بسمه تعالی

جلسه 11 خارج فلسفه - مورخ: 91.12.06

موضوع: عرض

نکته­ای را که یکی از عزیزان سوال کرد جواب بدهم تا آغاز بحثمان شود.

سؤال شد این­که در باب استکمال نفس عنوان عرض وجوهر دست به دست هم می دهند، یعنی چه؟

طبیعی است که تفاوت عرض و جوهر یک تفاوت حقیقی است. عرض در حقیقت دریافت­های بیرونی است و به یک عنوان تحصیل است که بعد عامل شناخت حقایق می­شود.

بعضی بیان می­کنند عرض خود عامل کمال است و بعضی دیگر معتقدند که گرچه می­تواند کمال را داشته باشد ولی کمال حقیقی تنها بهآن نیست.

بعضی بیان می کنند وقتی می­فرماید: «بمعرفة الحقایق الموجودات علی ماهی علیها و الحکم بالبراهین لا اخذ بالظن والتقلید بقدر الوسع الانسانی» معلوم است نوع بیان، نوعی است که نشان می­دهد چون انسان فقط از بیرون کسب می­کند این­گونه می­توان گفت. امّا ما بیان می­کنیم وقتی استکمال نفس انسانی را بیان کرده ملاکش کلی بوده و فقط عرض را بیان نکرده است و وقتی نیز بیان می­کند «بمعرفة الحقایق الموجودات» طبعاً دو عامل می­خواهد، باید ببینیم این دو عامل چیست؟ اگر بگوییم تک عاملی (عرض) است، این با قواعد حقیقی - نه قواعد ما[1]- سازگار نیست.

ما قائل به این هستیم با روح و درونی که وجود دارد و همه هم آن را بیان می­کنند، طبعاً این استکمال اگر فقط از باب بیرون باشد، نمی­تواند ما را به حقایق موجودات ولو به قدر وسع انسانی برساند امّا اگر مورددیگری را مدّ نظر بگیریم ولو به این که نمی­تواند کمال و استکمال نفس را در انسان واقعاً به حدّ اعلاء برساند، امّا همان­طور که ملاصدرای عزیز (اعلی اللّه مقامه الشّریف) اعلان کردند به قدر وسع انسانی می­شود. پس همین «بقدر الوسع الانسانی» می­تواند کارها را برای ما درست کند.

به خاطر همین از این­جا به بعد آن مثال­ها را زدند و گفتند فلاسفه این پرسش را دارند که حقیقت انسان چیست و بعد در جواب حقیقت انسان را به حیوان ناطق تعریف کردند؛ یعنی هر وقت انسان حیوان ناطق شد می­شود بیان کرد حقیقت خود را به دست آورده است.

در مرحله بعد می­گویند حال ناطقیت چیست؟ بیان می­شود آیا ناطقیت همان نطق ظاهری است یا خیر ناطقیت چیز دیگری است که بالقوه در درون انسان وجود دارد و باید بالفعلش کرد؟ اینجاست که بیان کردیم دو نوع نطق مطرح می­کنند.

با توجّه به این سوالی که شد و عرضی که من بیان کردم، ما این دو را کنار هم قرار می­دهیم اینجاست که می­گویند گاهی نطق، نطق ظاهری است که در آن اصلاً کسی بحث ندارد؛ چون ما قائل به این هستیم که آن نطق را حتّی حیوانات هم دارند. همان­طور که مورچه و هدهد با سلیمان نبی صحبت کردند. حتّی در بحث خفاش­ها به یکباره میلیون­ها خفاش می­آیند و مادرها از طریق صدا و به واسطه جیغ­های (نطق) که می­زنند هر کدام با جوجه­هایشان ارتباط برقرار می­کنند، منتها اینکه ما حرف آن­ها را متوجّه نمی­شویم دلالت بر این ندارد که آن­ها ناطق نیستند.

بنابراین نطق باید چیز دیگری باشد که بیان کردیم پر واضح است ملاک تعقل انسانی است.

حال این تعقل انسانی که مراد از آن به عنوان ادراک کلیات یا عنوان کیفیات نفسانی و امثال این­ها است، عرض است یا جوهر؟ اصل بحث این بود که نطق در درون انسان است و فهم وامثال آن را بیان می­کند. منتها منظور از این­که نطق عرض است یا جوهر، این نیست جداَ از بیرون برای انسان می­آید بلکه منظور این است که آیا عامل شناخت خود ناطقیت انسان از بیرون است یا خیر، جوهر انسانی است که عامل می­باشد؟

اگر ما بخواهیم بگوییم که مثلاً خو.د درک و فهم عرض است و از بیرون برای انسان حاصل می­شود یک امر محال است چرا که از بیرون به سنگ هم یک چیزی عارض می­شود شود چرا برایش تعقّل نیست؟

پس باید یک مسئله درونی باشد. مثل آن مثلِ دو دوتا چهارتا است. ما دنبال این درونی هستیم که ببینیم عاملِ برای فهم ادراک به قدر الوسع الانسانیه آیا جوهر می­شود یا عرض؟ اگر عرض عامل می­شود یک بحث و اگر جوهر عامل می­شود بحث دیگری است لذا باید بدانیم کدام عامل بیان می­شود.

بنابراین فصل حقیقی انسان خود عرض و جوهر نیست بلکه فصل حقیقی ادراکات حقایق موجودات از طریق درون انسانی است که آن را ما با عنوان ناطقه­ی انسانیت داریم. حال تبیین می­کنیم این عرض و جوهری بودن در حقیقت دو مطلب جدای از هم می باشدامّا در استکمال نفس انسانی هر دو عامل پیشرفت است.

این­جا است که باید دو مسئله را بیان کنیم که آیا فصل حقیقی انسان واقعاً خود ناطقه­ی انسان است یا خیر فصل حقیقی، ادراکاتی است که از طریق ناطقیت به وجود می­آید؛ یعنی چه بسا شخصی ناطقیت داشته باشد امّا فصل حقیقی بین او و حیوان نباشد.

آنچه که از فرمایش ملاصدرای عزیز(اعلی اللّه مقامه الشّریف) به دست می­آید این است که خود تبیین به این­که انسان با حیوان متفاوت است، درک حقایق به قدر وسع انسانی است. در فلسفه غرب از جمله کانت تعبیر دیگری است - که البتّه بعداً به نظریات این­ها مجزا می­پردازیم – و ممیزی بین انسان و حیوان را همین عنوان درک ناطقیت می­دانند. این یک حقیقت است که آن­ها به این که ادراک کلیات یا به اصطلاح مفاهیم حقایق موجودات ولو به قدر وسع انسانی برای انسان هست یا خیر، کاری ندارند.

کما این­که ما الآن در تعریف منطق هم بیان می­کنیم که ممیزی ما و حیوان این است که ما ناطقیت داریم امّا آیا این ممیزی واقعاً باید بروز پیدا کند تا عنوان شود که ما با حیوان فرق داریم یا خیر بحث مجزای دیگری است؟

آن­ها قائل به این مطلب نیستند امّا ما با توجّه به فرمایش ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) معتقدیم که تفاوت حقیقت موجودیت انسان با حیوان در ناطقیتش و در ادراک حقایق موجودات می­باشد که این ادراک حقایق موجودات طبعاً باید از طریق همان بحث عرض و جوهر تبیین شود.

وقتی بیان می­شود «استکمال النفس الانسانی» و بعد هم «بمعرفة الحقایق الموجودات» و در نهایت حکم می­دهید، حکم؛ یعنی این که شما با همان تعقل انسانی و قوه ناطقه (درون) و معرفت حقایق موجودات (بیرون) ،نهایتاً با برهان و ادله محکم- نه با ظن و تقلید- و با درک واقعی در مورد یک مطلب حکم می­دهید. (نکته بسیار مهمی است.)

تعبیر دیگری که ملاصدرای عزیز(اعلی اللّه مقامه الشّریف) هم بیان فرمودند در آن چهار اصل پذیرش طلابشان می­باشد ایشان در شرط چهارم «اجتهاد» را عنوان می­کند؛ یعنی باید طلاب با رسیدن به برهان و دلایل عقلی– نه از باب ظن و تقلید – مطلب را بیان کنند، گرچه به قدر وسع انسانی باشد؛ یعنی هرکسی تفاوت دارد. شاید به قدر وسع انسانی هم یک معنایش همین باشد.

حال با توجّه به این مسئله ما این­گونه بیان می­کنیم که سنخ ناطقیت، سنخ پذیرشِ معرفت در وجود انسان است منتها عرض چیست؟ عرض؛ تشخیص شاخصه­ها از بیرون است که انطباق آن با جوهر انسانی (جوهریت) عامل برای کمال می­شود. این مفهومی است که می­شود از فرمایشات ملاصدرای عزیز(اعلی اللّه مقامه الشّریف) استنباط کرد. اگر این را داشتیم آن­گاه مطلب برای ما حاصل می­شود.

مسئله­ دیگری که بعضی آقایان به­عنوان اشکال بیان کرده­اند این است که اداراکات کلّی که بیان می­شود آیا امور عرضی نامیده می­شود یا مفهوم خودش، مفهوم جوهر است؟

من این­جا با خلص کلام جواب آن­ها را دادم، عرض کردم آن چیزی که از فرمایشات ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) تبیین می­شود این است که این­گونه نیست هر عرضی – یعنی - بتواند حقایق موجودات را برای ما تبیین کند بلکه لازمه کار استکمال نفس انسانی این است که این دو حالت (عرض و جوهر) با هم وجود داشته باشند. بله طبیعی است عرض به هیچ عنوان نمی­تواند مفهوم جوهر باشد جوهر چیزی و عرض هم چیز دیگری است منتها در استکمال نفس حتماً باید این­ها را کنار هم قرار داد.

مسئله دیگر خود همین ادراک کلیات است. آیا ادراک کلیات (خود همین درک) بیرونی و به عنوان عرض است یا خیر به عنوان جوهر است؟

در این زمینه دو قول وجود دارد. یک عده بیان می­کنند: خود همین ادراکات کلیه که می­گوید: درک می­کنید، طبیعی است از عرض است و جزء عرض شمرده می­شود پس دیگر نیاز به این­که ما عنوان جوهریت تبیین کنیم، نیست.

بابی را داریم که بعضی از بزرگان از جمله علامه حسن زاده آملی )حفظه الله (در رابطه با اتحاد عاقل و معقول فرمودند- که تبیینِ مفصل به این بحث در آن­جا بیان شده است -و درک معقولات را از سنخ حرکت جوهری بیان کردند؛ یعنی هر مسئله­ای که عامل برای معقولات شود سنخ حرکت جوهری است. فرمایش ایشان کاملاً صحیح است منتها با این شرط که هیچ­گاه عرض را جدای از آن ندانیم؛ یعنی بدون عرض نمی­توانیم ادراک کلیات را داشته باشیم و طبعاً جوهر نفس انسانی با آن چه که از عرض به وجود می­آید سعه وجودی پیدا می­کند و به عبارتی افاضه­ی ما از حقایق به وجود می­آید. این هم نکته­ای است که باید مدّنظر گرفت که مسئله مهمی است.

پس اگر جوهره­ی نفس انسانی با ادراکات - که از عرض تبیین شده - تناسب داشت این­جا طبق فرمایش ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) که می­فرماید: استکمال نفس وجود دارد؛ یعنی این­جور نیست که بتوانید هر عرضی را با جوهر تطبیق بدهید و بگویید: استکمال نفس انسانی. اگر هم کسی بگوید که ما قبول داریم تطابق عرض باید با جوهر باشد اما منظور از تطابق این است که به هم بخورد؛یعنی با هم جور در بیاید وآن­گاه عامل استکمال نفس انسانی ب­شوداما چگونه؟ این مطلب راإن­شاءالله جلسه آینده توضیح می­دهم.

بنده مخصوصاً مطالب را به سرعت بیان کردم روی آن تأمّل بفرمایید.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»

[1] عرض کردم باید در مباحث علمی و فلسفی خالی الذهن بوده و اوّل تصور دینی نداشته باشیم که هیچ اشکالی هم ندارد، منتها با توجه به قیاس­ها خودمان باید بفهمیم که این­جا کدام حقیقت دارد؟