­آید.

بااین مطلب که وقتی انسان به واسطه آن چه که عامل کمال است -حال هرچه که می­خواهید در کمال انسانی مد نظر بگیرید مثل خود همان تفکر یا محسوسات یا همه اینها روی هم - به کمالی رسید تازه بیان می­کنند که حقیقت انسان تشکیل شد و حالا از اینجا می­گویند: حقیقت انسانی یعنی ناطقیت و از اینجاست که فصل ممیز انسان و حیوان بوجود می­آید و با حیوانات دیگر تفاوت پیدامی­کند، دواشکال به وجود می­آید.

اشکال اول: تا انسان به کمال یا به تعبیر دیگر حقیقت کمال نرسد در او ناطقیت به وجود نیامده است یعنی انسان می­شود همان حیوان و همان حیوان نیز خواهد بود شاید بعضی بگویند بله همینطور است اصلاً فصل ممیز انسان و حیوان همین است تا انسان درس نخواند، تفکر و تعقل نکند و تا انسان به کمال موجودات به قدر وسع انسانی نرسد هنوز حیوان است. خوب اگر این­گونه باشد ما باید بیان کنیم در عالم فقط یک عده خاص انسان بما هو انسان هستند و مابقی همه در حیوانیتند یعنی آنکسی که تفکر و تعقل نکرد و در کمال انسانی قرار نگرفت حیوانی به شکل انسان است! - من این تعاریف را از زبان فلسفی به زبان ساده هذا من فضل ربی تبیین می­کنم.-

اشکال دوم: گفتیم اگر بگوییم ناطقیت انسان کمال او محسوب می­شود پس حقیقت انسان را هم همین کمالات یعنی اموری از سنخ معرفت، حکمت وعلم تشکیل می­دهد؛ یک عده می­گویند این­طور نیست؛ چون اگر شما اینچنین بیان کنید ممیزی انسان و حیوان کمالاتی چون علم و حکمت و ... می­شوددر صورتی که ما با یک توجه ساده می­فهمیم که به نوعی همه انسان ها با حیوانات تفاوت دارند و فهم آن نیاز به تفکر آنچنانی ندارد مثلاًخصلت انسان این است که جلوی دیگران برای تکثیر نسل همبستر نشود یا جلوی دیگران دفع فضولات نکند یا می­فهمد که باید برای محافظت از سرما و گرما جایگاهی را برای خودش به عنوان مسکن قرار بدهد نمی­کنندکه این­ها اتفاقاً نه از طریق علم بدست آمده و نه از طریق حکمت -اما حیوانات در باران و برف هم هستند و از آن­ها فرار هم نمی کنند- و فصل ممیزی بین ما و حیوان هم محسوب شده است پس این که عنوان شود اموری از سنخ معرفت و حکمت عامل تمییز می­شود با اینکه بگوییم معرفتی که درباره حقیقت اشیاء بوده، متفاوت است.

منتها ملاصدرا«اعلی الله مقامه الشریفـ» نکته­ی دیگری را تبیین می­کند و می­گوید ما در رابطه با حقیقت اشیاء صحبت می­کنیم؛ یعنی این که انسان از باب علم و معرفت بشناسد و تا حدودی جلو برودکه این انسانیت را تبیین می­کند.

البته این تعریف نقص دارد - که در آینده إن­شاءالله بیان می­کنیم ما به همین فرمایش ملاصدرا هم یک مطلبی داریم که فعلاً گذرا رد می­شویم - و آن این است آیا این­که ملاصدرای عزیز تبیین می­فرمایند: «استکمال النفس الانسانی بمعرفة الحقایق موجودات ولو به قدر وسع الانسانی» این تعریف انسان می­شود؟! و آیا واقعاً کمال انسانیت یعنی معرفة حقایق اشیا؟! در این­صورت خیلی از کفار باید در کمال باشند! آیا واقعاً تعریف دین از فلسفه و انسان به این عنوان می­باشد؟! آیا این فلسفه­ای که تبیین شده شبیه به فلسفه غرب نیست؟! آیا این تعریف ممیزی دیگری نمی­خواست؟! و آیاهای دیگری که باید در آن تأمّل کنید.

گرچه بعدها در خود ورودِ به مباحثِ ایشان می­بینیم نظرشان این­گونه نیست ولی در تعریف نقص است. شاید از همین جا است که بعضی با این نوع فلسفه مخالفت می­کنند؛ چون می­گویند آیا مثلاً اگر شخصی نسبت به حقایق اشیاء معرفتی پیدا کرد این کمال انسانی می­شود؟! آیا فلسفه راجع به انسان چنین چیزی می­گوید که انسان صرف دانستن فلسفه انسان کاملی می­شود؟! معنویت، عبودیت و بندگی انسان کجای تکامل اوست؟(در حال حاضر از این مطلب به صورت گذرا رد می­شویم و بحث را ادامه می­دهیم.)

می­فرماید: حقایق اشیاء باید مطابقِ با واقع باشد. ما این­جا نکته­ای می­توانیم بیان کنیم که البتّه همه به آن قائل نیستند و اگر هم از ملاصدرای عزیز بخواهیم دفاع کنیم فقط با همین نکته می­تواند قابل دفاع باشد و آن این که: منظور از حقایق موجودات مطابقِ با واقع؛ «و الحکم بوجودها تحقیقاً بالبراهین لا اخذ بالظن و التقلید» باید همان نگرش دینی باشد که ما باید اینگونه تبیین کنیم؛ یعنی از باب حکمت الهی به قدر وسعمان بررسی کنیم ببینیم این­ها چیست؛ چون واقعاً بشر نمی­تواند به حقایق موجودات دست­ پیدا کند ولی به قدر وسع انسانی می­تواند.

چون وقتی شما می­گویید: مطابقِ با واقع، مطابق با واقع از کجا به دست می­آید؟ آیا از آن تئوری­هایی که بعد از مدتی مجدداً بواسطه گذشت زمان می­بینیم صحیح نیست یا ازآن دیدگاه و نظریه­هایی که صائب نیستند بدست می­اوریم؟! کما این­که گاهی می­بینیم تئوری­ها قابل تغییر و تحول هستند و یک دلیل به ظاهر خوب هم برایش می­آوریم –البته به نظر من توجیه است بعدها دلیلش را بیشتر عرض می­کنم –به عبارت دیگر می­گوییم چون علم پیشرفت دارد و حد یقف ندارد، نظریه­ها قابل تغییر و تحول هستند.

در حالیکه ما عرض می­کنیم در علم به ما هو علم تغییر و تحول نیست بلکه در آن کمال است و می­تواند رشد کند. نمی­شود در مورد یک مطلبی که مبنای علمی دارد، گفت چون علم حد یقف ندارد، قابل تغییر و تحول است. در صورتی­که رشد با تغییر فرق می­کندآن چیزی که قابل تغییر و تحول می­باشد سواد است امّا در علم رشداست و در آن تغییر و تحول ایجاد نمی­شود.

یعنی مبنای اصلی علم؛ علمی که به عنوان تئوری (تئوری علمی) گفتید همیشه باید بماند. هر چند باید رشد پیدا بکند مثل یک درخت میوه وقتی شما بیان می­کنید این درخت سیب است و حالا دارد رشد می­کند بعد شاخه و برگ می­دهد، بعد میوه­هایش رشد می­کند،در نهایت باز همان سیب است، بعد هم می­بینیم یک مقداری از سیب، زرد و مقداری دیگر قرمز هم شد تأمّل بفرمایید! تغییر و تحول در درخت سیب وجود دارد امّا مبنای اصلی آن یعنی سیب بودن تغییر نکرد. امّا اگر بخواهید بگویید چون علم حد یقف ندارد درخت سیب در این تغییر از سیب بودن خارج شد ، نادرست می­باشد. پس در این مطلب هم باید دقت شود.

بنابراین اگر بگوییم ملاصدرای عزیز (اعلی اللّه مقامه الشریف) بیان فرمودند: هر گاه انسان به حقیقت اشیاء آن گونه که هستند علم پیدا کرد و توانست درباره موجودیت آن­ها بر اساس براهین عقلانی حکمی صادر کند می­توانیم بگوییم که ناطقیت حاصل شده و به کمالی که حقیقت انسان را تشکیل می­دهد، دست یافته است. در خود همین مطلب إن­قلت است.

درست است که می­گویید: هرگاه انسان به حقیقت اشیاء آن­گونه که هستند، خوب سوال است «آن­گونه که هستند» از چه نظر؟ «علم پیدا کرد» کدام علم؟ ن«ر اساس براهین عقلانی در رابطه با موجودیت آن­ها حکم صادر بکند» ، کدام براهین عقلانی؟ این­ها همه کدام­ها و إن­قلت­هایی دارد.

البته اگر از دیدگاه دینی بیان کنیم تمام درست می­شود؛ یعنی تعریف ایشان از دیدگاه دینی درست است. امّا اگر بخواهیم بگوییم: فلاسفه این­گونه بیان می­کنند، خود فلاسفه همان­طور که در تعاریفشان عرض کردیم با یکدیگر اختلاف نظر دارند، در رابطه با خود همین براهین عقلانی یاراجع به خود تعریف انسان یا تعریف جهان با هم اختلاف دارند،- که إن­شاءالله در آینده بررسی می­کنیم -شخصی نوعی می­گوید و بیان می­کند برهان عقلی ما این است آن دیگری هم طور دیگری بیان می­کند و می­گوید برهان عقلی ما این است! لذانظرات تفاوت پیدا می­کند. إن­شاءالله مابقی بماند در جلسه آینده.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»