جلسه 15 خارج فلسفه - مورخ: 92.02.17

موضوع: چیستی فلسفه (15)

آقایان اعتراض داشتند به این­که درتعریف فلسفه (فیلا و سوفیا: دوستدار دانش)شما می­فرمایید: فلسفه شناخت حقایق اشیاء از طریق استدلال و براهین عقلی به قدر توان بشری می­باشد، البتّه این تعبیر صورت ظاهرش خوب است امّا اشکالاتی دارد از جمله این­کهاصلاً فلسفه متعلق به دین نیست و با توجّه به این مسئله ما چه نیازی به آن می­توانیم داشته باشیم؟ ضمن این­که خود کسانی که فلسفه را واردبه اسلام کردند دلایل و براهینی داشتند از جمله این­که می­خواستند فلسفه را در مقابل فرمایشات پروردگار عالم و اهل بیت(علیهم الصّلوة و السّلام) قرار بدهند.

دلایلی هم آوردند ازجمله این­که عرض کردیم خود آقایان گفتند این­ها از دوران اموی وارد و در اوایل دوران عباسی تکمیل گردید. صدها کتاب از زبان یونانی و هندی و فارسی و سریانی و به لغت عربی ترجمه شد آن هم در علومی مثل منطق، ریاضیات، طبیعیات، الهیات، طب حکمت عملی و .... و گفتیم به همان فرمایشی که خود علّامه طباطبائی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)بیان فرمود، تمسک می­شود که«و فی هذه البرهه من الزمن نقلت علوم الاوایل من المنطق والریاضیات والطبیعیات والالهیات والطب و الحکمه العملیه الی العربیه نقل شطر منها فی عهد الامویین ثم اکمل فی اوایل عهد العباسیین فقد ترجموا مآت من الکتب من الیونانیة والرومیة والهندیة و الفارسیة والسریانیة الی العربیه».

می­گویند: خودتان که به این مطلب ما اقرار می­کنید - گفتیم در حال حاضر به عنوان حامی در جلد آن­ها می­رویم - آیا فکر نمی­کنید که شیوع و انتشار فرهنگ و طرز فکر یونانی در بلاد اسلام سبب تزلزل اتحاد پایه­های اسلامی و در نتیجه عامل فروپاشیدن اتحاد اسلامی شده است؟ بالاخره جای شک است که چرا بنی امیه و عباسیون که با عنوان دشمنان دین و اهل بیت(علیهم الصّلوة و السّلام)هستند، این علوم را ترویج دادند؟!اگر انسان مقداری فکرکند مقصودشان را می­فهمد.

در اشکال بعدی عنوان کردند که شما می­گویید ما می­خواهیم در حقایق اشیاء آن هم با ادلّه عقلی شناخت پیدا کنیم[1]یقیناً اگر عقل یکی می­باشد که همان عقل سلیم است، می­پذیرد هردو یک چیز بیشتر نگویند. بنابراین معلوم شد به قدر وسع انسانی اشکالی ندارد امّا اصلاً حقایق اشیاء را از کجا می­خواهید بیاورید و با کدام استدلالات و براهین عقلی بسنجید؟ این اشکالی است که ما نیز یاریشان می­کنیم.

 در اشکال دیگر مطرح می­کنند: هرچیزی که شما بخواهید، در قرآن کریم و مجید الهی وجود دارد.«فیه تبیان کل شیء» حال آیانیاز است که شما فلسفه و مطالب دیگر را ببینید؟!

حتّی بعضی به این اشکال پاسخ دادند که مگر «اطلبوا العلم ولو بالسّین»نبوده است - عرض کردم ما الآن در جانب مخالفین هستیم - جواب می­دهیم: شما فکر نمی­کنید مقصود از«اطلبوا العلم ولو بالسّین» صنعت یا طب باشد؟ چرا که در طب اصلاً نیازی به ادله و براهین عقلی نمی­باشد و به عنوان علوم تجربی است که در آزمایشگاه­ها تجربه می­شود. بالاخره آن زمان هم آزمایشگاه خاص خودش را داشته است همان­طور که در زمان فرعون حتّی سینوهه (پزشک مخصوص فرعون) جراحی کرده است یا گاهی می­بینیم در تمدن بشری نشان می­دهند –عکس­هایش نیز پیدا شده است – که گوی در چشم گذاشتند و چشم مصنوعی ساختند؛یعنی جنازه­های متعلق بهدوهزار سال پیش را وقتی درآوردند دیدند در حالیکه استخوان و اسکلت است،چشم داشته و برایش چشم درست کرده بودند.

یقیناً در این باب کسی اشکالی نمی­گیرد؛ چون عنوان طبیعیات و تجربیات است امّا در باب تعقل که شما بیان می­کنید ما به واسطه عقل به قدر وسع انسانی به حقایق اشیاء برسیم، اولاً:تعریف عقل را بفرمایید. ثانیاً: همه چیز را قرآن تبیین کرده و ما نیازی به فلسفه نداریم و ثالثاً: خود قرآن هم بیان کرد «کتاب انزلناه لتخرج الناس من الظلمات الی النور بإذن ربّهم[2] الی صراط العزیز الحمید»مگر در قرآن علم، نور نیست؟! مگر شما نمی­خواهید به واسطه این دلایل و براهین به حقایق اشیاء پی ببرید واز ظلمات به سمت نور بروید؟!طبق آیه شریفه همه این مطالب در قرآن وجود دارد پس دیگر چه نیازی است که مطالب دیگر را داشته باشیم و ورود به این مباحث - که خیلی سلام الله نیست - پیدا کنیم.

در ادامه اشکال فوق می­گویند: در ضمن همان­طور که در قرآن صامت همه چیز وجود دارد، قرآن ناطق نیز چنین است. بیان کردیم که خود پیامبر اکرم(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) علم است و امیرالمؤمنین(علیه الصّلوة و السّلام) باب علم است. هرکس از این طریق وارد شود برنده است چرا که پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)فرمود:«یا علی! انا مدینة العلم و انت بابها فمن اتی من الباب وصل یاعلی انت باب الذی اوتی منه و انا باب اللّه فمن آتانی من سواک لم یصل الیّ و من اتی الله من سوای لم یصل الی اللّه».«ای علی جان من شهر علم هستم و تو باب آن هستی، تو دروازه­ای هستی که اگر کسی بخواهد به علم برسد باید از طریق تو برسد و به من و علم وصل شود و من هم همان درب رسیدن به پروردگار عالم هستم.این روایت به شیعه تبیین می­کند که علم در قرآن و احادیث است.

حقایق اشیاء ما را به کجا می­خواهد برساند، غیر از این است که می­خواهد ما را به پروردگار عالم برساند؟! حقایق اشیاء چه می­خواهد بگوید مثلاً می­خواهد بگوید در این شئ چوب است و یامثلاً آلومینیوم و فولاد وجود دارد؟! منظور فلاسفه از حقیقت اشیاءکه این نیست بلکه ملاک این است که درک کنید جدّاً این­ها از کجا آمدند و چگونه بودند.

خوب برای فهم این مطالب به آن شهر علم و باب علم بروید، اینان هستند که انسان رابه خدا می­رسانند بعد هم می­فرماید:«هرکسی غیر از تو وارد شود و به تو متصل نشود به من نمی­رسد و هرکسی هم غیر از من وارد شود به خدا نمی­رسد.» پس شما از طریق فلسفه به حقایق اشیاء نمی­رسید بلکه از طریق قرآن و ائمه معصومین است که به این هدف دست می­یابید.

در ادامه مجدد اشکال می­کنند که ای کاش شما بخواهیدفقطحقایق اشیاء را^[3]- این که در تعریف ظاهریتان می­گویید حقایق الاشیاء نیست - بیابید ولی گام را فراتر می­گذارید و به خود پروردگار عالم می­پردازید و تازه می­خواهید در مورد خدا نیزبگویید: «این است و آن نیست»! در صورتیکه وقتی به تعلیمات خاندان وحی مراجعه می­کنیم،می­بینیم اصلاً این طرز تفکر غلط است و روی آن یک خط بطلان کشیده­اند و امر کردند که شما وارد این قضایا نشوید.«إنّ الله لایوصف بمحدودیة عظم ربّنا عن الصفة فکیف یوصف بمحدودیه من لا تحدّ و لا تدرکه الابصار و هو اللطیف الخبیر».در اصول کافی، جلد یک از فرمایشات مولی­الموالی(علیه الصّلوة و السّلام)بیان می­فرمایند که خداوند متعال به محدود بودن وصف نمی­شود که شما بخواهید با این مطالب حقایق او را هم پیدا کنید.

تأمّل بفرمایید:(این إن­قلت­هایی که بیان می­کنیم، خیلی هم به ظاهر عالی است و انسان را زمین گیر می­کند)می­گویند: خداوند متعال با محدود بودن وصف نمی شود، تا کجا می­خواهید جلو بروید؟! اصلاً مگر خدا نعوذبالله محدود است که شما بتوانید چنین کنید؟! او برتر از آن سطحی است که حتّی وصف شود«عظم ربّنا عن الصفه».

بارها در مباحثمان عرض کردیم از این روایت شریف خوب می­شود این مطلب را بیرون کشید و از آن استفاده کردکه حتّی صفت پروردگارعالم بما هی صفات آن صفاتی نیست که ما بفهمیم و عرض هم کردیم بشر به عنوان تجلی اسماء و صفات الهی،خود نازله است و از همین جا«عظم ربّنا عن الصفه»معلوم می­شود که پروردگار برتر از آن است که ما بتوانیم با صفتی شرح دهیم. این صفاتی نیزکه تبیین می­شود ظاهری است تا ما بتوانیم درک کنیم.

«فکیف یوصف بمحدودیه»حالا شما چطور می­­خواهید او را با محدود بودن وصف کنید؟!«من لا تحدّ و لا تدرکه الابصار»در حالیکه حدّ و نهایتی ندارد و ابداً نمی­توانید برای او مقدار و حدّ و نهایتی قرار بدهید و دیدگان هم اصلاً نمی­توانند او را بفهمند.

مخالفین می­گویند: شما «حقایق الاشیاء بقدر الوسع الانسانی» تبیین می­کنید.ما اتفاقاً در بحث مهدویت که به بحث فطرت واردشدیم،بیان کردیم پروردگارعالم بیان می­فرماید:«هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته»و اوّل با آیات تبیین می­کند، عرض کردیم چون دید بشر، دیدی است که معمولاً با معلومات و محسوسات کار دارد و لذا پروردگارعالم وقتی می­خواهد بیان کند که شما کافران چرا کافر می­شوید«فکیف تکفرون باللّه»؟می­فرماید:«و کنتم امواتا فاحیاکم»نبودید و زنده­تان کرد،«ثم یمیتکم ثم یحییکم»؛یعنی انسان را به دیدن و تأمّل در خود وا می­دارد.پروردگارعالم می­گوید به خود (آیت کبری)نگاه کن.

عرض کردیم فرمودند: ای انسان! تو خود آیت کبری هستی«انت آیة الکبری»، به خودت نگاه کن ببین چه بودی، اصلاً نبودی و هیچ بودی. این اسپرم چیست! بعد چطور یک انسان شدی؟! گفتیم چرا پروردگار عالم این­گونه بیان می­کند؟برای این است که بشر معمولاً با معلومات و محسوسات کار دارد.

دقّت بفرمایید: اتّفاقاً این که می­گویند:در مطالب تدبّر و تفکّر و تعقّل کنید،در محدوده ملموسات است نه عقل بما هو عقل.آیا غیر از این است که وقتی شما می­خواهید عنوان شناخت حقایق اشیاء را آن هم با استدلالات و براهین عقلی بیان ­کنید از طریق همین محسوسات و ملموسات وارد می­شوید؟

حتّی وقتی می­خواهید برای کسانی که إن­قلت به پروردگارعالم دارند، مثال بزنید معمولاً مثال­های اولیه می­زنید؛ یعنی می­گویید: آیا جسارتاً شما فکر دارید یا ندارید؟ می­گویند: بله، شما خواب می­بینید یا نمی­بینید؟ می­گویند: بله، می­گویید: خوب حال شما فکرت را به من نشان بده، یا می­گویید که شما خوابی را که دیدید به من نشان بده!این «نشان بده» یعنی چه؟یعنی ملموس و محسوس کن.از همین طریق استدلال می­کنید و می­گوییدهمان طور که شما نمی­توانید افکار را با این که وجود دارند،ببینید پروردگار عالم هم وجود دارد ولی نمی­توانید ببینید.^[4]

 پروردگار عالم که محدود به این جسم ما نمی­شود حتّی اگر بخواهیم به این معنا بیان کنیم،باز تصورات است.حال شما می­خواهیداز طریق فلسفه خدا را بشناسید؟! ما واقعاً متأسفیمو می­گوییم آیا می­شود او را که اصلاً دیده نمی­شود و لطیف و آگاه است«لا تحدّ و لا تدرکه الابصار»را از این طریق شناخت؟!

می­گویند: با توجّه به این مطالب این مسئله­ پیش می­آید که می­بینیم دشمن به طرق مختلف، گاهی از راه فلسفه گاهی از طریق مطالب معتزله یا مشاعره و گاهی حتّی از راه عرفان، تصوف و صوفی­گری ورود به دین پیدا کردند و می­خواستند ما را از علم حقیقی که وجود مقدّس حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلّین)هستند، جدا کنند و دست ما را از دست آن­ها بیرون بکشند، شما هم مقرّ به این هستید که اصلاً فلسفه در اسلام نبوده و وارد شده است، منتها برای این که از آن دفاع کنید می­گویید:درست است در اسلام نبود امّا وقتی فلسفه آمد اسلام بر آن اثر گذاشت و دچار تحول شد.از جمله این مطلب که علامه طباطبایی(اعلی اللّه مقامه) در «قرآن در اسلام» می­فرماید که: حتّی فلسفه نیز اگر چه در آغاز به عنوان نقل از یونانی به عربی وارد محیط اسلام شد و زمانی تقریباً به شکل یونانی خود در دست مردم بود، ولی پس از چندی محکوم طرز تفکر محیط اسلام گردید. می­گویند: امّا این سخن طرفدار فلسفه بودن و توجیه است هرچند الحمدلله توجیه خوبی است، چرا که خودتان دارید اقرار می­کنید که آن اصلاً در اسلام نبوده و ما باید این را مدّنظر بگیریم.

 آقایان می­گویند به نظر می­رسد که عاملان ورود این علوم خواستند ما را از اهل بیت(علیهم صلوات المصلّین)جدا کنند و لذا باید مواظب باشید. مثلاً مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه)به حارث در نهج البلاغه این­گونه بیان می­فرمایند:«إنّک لم تعرف الحق فتعرف من اتاه و لم تعرف الباطل فتعرف من اَتاه»؛تو حق را نشناختی تا گوینده و آورنده آن را بشناسی.[5]منظور حضرت حضرت این است که حق را نمی­توانید بشناسید تا ندانید چه کسی این مطلب را به تو می­دهد و تا آن فرد باطل را نشناسید، حرف باطل را هم متوجّه نمی شوید. چون وقتی می­فهمید این طرف باطل است آن­گاه می­فهمید حرف­هایش نیز باطل است و وقتی فهمیدید کهحق است، می فهمید که حرف­هایش نیز حق می­باشد.یک مثال بزنم، می­گوییم: مثلاً اولیای خدا متصلند، وقتی می­فهمیم که این­ها ولی خدا هستند و به قول معروف یکی دو تا شمّه از آن­ها دیدیم، بعد می­گوییم:حالکه متصلند علومشان نیز الهی است.

حال ببخشید! این حرف­هایی که از یونان آورده­اند را بپذیریم یا سخنانی که پیامبر به عنوان فرستاده­ی خدا و امیرالمومنین(علیهما الصلوة و السّلام)با آن وضعیت دارند؟! ضمن این­که خودتان هم می­گویید: فلسفه نبوده، حال می­خواهید دفاع کنید؟! می­گویید: بعد از چندی محکوم به طرز تفکر محیط اسلام شده است، این چه حرفی است که می­زنید؟!

ضمن این­که بترسیداز خطاب آیات الهی که به شما می­کند! خلاصه ما داریم به شما هشدار می­دهیم وبیدارتان می­کنیم. پروردگار عالم فرمود: «ولاتکونوا من المشرکینمن الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً کل حزب به ما لدیهم فرحون»[6]خیلی جالب است! پروردگار عالم می گوید: شما کافر نیستید، مواظب باشید از مشرکیننباشید. خصوصیت مشرکین چیست؟دینشان را شاخه شاخه کردند«من الذین فرقوا دینهم»تفرقه در دینشان افتاد و به گروه­های مختلف تقسیم شدند.[7]«و کانوا شیعا کل حزب به ما لدیهم فرحون»و هر گروهی به آنچه که نزد اوست شاد است یعنی گروهی می گویند: این خوب استو گروهی می­گویند : آن خوب ماست، پس شما باید مواظب باشید.

حتی در وسائل الشیعه، جلد ششم داریم وجود مقدس امّام محمد باقر(علیه الصّلاه والسّلام)می­فرمودند:«ایاک و اصحاب الکلام و الخصومات و مجالسهم فانهم ترکوا ما امروا به علمه و تکلفوا ما لم یومروا به علمه حتی تکلفوا علم السمء»می فرمایند: بر تو باد به دور شدن از اصحاب کلام و جدال (کلامی نباشید) و اصلاً جدال با آن­ها هم نکنید و به مجالس آن­ها هم نروید؛ - خوب دقت کنید چه روایتی انتخاب کردم، ما باید چگونه جوابشان را بدهیم خیلی مهم است فعلاً دو سه جلسه است که از جانب مخالفین صحبت می­کنیم - زیرا آن­ها آن­چه که به آن مامور بودند را ترک کردند و«وتکلفوا»[8]خودشان را به چیزی  تکلیف کردند کهدر خورشان نبود و اصلاً آن­ها را امر به این کار نکرده بودند[9] بطوری که به علم هیئت نیز پرداختند. پس اصلاً شما این علوم را ترک کنید؛ یعنی علم هیئت تعطیل،علم کلام تعطیل،علم فلسفه - همان علم کلام وفلسفه که تقریباً بعضی­ها یکی می­دانند –تعطیل. در جای دیگر این آقایان می­گویند: آیا در اعتقادات باز هم از عقل خودتان در فلسفه استفاده نمی­کنید؟

مجدد امام باقر(علیه الصّلاه والسّلام)دراصول کافی، جلد یک می­فرمایند:«تکلموا فی خلق اللّه ولا تتکلموا فی اللّهفان الکلام فی اللّه لا یزدادو صاحبه الا تحیراً»اگر می­خواهید سخن بگویید در مورد خلق خدا سخن بگویید و دربارهخود خدا حرف نزنید؛ چون کلام در باب خدا به شما جزء تحیّر هیچ علمی را نمی­آموزد و شما سرگردان و گرفتار می شوید، حالراجع به این روایات چگونه می­شود صحبت کرد؟

مخالفین شما نگویید که ما این إن­قلت­ها را بی­حساب بیان می­کنیم،خیر، در وسائل الشیعه جلد ششم آمده است:«دخل علیه قوما من هولاء الذین یتکلمون فی الربوبیه فقال ابی عبداللّه(علیه الصّلاه والسّلام)اتق اللّهواعظم اللّه ولاتقولوا ما لاتقول»؛به محضر امام صادق(علیه الصّلاه والسّلام)متکلمینی که درباره خدا صحبت می­کردند، وارد شدند ابی عبدالله(علیه الصّلاه والسّلام)گفت: از خدا بپرهیزید و او را با عظمت بشمارید و آنچه را که ما نمی گوییم، شما نگویید؛ یعنی شما جسارت می­کنید.

یادر بیان دیگر مجدد در وسائل الشیعه، جلد هجدهم و در اصول کافی، جلد یک آمده است: حضرت امام صادق(علیه الصّلاه والسّلام)راجع به کسانی که به علم کلام و فلسفه وارد می­شوند می­فرمایند:«ویل لهم ان ترکوا ما اقول وذهبوا الا ما یریدون»وای براین اصحاب کلام که گفته ما را ترک کردند و در پی خواسته (هوا وهوس) وافکار خودشان رفتند.

حتی در مورد هشام مگر شما نمی­گویید هشام این مباحث را داشته است؟ امام به او فرمودند:«یا هشام! ما بعث الله به انبیاء ورسله الا عباد الا لیعقلوا ان اللّه»ای هشام! فرستادن پیامبران بر مردم از جانب خدا نبود مگر به جهت این که آن­ها با کمک عقل از وجود خدا آگاهی پیدا کنند.(این مطلب را إن­شاء­الله در جلسه آینده بیان می­کنیم که منظور چه هست.)

بنابراین ما تا این­جا می­فهمیم که همچنان تهاجم است که فلسفه به درد نمی­خورد و علت تبیین این مطالب این است که فلسفه انسان را از توحید و اهل بیت دور می­کند لذا نباید به آن ورود پیدا کرد. حال جواب چه خواهید داد؟ بماند برای بعد.  

«و صلّی اللّه علی سیّدنا محمّد و آله الاطهار الابرار»