بسمه تعالی

جلسه دهم خارج فلسفه - مورخ 91/12/01

موضوع: چیستی فلسفه (10)

در باب تعریفی که از ملاصدرای عزیز تبیین شد: «ان الفلسفه استکمال النفس الانسانیه» نکاتی را عرض کردیم.

ملاک از «نفس الانسانیه» چیست؟ آیا عنوان عرض است یا جوهر؟ نکاتی را بعضی از آقایان بیان کردند و گفتند اول باید ناطقیت انسان را بدانیم وبعد بر اساس آن عنوان کنیم که چگونه می تواند به واسطه ی معرفت به حقایق موجودات استکمال نفس پیدا کند.

عرض شد دو نوع نطق داریم و معلوم است ملاک منطقی نباید نطق اولیه باشد، چون همه حتی حیوانات نیز بین خودشان به نوعی سخن می گویند پس مراد از نطق در باب نفس انسانی ادراک کلیات است که آن هم از کیفیات نفس انسانیه می­باشد[1].

بعضی از آقایان عنوان می کنند به خاطر همین است که عرض یا جوهر عنوان حقیقت انسانی نیست. خود جوهر انسانی نیز عاملی برای حقیقت دیگر است. بحث حقیقی انسان عبارت است از آن نفس ناطقه­ای که تبیین می شود؛ یعنی درک حقایق و عمل به آن و تا ندانیم نفس ناطقه چیست آن مطالب برای ما محقق نمی شود که اگر این طور باشد تا ندانیم واقعا نفس ناطقه چیست ، حقایق برای ما معلوم نمی شود پس مجددا مجبوریم که به بحث عرض وجوهر برگردیم که در این­صورت آیا دور ایجاد نمی شود؟

ما به نکته ای که ملاصدرای(اعلی الله مقامه الشّریف) بزرگوار بیان کردند رجوع می­کنیم تا ببینیم چه چیزی تبیین کردند؟ ایشان می فرمایند: خود کمال انسان را در این به دست می آوریم که به حقایق موجودات برای ما از طریق برهان ودلیل و نه ظن ونه تقلید آن هم به قدر وسع انسانی دست بیابیم.

منظور از برهان و دلیل، برهان و دلیل عملی نیست بلکه ملاک برهان ودلیل نظری است؛ چون خود برهان و دلیل نظری معرفت به انسانیتِ انسان به وجود می آورد و عامل بودند یا نبودند؛ بحث دیگری است. ایشان نمی خواست بگوید که انسان این گونه انسان می­شود بلکه با «استکمال النفس الانسانیة بمعرفة الحقایق الموجودات» می­خواهد بگوید که فلسفه با معرفتی که انسان به حقایق موجودات پیدا می­کند کمال نفس انسانی را به او می­آموزد امّا آیا کسی به این استکمال نفس انسانی می­رسد یا نمی­رسد را بیان نکرده است.

«... علی ماهی علیها ...» (همان­گونه که هستند) البته در این مطلب نکته است چون بشر واقعاً به حقایق موجودات آن­گونه که باید و شاید نمی­رسد. شاید به قدر وسع انسانی همین را می­خواهد مطرح کند که انسان به حقیقت و کمال واقعی نمی­رسد، امّا یک عده بیان کردند منظور از «بقدر الوسع الانسانی» این است که چون موجودات زیاد هستند انسان به حقلیق همه­ی موجودات نمی­تواند، دست بیابد، لذا حداقل به مقداری از آن می­تواند معرفت پیدا کند.

امّا باز برای همین فرمایش ایشان؛ «بمعرفة حقایق الموجودات» یک عده جواب دادند که به نظر ما جواب درستی است. زیرا ایشان نفرموده است که معرفت به کنه حقایق موجودات باید باشد زیرا معرفت نسبی است و بنا نیست ملاک از معرفت، معرفت حقیقی باشد زیرا آن معرفت نه برای انسان به وجود می­آید و نه نیازی به آن دارد. چه اشکالی دارد همین «به قدر الوسع الانسانی» دلالت بر این دارد که معرفت نسبی است. این هم نکته­ای است که باید در آن تأمّل کنیم.

منتها حکم ناطقیت چیست؟ خصوصیت ناطقیت این است که عامل دست­یابی انسان به معرفت حقایق موجودات می­شود حال این عرض است یا جوهر؟ در باب عرض و جوهر بعضی از آقایان می­فرمایند نباید ملاک را این قرار دهیم، چون از اصل بحث دور می­شوید.

منظور از این بحث که ناطقیت عرض است، یعنی از راه تحصیل به وجود می­آید مثل همین که انسان به ظاهر علم را به دست می­آورد و از طریق اکتساب و تحصیل برای انسان علم به وجود می­آید و منظور از این که ناطقیت جوهر می­باشد این است که وقتی ناطقیت حقیقت انسانی عنوان می­شود، منظور جوهر درونی خود انسان است و با آن عرضیاتی که تصوّر می­شود، تفاوت می­کند.

این­جاست که باز بعضی از آقایان به یک نکته می­پردازند و آن این که حقایق اشیاء که به ظاهر ورودش از ادراکات کلیه است این را کمال انسان تبیین نمی­کنند بلکه حکمی دیگر را که به عنوان عرض می­باشد، بر او اضافه می­کنند.

پس این حکم چیست؟ همین که خود ایشان فرمود «بمعرفة الحقایق الموجودات علی ما هی علیها و الحکم بوجودها» یعنی آن حکمی که تصوّر می­شود همان را در نظر می­گیرید. حکم این است که با آن ادلّه موجودی که دارید بتوانید بیان کنید که فلان مطلب با ادلّه آن است، امکان دارد فردا ادلّه دیگری بیاید با آن کاری نداریم. اگر کسی بگوید ادله جدید نشان می­دهد که حکمتان اشتباه بوده است، می­گوییم: خیر، حکم در آن زمان این بود و در زمانی که ما هستیم این است.

سؤال است مگر می­شود برای یک موضوع دو حکم باشد[2] و بگوییم دیروز حکمش این بود امروز حکمش این است؟ جواب داده می­شود: بله اشکال ندارد چون انسان خدا نیست لذا به ابزاری نیاز دارد و بر اساس آن ابزار عمل می­کند.

مثلاً در فقه می­بینید امروز مجتهدی براساس آن ادلّه­ای که در دست دارد یک فتوا می­دهد و یک حکمی را صادر می­کند، فردا دلایل دیگری به دست می­آورد و عنوان می­کند که فتوای من تغییر کرده است. آیا این دلیل بر ضعف مجتهد است؟ خیر، دلیل بر این است که تا آن زمان با ادلّه و براهینی که در دستش بود حکم داد امّا امروز دلیل جدیدی را حس می­کند که شرایط زمان و مکان ایجاب کرد یا برای مسئله­ای هر چه می­گشت تا بتواند دلیل یا برهانی پیدا کند که بر اساس آن حکم بدهد، نمی­یافت لذا براساس ادلّه­ای که در دستش موجود بود حکم داد امّا امروز با یافتن آن مسئله طور دیگری حکم می­کند پس این حالت هیچ اشکالی ایجاد نمی­کند.

پس تفاوت­ها از همین­جا نشأت می­گیرد که باید در آن دقّت کنیم؛ چون اصلاً عنوان حقیقت موجودات در باب عرض و جوهر در نهایت قضیه­ این می­شود که انسان حقایق موجودات را آن گونه که باید و شاید نمی­تواند، به دست آورد. اما طبق قدر وسع انسانی می­توانیم بگوییم که فعلاً حکم این است و هیچ اشکالی ندارد، در خیلی از علوم دیگر هم این مسئله را داریم و بنا نیست که بشر هر حکمی کند بگوید که الّا و لاغیر تا آخر باید این حکم باشد.

منتها ما نکته­ای را قبلاً بیان کرده بودیم – حاشیه­ای بزنیم و به بحثمان برگردیم - و آن این بود که گفتیم اگر عرفا و حکما به علم حقیقی دست یافتند، امکان دارد آن علم کمال پیدا کند امّا تغییر و تحوّل در آن راه ندارد و اگر تحول هم بیان می­کنند منظور ایجاد کمال و رشد است لذا تغییر اساسی به این معنا که بگویند: نظریه­ای را در علمی دادند – فیزیک، شیمی، ریاضی، هر علمی – و بعد از چندی عنوان کنند که این نظریه از بن و ریشه غلط بوده است و به طور کلی آن را اسقاط می­کنیم و یک نظریه دیگر جای آن می­گذاریم، نمی­توانیم تبیین کنیم.

اگر انسان «بقدر وسع الانسانی» به حقایق موجودات معرفت پیدا کرد باید واقعاً هم همین­طور باشد ولی حالا حکم دیگری به وجود می­آید که کمال قبلی است پس کمال نفسانی برای انسان نیز به حقیقت، آن کمال محسوب نمی­شود؛ چون کمال انسانی را به نوعی کمال ناطقه یعنی تفکر تشکیل می­شود. ملاک ایشان این است که تفکر همیشگی و دائم در حال رشد است پس تکامل در این تفکر است نه این که تا اوّلین تفکری که می­کنید به کمال برسید، خیر این هم از سنخ معرفت و حکم است که بقدر الوسع الانسانی تعیین می­شود. پس فلسفه نمی­خواهد به ما بیان کند که با ورود به آن انسان به همۀ کمال می­رسد و دیگر بعد از آن کمالی نخواهد بود.

می­گویند: اگر این­گونه است پس چرا ایشان فرموده «استکمال النفس الانسانیه»؟! می­گوییم: استکمال عامل پیشرفت است نه عامل رسیدن به همۀ کمال، دلیلش هم این است که می­فرماید به واسطه آن براهینی که داریم - نه به ظن و تقلید – آن هم به قدر وسع انسانی حکم صادر می­کنیم.

«بقدر الوسع الانسانی» می­تواند سه معنا بدهد یکی اینکه انسانِ امروز یک قدر و اندازه ای دارد امّا انسانِ آینده امکان دارد توانش بیشتر شود. یک مطلب دیگر هم که اصل می­باشد و هیچ کسی منکر آن نیست این است که ما در حد وسع انسانی خودمان - نه در حد خدا - حکم دادیم و اگر فردا پروردگار عالم فرمود: اصلاً این حکم نبود، اشکالی ندارد چون به واسطه آن براهین و ادله ای که هست، حکم دادیم و توانستیم به این حکم هم عمل کنیم. پروردگار عالم هم ما را بریّ از همه مطالب می­داند چون می­فرماید اگر تو با ادله جلو رفتی، عیبی ندارد ولو به اینکه این ادله نتواند ما را به آن حکم حقیقی برساند.

پس منظور از «بمعرفه حقایق الموجودات» همین حقایق موجوداتی است که در حال حاضر در دست ماست هر چند امکان دارد حقیقتاً چیز دیگری باشد.

پس معلوم شد براهین عقلانی آن هم به قدر وسع انسانی عامل است برای کمالی که برای حقیقت انسانی تبیین می­شود که این حقیقت هم می­شود گفت نسبی است و به این معنا نیست که انسان به حقیقت اشیاء آن گونه که هستند، علم پیدا می­کند. بلکه او با معرفت به حقیقت اشیاء بر اساس آن براهین عقلی و ناطقیت و تفکری که برایش حاصل شده به یک کمالی رسیده که آن کمال در حال حاضر درست است و هیچ اشکالی نیز به وجود نمی­آورد.

حال اگر بگوییم چون شما از براهین و ادله­ای که بیرونی است، بیان می­کنید، پس عرض می­شود و جوهر نیست در حالیکه حقیقت نفس انسانی جوهر است و عرض را چه به جوهر حقیقت نفسانی؟! می­گوییم: این سخن اجحاف بزرگی است و به نظر من سفسطه می­باشد که ما بگوییم عرض چیزی است و جوهر چیز دیگری. معلوم است که عرض یک چیز و جوهر هم چیز دیگر است امّا آیا دست به دست دادن آن دو برای کمال اشکالی ایجاد می­کند؟

علت آن که آقایان این­گونه بیان می­کنند این است که می­گویند: وقتی ادراکات عرض بود کمال نفس انسانی را نمی­تواند به وجود بیاورد زیرا جوهره وجود انسان با عرض نمی­تواند تطابق داشته باشد. فصل بین انسان و دیگران همین جوهره انسانی است در حالی که ادراک کلیات از طریق عرض حاصل شده است نه از طریق جوهر.

درحالیکه ما معتقدیم اشتباه محض است. اتفاقاً می­گوییم: این ادراکات کلیات - که به ظاهر از طریق عرض می­باشد - را در حقیقت به جوهر وجودی انسان می­سپاریم و جوهر می­تواند آن مباحث بیرونی را که از طریق ادله­ی ادراک کلیات بوده تکامل دهد و به حکم برساند؛ یعنی این­ها دست به دست هم داده­اند ما اصلاً آن­ها را جدا نمی­دانیم که یکی بگوید عرض است دیگری بگوید جوهر می­باشد.

خیر اصلاً لطف ذوالجلال و الاکرام به انسان همین است. اتفاقاً راجع به علم این مثال را زدم و گفتم اگر کسی بخواهد به نور برسد «العلم نور یقذفه اللّه فی قلب من یشاء» اتفاقاً راهش همین سواد و ظلمت­ها است. گفتم می­فرمایند: «اللّه ولی الذین أمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور» از این ظلمات انسان باید برود و به نور برسد اتفاقاً همین راهش سواد است شما نمی­توانید سواد را ترک کنید و بگویید سواد نداشته باشیم.

دقت بفرمایید! در واقع وقتی شما عرض را داشتید با جوهر تطابق می­دهید و به حقیقت می­رسید لذا این که بیان می­کنیم عرض است یا جوهر، به این علت است که کسی مطلب ملاصدرای عظیم الشأن(اعلی الله مقامه الشریف) را متوجه نشده است. ایشان این­گونه بیان نمی­فرماید که صرف معرفت به حقایق اشیاء (ادراک کلیات) کمال انسان است بلکه بیان فرموده است شما حکم را می­گیرید و آن را اضافه کرده بعد هم بررسی می­کنید تا به قدر وسع انسانی به یک مسئله برسید؛ یعنی نفرمودند که حقیقتاً تا شما یک مطلب عرضی را دریافت کردید به کمال می­رسید. (البته بعضی از آقایان در این مورد ان قلت هایی دارند که آن­ها را به فضل و کرم الهی در جلسه آینده عرض خواهیم کرد.)

در خلص کلام می­گوییم: نوع برداشت از فرمایش ملاصدرا(اعلی الله مقامه الشریف) خود هنری است، لذا بعضی یک نوع برداشت می­کنند و بعضی نوع دیگر و در نهایت برداشت صحیح این را به ما می­رساند که به حقیقت کسی نمی­تواند بیان کند این­ها عرضی است؛ چون اگر عرضی بود باید انسان با همان عرضی تکامل پیدا می­کرد لذا معلوم می­شود عرض و جوهر است که دست به دست هم می­دهند و عامل می­شوند تا یک کسی این­گونه تعبیر ­کند و شخص دیگر به گونه دیگر بیان نماید. سوال است اگر عرض و جوهر دست به دست هم بدهند مگر می­شود کسی از نو برداشت کند؟! می­گوییم: بله این مطلب را در جلسه بعد به فضل الهی بیان خواهیم کرد.

بنابراین اگر عرض به تنهایی بود شما به هیچ عنوان مشکل نداشتید؛ چون یک چیز می­آمد و همه هم می­پذیرفتند اتفاقاً علت این ناطقه انسانیت این است که عرض را توأم با جوهر و انسان را دچار این آراء مختلف می­کند که انشاء الله به فضل الهی بیان خواهیم کرد.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»