جلسه 12 خارج فلسفه - مورخ: 92.02.03

موضوع: چیستی فلسفه (12)

اگر در آن تأمّل کنیم همان­طور که عرض کردیم، فلسفه را با عنوان فیلا (دوستدار) و سفیا (دانش)؛ دوست­دار دانش می­گویند. در کجای این معنا إن­قلت وجود دارد؟ آقایان بیان می­فرمایند که إن­قلتش فقط به دوست داشتن دانش نیست - تازه خودشان هم مطالبی را بیان می­کنند - بلکه نسبت به خود روش نه إن­قلت بلکه از إن­قلت گذشته و کاملاً فلسفه را تخطئه می­کنند. می­گویند: از لحاظ لغت، خود دوست داشتن علم منعی ندارد امّا از لحاظ تعریف اصلاً همخوانی ندارد؛ چون تعریف مشهور که هم ملاصدرای عزیز ­فرمود و هم دیگران بیان می­فرمودند: شناخت حقایق اشیاء از طریق استدلال و براهین عقلی به قدر توان بشری می­باشد.

حال علت مخالفت این است که آیا ما می­توانیم حقایق اشیاء را آن­گونه که هست بشناسیم که شما می­گویید باید حقایق اشیاء به قدر توان بشری به واسطه همین عقل بدست بیاید؟ خودتان می­گویید از طریق استدلالات و براهین عقلی، حال ادلّه و براهین عقلی را شما چگونه می­خواهید تبیین کنید؟ (توجّه بفرمایید نکته نکته خیلی مهم است.) می­گویند اشکال ما این­جاست که شما استدلالات و براهین عقلی را از کجا می­آورید؟

تقریباً می­شود گفت آنچه که ما در مهدویت هم بیان کردیم، این­که اصلاً آیا عقل بماهو عقل با تعاریف انسانی برای انسان وجود خارجی - نه عقل بما هو عقل - دارد یا خیر؟ تعریفش با تعاریف انسانی می­خورد منتها آقایان بحث دیگری دارند نظر آن­ها که به خود بحث فلسفه و تعاریفشان إن­قلت آوردند این است که در «به قدر توان بشری» هم اشکالاتی هست و نمی­توانیم بیان کنیم. مثلاً یکی از آقایان برای این­که این مطلب را رد کند از آیه الهی هم استفاده کرده است. در سوره مبارکه زمر آیه 18 می­فرماید: «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اوّلئک الذین هدیهم اللّه و اوّلئک هم اوّلو الالباب» پروردگار عالم می­فرماید: بشارت بده به آن بندگان که «یستمعون القول» تمام مطالب، اقوال و نظرات مختلف را می­شنوند، منتها «فیتبعون احسنه» آنان که بهترین آن نکات را انتخاب می­کنند. این­ها کسانی هستند که خدا آنها را هدایت کرده «هدیهم اللّه و اوّلئک هم اوّلو الالباب» و اصلاً صاحبان عقل و خرد هم آنان هستند.

تأمّل بفرمایید! اوّلاً منکر عقل نمی­شوند، می­گویند عقل که موجود است و در خود قرآن و روایات هم آمده است منتها ما ببینیم نظرات آقایان چیست و در نهایت بهترین را انتخاب می­کنیم و معنای انتخاب بهترین هم این است، طبیعی است این خود دلالت بر عقل است. آن­هایی که بهترین نیست طبعاً به دور می­ریزیم. می­بینیم آیا در مورد این عبارات «شناخت حقایق اشیاء» که فلاسفه بیان می­کنند، حقایق اشیاء را ما می­توانیم بشناسیم آن هم از طریق استدلالات و براهین عقلی ولو به قدر آن توان انسانی؟ آیا اصلاً چنین چیزی ممکن است یا خیر؟

این اوّلین مطلبی است که آقایان بیان می­فرمایند و اوّل إن­قلت این است که ما استدلال و براهین عقلی را چه چیزی می­دانیم؟ اشکال وارد می­کنند شما که راجع به تعریف گاهی اختلاف نظر دارید، آیا می­توانید بگویید این از طریق استدلالات و براهین عقلی است؟ اگر چنین می­گویند کدام براهین عقلی را شما می­خواهید جلو بیاورید و بگویید ما بر اساس این ولو به قدر وسع انسانی استدلال می­کنیم؟

پس این اوّلین إن­قلت آن است که شما استدلالات و براهین عقلی را از کجا آوردید و تعریفتان از این استدلالات و براهین چیست؟ اصلاً تعریفتان از خود عقل چیست که بخواهید براساس استدلالات و براهین عقلی بیان کنید؟ بیان می­کنند که در مرحله اوّل در مورد پروردگار عالم که می­خواهیم بحث کنیم این است که شما در حال تبیین حقایق اشیاء نسبت به خود عقل هستید که می­گویند ما می­آییم از خود فلاسفه کمک می­گیریم ببینیم آقایان فلاسفه چه چیزی بیان می­کنند.

مجدّداً به مباحث إن­قلت می­آورند که فلسفه از اوّل متعلّق به رومیان بوده است و ارتباطی به اسلام ندارد و نکته­ای که بیان می­کنند این است، می­گویند: ارسطو شاگردی از شاگردان افلاطون، سال­های قبل از سیصد و پنجاه میلاد است و متجاوز از بیست سال نزد معلّم خود به فراگیری فلسفه مشغول بوده ولی وقتی فارغ التحصیل شد و ترک استاد کرد، می­بینیم نظرات فلسفی او کاملاً با نظرات معلّمش افلاطون متفاوت است و وقتی شما راجع به فلسفه و فلاسفه صحبت می­کنید، این چه علمی است که تا این حد در آن اختلاف وجود دارد؟!

یا می­گویند خود این ملاصدرایی که شما این همه اسفارش را تبیین می­کنید و آقایانی از علما و فلاسفه­ای که تدریس این کتاب را داشتند، از شاگردان میرداماد و سید عظیم الشّأن میرفندرسکی - البتّه در رابطه با مباحث فلسفی میرفندرسکی کمتر تبیین کرده­اند – هست امّا نظر ملاصدرا اصالت وجود است که کاملاً خلاف نظر میرداماد که قائل به اصالت ماهیت است، می­باشد. دلیلش چیست؟! میرداماد(اعلی اللّه مقامه الشّریف) در کتاب قباسات بسیار عالی اصرار بر اصالت ماهیت دارد در حالیکه ملاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشّریف) اصرار بر اصالت وجود دارد.[1] حال این چه فلسفه­ای است که شما می­خواهید به حقایق موجودات برسید، آن هم از طریق عدله­ی عقلی، در حالی که اگر بر اساس عقل بود که یکی اصالت را با ماهیت و دیگری با وجود نمی­دانست؟![2]

اوّلا خود آقایان قائل هستند که اگر کسی خلاف نظر استاد با عدله و براهین نظری داشت، این اساعه­ی ادب به استاد نیست و اشکالی ندارد. گاهی نظر شخصی یک طوری است و نظر دیگری یک طور دیگر، کما که مولی المولی هم این مطلب را بیان می کنند. منتها آقایان می­گویند که ما به این کار نداریم که مثلاً چرا خلاف نظر استاد بیان کرد منتهای امر می­خواهیم بگوییم که معلوم می­شود این براهین و عدله­ی عقلی که یک ثبات وجودی ندارد و این چه عدله­ی عقلی است که می­تواند با عدله­ی عقلی دیگر مخالفت کند؟ بالاخره بحث­های عقلی ما را باید به یک جایی برساند، منتها علیه این مباحث عقلی چیست؟ این که خود شما می­گویید: با این عدله و براهین شناخت پیدا بکنیم، چطور می­توانید به این عدله و براهین اکتفا کنید و آن­ها را به عنوان اس و اساس قرار دهید؟

بنابراین نکته­ی اساسی که این آقایان تبیین می کنند این است که عدله و براهینی که می­خواهد به قدر وسع انسان باشد، متزلزل است. آن کسی که عدله وبراهین برایش متزلزل است و ثبات ندارد چطور می­تواند برای انسان تبیین حقایق کند ولو به قدر وسع انسان؟ ما باید یک چیزی را به عنوان اس و اساس داشته باشیم تا بتوانیم بگوییم که این پایه و مبنای قضیه است. حال گاهی مسائل تفاوت­های جزئی دارد یا یک حاشیه­هایی است کنار همدیگر، امّا این بخواهد ماهیت را اصل بداند و او بخواهد وجود را اصل بداند، آن یکی بیست سال شاگرد استادش باشد، امّا به طور کلی با همه­ی آن مطالب مخالفت کند و نوع دیگری بنگرد، این نگرش برای ما جای سوال است. اصلاً آن عقل است و براهین عقلی است یا خیر؟ این اوّلین مطلب است لذا ما فلسفه را قبول نداریم، حال جواب این چه هست؟

إن­شاءالله برای جلسه­ی آینده می­گذاریم که به فضل الهی عرض کنیم.

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»