معرفت النفس

درس اخلاق

حضرت آیت الله دکتر روح الله قرهی

تدوین:

گروه علمی حضرت نرجس خاتون

وابسته به حوزه علمیّه امام مهدیf

www.emammahdy.com

جمع ضدّین: انسان پیر و نفس جوان!!!

بیان شد عمده ناله اولیاء الهی از نفس است. تمام همّ و غم مردان خدا در عالم این است که بتوانند به نفس امّاره غلبه پیدا کنند؛ چون همان­طور که عرض کردیم نبیّ مکرّم، خاتم رسل، محمّد مصطفی(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمودند: هرچه بشر پیر می­شود مع­الأسف نفس امّاره جوان می­شود.

ملّا محسن فیض کاشانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) تعبیر بسیار عالی در حالت مناجات به کار می­بردند. ایشان به ذوالجلال و الاکرام، حضرت حقّ عرضه می­داشتند: خدایا! جمع ضدّین محال است امّا چه شده است که هرچه انسان، پیر می­گردد و جسم فرسوده می­شود که گاه حتّی یک مریضی، حال عبادت را هم از انسان می­گیرد، ولی این نفس دون جوان می­شود؟!! بعد عرضه می­داشتند: خدایا! اگر تو پناهم ندهی، چه کسی من بیچاره را پناه دهد؟!!

این نفس طوری است که پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمودند: حتّی اگر ترقوّه­ها به هم نزدیک شوند، ولی او روز به روز جوان­ می­گردد و به قدری انسان را حریص به دنیا و محبّ دنیا می­کند که به تعبیر روایات شریفه، انسان یک موقعی چشم باز می­کند و می­بیند که به ظاهر همه چیز خواب و رؤیا بود و تمام شد!

دلیل این است که این نفس، انسان را به خواب می­برد و به غفلت دعوت می­کند. همان­طور که بیان شد، پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «نَفسُ ابنِ آدَمَ شابَّةٌ و لَو التَقَت تَرقُوَتاهُ مِن الکِبَرِ»^[1] نفْس آدمیزاد، همواره جوان است، حتّى زمانى که استخوان­هاى ترقوّه او از شدّت پیرى سر به هم آورند «إلاّ مَنِ امتَحَنَ اللّهُ قَلبَهُ لِلتَّقوى، و قَلیلٌ ما هُم» مگر کسى که خداوند دل او را با پرهیزگارى خالص کرده باشد و اینان اندکند.

تعبیری که اولیاء الهی راجع به «القَلبُ حَرَمُ اللّه»[2] دارند، همین است، آن­ها می­گویند: اگر قلبی مرکز تقوای الهی شد، آن­گاه حرم ذوالجلال و الاکرام است. دیگر معلوم است غیر از ذوالجلال و الاکرام در این حریم جای ندارد. حبّ به دنیا، مال، جاه، بنون، عناوین و ...، همه از بین می­رود و إلّا اگر غیر از این شد، انسان را بیچاره می­کند!

به هوش باشید! نفس امّاره نابود­شدنی نیست!!!

به فضل الهی داریم خصوصیّت نفس ­امّاره را بیان می­کنیم و نکاتی را که اولیاء خدا و خصّیصین حضرت حقّ، حسب روایات شریفه بیان کرده­اند، عرض می­کنیم تا بدانیم چگونه با نفس امّاره مبارزه کنیم؟ آیا راهی هست؟ آیا می­شود جدّی از نفس امّاره دور شد؟ و ... .

نکته مهمّی که در جلسات قبل بیان شد، این بود که نفس امّاره معدوم نمی­شود و این نکته اوّل است.

عزیزانم! این را مدّنظر داشته باشید که نفس امّاره نابود­شدنی نیست. پس با این وضع بیچاره شدیم؛ چون طبق همین فرمایش نبیّ مکرّم(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) هرچه می­گذرد، نفس جوان­تر می­شود، حالا اگر بناست نفس امّاره نابود نشود؛ پس چه کنیم؟!!

هنر اولیاء فقط این است که بر این نفس غلبه پیدا می­کنند (فقط غلبه) و راه این غلبه، مطالبی است که به فضل الهی عرض خواهیم کرد. برای همین است که اولیاء خدا به ما هشدار دادند که تا آن لحظه آخر، هیچ­گاه چشم خود را از نفس امّاره بر ندار و نگو: حالا دیگر از من گذشت؛ چون امکان دارد همان لحظه آخر، یک­دفعه تو را گیر بیاندازد!

تنها لحظه راحتی اولیاء خدا!

بعد از رحلت آن مرد عظیم­الشّأن و الهی، آیت­الله العظمی ادیب(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، ایشان را در عالم مکاشفه و رؤیا دیدند، پرسیدند: آقاجان! چه شد؟ فرمودند: به خدا قسم آن لحظه­ای که جانم را گرفتند، راحت شدم!

این را خیلی شنیدیم که راحتی اولیاء خدا آن موقعی است که از این دنیا می­روند امّا خودشان این را توضیح دادند و فرمودند: برای این­ که می­ترسیدم نکند همان لحظه آخر، نفس دون بر من غلبه پیدا کند!

یعنی اولیاء این­قدر از این نفس امّاره وحشت دارند! عزیزم! ببین تا کجا این نگرانی ادامه پیدا می­کند؟! وقتی آخرین نفس را کشیدند، جان به جان آفرین تسلیم کردند و دیدند حالا دیگر تمام شد؛ تازه آن موقع خیالشان راحت می­شود!

لذا معلوم می­شود که اولیاء خدا تا آن لحظات آخر هم در اضطراب هستند. شاید همیشه در بین مردم یک تبسّم و لبخندی داشته باشند امّا در درون، غوغایی دارند و همه­ آن، از ترس این نفس است که در یک لحظه، انسان را بیچاره می­کند.

اعتماد به نفس امّاره

وجود مقدّس مولی­الموالی، امیرالمؤمنین، اسدالله الغالب، علی­بن­­ابی­طالب(صلوات اللّه و سلامه علیه) جمله­ای بسیار تکان­دهنده دارند که آیت­الله العظمی آسیّد ابوالحسن اصفهانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) فرموده بودند: هر کس این جمله مولا را متوجّه شد، دیگر تا آخر عمر، مراقبه را جدّی می­گیرد!

حضرت فرمودند: «کُنْ أَوْثَقَ مَا تَکُونُ بِنَفْسِکَ أَحْذَرَ مَا تَکُونُ‏ مِنْ‏ خِدَاعِهَا»^[3] - الله اکبر، چه تعبیری است! - آن موقعی که به نفس خودت اعتماد بیشتری داشتی، از فریب و خدعه­ او بترس. آن موقعی که به نفست اعتماد می­کنی، آن لحظه­ای که این نفست کاری می­کند که به او اعتماد کنی و برای تو موثّق باشد، همان لحظه از فریب و خدعه­ این نفس دون، بیشتر در حذر باش.

تعبیر اولیاء این است که حضرت می­فرمایند: موقعی که بیان کردی من که دیگر الحمدلله در راه هستم، من که دیگر در خط هستم، من که دیگر مسجدی هستم، من که دیگر اهل هیئت هستم، من که دیگر دانشجو پیرو ولایت هستم، من که هرچه امام­المسلمین(روحی له الفدا) بیان کنند گوش می­دهم، همان موقع بیشتر بترس. عجبا! بیشتر بترسم؟! آن­ها باید بترسند که در این خط نیستند، امّا امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) می­فرمایند: تو که در این خط هستی باید بیشتر بترسی؛ چون اگر گفتی دیگر من به این نفس اعتماد کردم، تو را بیچاره می­کند، خدعه می­زند، گرفتارت می­کند و تو را می­برد.

برای همین است که اولیاء می­ترسند و می­گویند: تا نفس آخر از این بدن نرود و آن موقع بفهمیم که تمام شد، یک نفسی می­کشیم، الحمدلله؛ یعنی آن­ها در تمام دنیای خود در تعب و گرفتاری هستند، می­ترسند. شوخی ندارد! یک لحظه است، همه چیز از یک لحظه شروع شده است، برای همین وحشت دارند.

اینجاست که می­فهمیم چرا امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) هم بیان می­فرمایند: بترس از این ­که هرچه به این نفس اعتماد کردی، خدعه او بیشتر می­شود.

فریب نفس امّاره

مطلب دیگر فرمایش مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه) بر کشتگان خوارج است، موقعی که از جنگ نهروان برمی­گشتند.

خوارج چه کسانی بودند؟ خوارج کسانی بودند که به ظاهر، اوّل با مولی­الموحدین(صلوات الله و سلامه علیه) بودند امّا موقعی که قرآن به نی شد، احساس منیّت کردند که ما هم می­فهمیم، چرا می­گویی قرآن را بزنیم؟ قرآن که زدنی نیست، احساس کردند که خودشان هم کسی هستند و صاحب نظرند.

این که می­گوید مواظب نفس باشیم؛ چون این نفس بالأخره انسان را به گونه­ای فریب می­دهد. مثلاً می­گوید: آقا! شما این همه درس خواندی، نمی­خواهی برای خودت کسی باشی؟ تو هم برای خودت کسی شدی.

تازه بالاتر از این را بگویم: آیت­الله العظمی نائینی(اعلی الله مقامه الشّریف) راجع به خوارج نکته بسیار زیبایی دارند، می­گویند: تصوّر خوارج نسبت به مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه) این بود که نستجیر بالله و نعوذ بالله، مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه) در نفس امّاره غرق شده است.

شمشیر کشیدند - نعوذبالله – گفتند: این­سه نفر امّ الفسادند. مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه) را با آن دو نفر دیگر - معاویه و عمر عاص- زیر یک چتر بردند. گفتند تا این سه نفر هستند، اسلام روی خوش نمی­بیند. برای این ­که امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) – حالا آن­ها اسم کوچک را گفتند- در نفس امّاره فرو رفته است.

عزیز دل من! ببین چه می­شود! نفس چه می­کند! طرف مقابل را در نفس امّاره فرو می­برد. از این مقدّمات می­گذریم و به فضل الهی و به شرط حیات عرض می­کنیم که چه می­شود انسان اشتباه می­گیرد؟ بالأخره این هم یک حرفیست. چه کنیم؟ کدام حق است؟ کدام باطل است؟

حضرت موقعی که از جنازه­های خوارج رد می­شدند فرمودند: « و قد مَرَّ بِقَتلَى الخوارِجِ یومَ النَّهْرَوانِ ـ : بُؤسـاً لَکُم ، لَقد ضَرَّکُم مَن غَرَّکُم»^[4] وای به حال شما! بدا به حال شما! که آنچه که انجام دادید به شما زیان رساند و آن­ که از او اطاعت کردید، فریبتان داد.

سؤال کردند: یا امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) «فقیلَ لَهُ:مَن غَرَّهُم یا أمیرَ المؤمنینَ؟» چه کسی این­ها را فریب داد؟ «فقالَ : الشیطانُ المُضِلُّ ، و الأنفُسُ الأمّارَةُ بِالسُّوءِ» فرمودند: شیطانی که انسان را گمراه می­کند و نفس امّاره.

شیطان قسم خورد، گفت: «فَبِعِزَّتِکَ لَاُغوِیَّنَّهُم أجمَعین»^[5]، قرآن هم بیان فرمود: «عَدُوّی وَ عَدُوِّکُم»^[6] بالاترین دشمن همین شیطان است.

بعد حضرت فرمودند: این نفس امّاره دل­ها را بیچاره کرد. این­ها کشته­شدگان نفس امّاره­اند، «غَرَّتهُم بالأمانِیِّ ، و فَسَحَت لَهُم بالمَعاصِی» این­ها کسانی هستند که آرزوهای خامی که داشتند فریبشان داد و آن­ها را به میدان گناه کشاند «و وَعَدَتهُمُ الإظهارَ» نوید پیروزی به آن­ها داد. نفس دون همین است، به انسان می گوید: پیروز می­شوی، می­توانی، حاکم می­شوی.

یادمان نرفته است در قضیه فتنه بعضی در دنیا به کجا رفتند. در حبّ به مال که اگر این کار را کنم دوتا دوتا، چهارتا می­شود و یک خانه می­خرم و ...، یک موقع تمام است و انسان گرفتار می­شود.

«فَاقتَحَمَتْ بهِمُ النارَ» به خاطر همین اعمالشان آتش برای آن­ها گشوده شد. همین اعمال، همین اطاعت از نفس امّاره انسان را بیچاره کرده است.

فزون ­خواهی

با این مقدّمه­ای که در این چند جلسه بیان کردیم، ببینیم خصوصیّت نفس امّاره چیست؟ عزیزان! جوان­های عزیز! اصل نفس امّاره عند الروایات، شهواتی است که انسان را دعوت می­کند به فزون­خواهی برای این که دنیا برای او شود.

فزون خواهی یعنی چه؟ یعنی اولیاء خدا در دنیا هستند، از دنیا بهره می­برند امّا دنیا را برای آخرت می­خواهند «الدُّنیا مَزرَعَةُ الآخِرَه». در دنیا می­خورند، می­خوابند امّا شهوت­رانی به معنی این که شکم­پرستی کنند ندارند. در دنیا کثرت نسل ایجاد می­کنند امّا شهوت جنسی به معنای این که فقط بخواهند شهوت­ران باشند، نیستند. در دنیا مثل مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه) شروع به آباد کردن دنیا می­کنند امّا ولو به لحظه­ای برای خود چیزی نمی­خواهند. این طور نیستند که وقتی ورود به دنیا پیدا کردند همه چیز را برای خودشان بخواهند، برعکس، در دنیا هستند امّا دنیا را برای آخرت می­خواهند.

امّا آن کسی که دنیا را برای دنیا می­خواهد فزون خواهیش زیاد می­شود، نفس امّاره او را می­برد به این که در هر امری باید فزون بخواهی، بیشترین باید برای تو باشد. آن کسی که نمی­تواند چشم خود را نسبت به نامحرم کنترل کند نمونه فزون خواهیست؛ یعنی همسر دارد ولی، نعوذبالله و نستجیربالله، پناه به ذات حضرت حق، باز هم چشمش به ناموس دیگران است، این فزون خواهیست. مال دارد امّا همیشه خود را فقیر می­بیند. بعضی این­طورند همیشه خود را ناچیز می­بینند، احساس می­کنند نه من کم دارم، این فزون خواهیست. اوّلین خصوصیّت شناخت نفس امّاره این است که فزون خواهی در انسان زیاد می­شود.

اگر می­خواهیم بشناسیم که کدام نفس امّاره است، این است و الّا اولیاء خدا از همین «کُلُوا مِن طَیِّباتِ ما رَزَقناکُم»[7] استفاده می­کنند امّا نه در حدی که شهوت­رانی شکم داشته باشند، می­خورند برای این که «قَوِّ عَلَی خِدمَتِکَ جَوارِحِی»^[8] ، نه می­خورند حتّی به این عنوان که می­خورند، «قَوِّ عَلَی خِدمَتِکَ جَوارِحِی» می­خورند که در راه خدا قرار بدهند و الّا غیر از این فزون خواهی می­شود.

عزیزان! این را به عنوان کد به ذهنتان بسپارید: این که اولیاء خدا آرام آرام به آن مقامات الهی می­رسند، اوّل کارشان این است که با فزون خواهی درون خودشان مبارزه می­کنند. اگر ما توانستیم این کار را بکنیم برنده­ایم.

معنای شهوت

گاهی همین فزون خواهی، هوس می­شود. مثلاً زمستان شده است - در این مثال­ها مناقشه نیست، عذر می­خواهم شاید مثال­های کوچکی باشد امّا انسان از همین کوچک­ها باید بر حذر باشد، از همین مثال­های دون­ باید استفاده کرد، همین این­ها عامل گرفتاری انسان می­شود - و شخصی کاپشن هم دارد، امّا چون دوستش فلان کاپشن را گرفته، او هم هوس می­کند و آن را می­خواهد؛ یعنی فزون­خواهی در درون انسان او را به جایی می­برد که می­گوید: من می­خواهم. همین هوس نشانه نفس امّاره است. پس یک خصوصیّت نفس امّاره فزون­خواهی و یکی هم هوس است.

عزیزان! به این روایت بسیار عالی از امیرالمومنین(صلوات الله و سلامه علیه) دقّت کنید، حضرت می­فرمایند: «مَا مِن مَعصِیةِ اللّهِ شَیءٌ الّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ»[9] هیچ معصیتی از معاصی پروردگارعالم نیست مگر این که با شهوتی سر و کار دارد.

این یک کد بسیار مهم است، هیچ گناهی نیست مگر این که این گناه در بستر شهوت است و شهوات هم متعدّد است. به تعبیر دیگر هر که هر گناهی کرد حتماً شهوت­رانی کرده است. یعنی چه؟ مگر همه گناهان شهوت جنسی است؟ خیر، معلوم می­شود متوجّه معنی شهوت نشدیم، شهوت که فقط جنسی نیست. هر گناهی صورت بگیرد شهوت است.

اولیاء خدا از جمله آیت­الله قاضی(اعلی اللّه مقامه الشریف) شهوت را این­گونه تعریف می­کردند: علّامه آسیّد محمد حسین حسینی تهرانی(اعلی اللّه مقامه الشریف) فرمودند: آسید هاشم حداد(اعلی اللّه مقامه الشریف)، آن مرد الهی و عارف بالله که شاگرد آیت­الله قاضی(اعلی اللّه مقامه الشریف) بود فرمودند: آیت­الله قاضی(اعلی اللّه مقامه الشریف) به شاگردان خود فرمودند: شهوت یعنی این که انسان در چیزی زیاده­روی کند.

عزیزان من! شهوت یعنی این که انسان چیزی را فزون بخواهد و الّا چه موقع انبیا آمده­اند به انسان بگویند شما شهوت جنسی نداشته باشید؟! غریزه­ای است که خود پروردگارعالم برای انسان قرار داده است. انبیا آمدند به ما بگویند شهوت­ران نباشید. چه موقع انبیا آمدند به انسان بگویند چیزی نخور؟ زهد بیجا را نمی­گوییم امّا انبیا عظام آمده­اند بگویند شکم­پرست نباش. انبیا عظام آمده­اند بگویند عزیز دلم همین قوایی را که پروردگارعالم به تو داده، باید هدفمند کنی، حتّی این غریزه جنسی که خدا به تو داده که اگر بد بود خدا نمی­داد.

شهوت جنسی، عین عقل!

نکته­ای می­خواهم بگویم که غوغاست، روی آن تأمّل کنید. ملّاصدرای عزیز(اعلی اللّه مقامه الشریف) تعبیر بسیار زیبایی دارند، می­فرمایند: میرداماد(اعلی اللّه مقامه الشریف)، استاد عظیم­الشأنم فرموده بود: شهوت جنسی عند اهل­المعرفه عین عقل است، هیچ تفاوت ندارد. فقط خصوصیّت عقل این است که ناظم­القوا است، برپا و برجا می­دهد و به این قوای دیگر می­گوید که الآن کدام یک از شما باید برای کار قیام کند و کدام باید بنشیند و الّا شهوت جنسی مثل عقل است. این برای امثال من و شما سخت است، مگر می­شود؟! عقل یک چیزی است ماوراء، شهوت جنسی مثل اوست؟! ملّاصدرا(اعلی اللّه مقامه الشریف) فرموده است که میرداماد عزیز (اعلی اللّه مقامه الشریف) فرموده­اند: بله، چون همه این­ها قوای پروردگارعالمند ولی کجا و چگونه خرج کردن آن مهم است.

اگر شهوت جنسی در راه خدا برای تکثیر نسل طاهر و پاک و الهی بود، نه به قصد شهوت­رانی، عین عقل می­شود.

اولیاء الهی وقتی ازدواج می­کنند قصد و نیّت دارند، برای شهوت جنسی قصد درست می­کنند، یک معنای «إنَّمَا الأَعمَالُ بِالنِّیَاتِ»[10] این است. اگر این شهوت جنسی را یله و رهایش کنی نعوذبالله و نستجیربالله انسان را در پرتگاه می­برد و او را بیچاره و بدبخت و گرفتار می­کند. بعد نگاه می­کند عمر شریفش همه در چریدن این کثافات افتاده است؛ مدام به این و آن نگاه کند، نعوذبالله و نستجیربالله، پناه به ذات حضرت احدیت، یک موقع در بستر حرام برود و بعد دیگر از این بستر به آن بستر رفتن برای او عادی شود. بعد هم در روایات داریم که شیطان دیگر او را خسته می­کند خودش هم بدش می­آید حال ندارد.

اوّل انقلاب که کاباره­ها را جمع­ کرده بودند، نزدیک میدان گمرک جایی بود که به آن شهر نو می­گفتند که خراب شد. پیرزن و پیرمرد­هایی را که این کارها و کاباره­ها را داشتند گرفته بودند. ببینید این نفس امّاره، شهوت دون با انسان چه می­کند. می­پرسیدند: شما دیگر چه طور این کارها را می­کردید؟ می­گفتند: وقتی که دیگر کاری از ما بر­نمی­آمد، این­ها را به جان هم می­انداختیم خودمان تماشا می­کردیم.

شهوت با انسان چه می­کند؟! اگر انسان رها شود، بدبخت، رذل و پست می­شود و الّا خود این­ها قوایی است که پروردگارعالم در انسان قرار داده است. انبیاء عظام و اولیاء الهی همه آمده­اند فقط بگویند آقا این را ببر و در صراط مستقیم بگذار «إِهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقیِمَ»^[11] شهوت­ران نباش. هر کس این پیام پروردگارعالم را که به وسیله انبیاء عظام و اولیاء الهی بیان شده است خوب گرفت، برد و الّا اگر کسی نگرفت دنبال شهوت­رانی می­رود.

امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) می­فرمایند: «مَا مِن مَعصِیَةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً نَزَعَ عَن شَهوَتِهِ وَ قَمَعَ هَوَی نَفسِهِ»^[12] رحمت خدا بر آن انسانی باد که خودش را از این شهوات دور کرد و هوا و هوس نفس خود را قلع و قمع کرد .

امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) راجع به این شهوت­پرستان جنسی می­فرمایند: تا یک چهره­ای را دیدید پیش همسر خودتان بروید بدانید همه یک چیزی دارید.

این قدر دنبال این مسائل جنسی نباش، خودت را گرفتار و بدبخت نکن. انسانیّت این نیست که فکر کردی و خودت را تماماً درگیر این کردی. مگر این چیست که روز و شب خود را، وقت خود را سر این مطلب می­گذاری؟ همین انسانیت شد؟! انسان چقدر پست می­شود که فکر کند این انسانیّت است. هر کس هوای نفس خود را سرکوب کند برنده است؛ چون خصوصیّت این نفس این است که انسان را به شهوت و نافرمانی دعوت می­کند.

«فإنّ هذهِ النَّفسَ أبعَدُ شَیءٍ مَنزِعا ، و إنّها لا تَزالُ تَنزِعُ إلى مَعصیَةٍ فی هَوىً »^[13] حضرت می­فرمایند: مواظب باش اگر دچار شهوت شدی دیگر از اینجا به بعد همواره تو را به نافرمانی می­برد. یکی و دو تا نیست، به یک شهوت تن دادی، دیگر تو را با خود می­برد. پس عمده این است که انسان مراقب این شهوات باشد.

عامل هلاکت

اوّلین مطلبی که بیان کردیم این است که انسان در هر مطلبی زیاده­خواهی نکند. اولیاء خدا در این مورد تعبیر بسیار زیبایی را بیان کرده­اند، می­گویند: در خوردن غذا، صورت اوّل شما جا داری، هر چه بخواهی می­توانی بخوری امّا بعد آن هم یاد این باش که این معده تو می­خواهد این­ها را هضم کند و اگر نتواند نفخ می­کنی و اگر نتوانی عامل از بین بردن معده خود تو می­شود. مَثل نفس امّاره هم همین مَثل است. اگر بیش از حد دنبال آن رفتی، بدان خودت را هلاک می­کند، نه دیگری را.

ما فکر می­کنیم اگر دنبال زیاده خواهی رفتیم از دیگران کم می­کنیم و به خودمان اضافه می­کنیم، در حالی که اولیاء خدا کدی را در اختیار ما قرار دادند، می­گویند: بدان، به ظاهر کندن از دیگران و فزونی برای خودت است، صورت ظاهر از آن­ها کاستی در حالی که عامل هلاکت خودت شدی.

به این تعبیر خوب دقّت کنید، این که گفتند بخورید «کُلُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقنَاکُم»^[14] و از آن طرف گفتند «وَ لَا تُسرِفُوا»^[15] برای این است که خودت را به هلاکت می­اندازی.

عزیز دلم! این که گفتند شهوت­ران نباش، چون خودت را به هلاکت می­اندازی نه این که به دیگری ضرر می­زنی.

لذا اولیاء الهی بیان می­کنند: بشر عمده ظلم را به خود می­کند. «ظَلَمتُ نَفسِی»^[16] ظلم به خودت کردی نه به دیگری؛ یعنی اگر بخواهی عقلایی هم حساب کنی، انسان عاقل باید مدبّر باشد، دقّت داشته باشد که نکند دارد به خودش ضرر می­زند. به صورت ظاهر به عنوان این است که من دارم برای خودم جمع می­کنم، امّا نمی­دانی درحقیقت داری به خودت ضرر می­زنی.

پس خصوصیّت اوّل فزون­خواهی این است که به خود انسان ضرر می­زند، نه به دیگران و باید در این دقّت کرد.

انواع شهوت

اولیاء خدا با این مثال­ها می­خواهند به ما یاد دهند این که امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) فرمود: «مَا مِن مَعصِیةِ اللّهِ شَیءٌ إلّا یَأتِی فِی شَهوَةٍ»^[17]، یک شهوت، شهوت قدرت است، یک شهوت، شهوت جنسی است، یک شهوت، شهوت مال است، یک شهوت، شهوت جمال است، یک شهوت، شهوت کمال است و ... .

آیا کمال، شهوت است؟! بله، به فضل الهی در مباحث عرض خواهم کرد. اولیاء خدا می­گویند: کمال حقیقی، فانی فی الله شدن است. حتّی در کمال ظاهری پیش رفتن، خود عین شهوت است.

نمی­گویم انسان به جمال خود نرسد، اشتباه نشود، «النِّظَافَةُ مِنَ الإیمَانِ»[18] امّا آن که دائم جمال را می­بیند، صاحب جمال را نمی­بیند، کیست که آن جمال را خلق کرده است، طبیعی است عزیز دلم! به شهوت گرفتار می­شود. یک شهوت، شهوت جمال است.

یک شهوت، شهوت مقام است، یک شهوت، شهوت ثروت اندوزی است «الَّذِی جَمَعَ مَالاً وَ عَدَّدَهُ»^[19] مدام می­خواهد مال­ها بیشتر شود، خود او هم می­داند بیش از این برایش سودی ندارد، یعنی چه سودی ندارد؟ مدام که سود او دارد زیاد می­شود؟ منظور سود بهره­بری برای خودش است. مگر چقدر می­خورد، چقدر می­خوابد، چه کار می­تواند بکند، این طور گرفتار می­شود.

یک مرتبه امام المسلمین تعریف فرمودند: - نکته بسیار قشنگی است - یکی از خوان­های قدیم در مشهد خیلی عشق به خرید ملک داشت، هر جا باغی می­دید، نگاه می­کرد، اگر خوشش می­آمد می­گفت: بخرید و می­خرید. یک مرتبه­ از جایی رد شده بود، گفته بود: این باغ، باغ قشنگی است، ببینید برای کیست و بخرید. رفته بودند و آمده بودند، گفته بودند: قربان! این متعلّق به خود شماست، سه سال پیش خریده بودید! نمی­دانست این باغ برای خودش است؛ یعنی فقط شهوت کثرت داشت، زیاد داشته باشم « الَّذِی جَمَعَ مَالاً وَ عَدَّدَهُ»[20]. شاید یک بار هم در آن باغ نرود امّا می­خواهد. این نفس دون و شهوت و زیاده­خواهی است.

تمام زحمات اولیاء برای همین است که به ما بگویند این نفس را کنترل کن بعد ببین چه لذّتی می­بری. خدا گواه است اولیاء چه لذائذی را از این دنیا بردند، بیشتر از آن کسانی که به ظاهر در این مادیّات لذّت بردند. ببین چقدر سبک بال هستند. چقدر راحت و زیبا انسان در این دنیا زندگی می­کند، در این دنیا هست ولی گویی نیست، مثل همه هم زندگی می­کند امّا آرام بدون دغدغه، بدون تکاثر، بدون شهوت. مهم این انسان شدن است.

إن‌شاءالله پروردگارعالم ما را از این نفس دون، از این شهوت - که این شهوت انواع مختلف دارد - به فضل و کرم خود محافظت بفرماید.

تأثیر همنشینی

یکی از راه‌ها هم بودن با کسانی است که انسان را از این حال جدا می‌کنند. عزیزم! نسخه می‌خواهی؟ اولیاء به ما نسخه را دادند، به امثال من بیچاره این‌طور گفته‌اند که اگر می‌بینی نمی‌توانی خودت را کنترل کنی، با کسانی که دارند تو را به دنیا دعوت می‌کنند، همنشینی نکن.

«به دنیا دعوت می‌کنند» را توضیح دادم. این­ نیست که ما در دنیا هیچ نخوریم و یگ گوشه بنشینیم؛ یعنی به دنیاپرستی و شهوات دعوت می­کنند. با آن‌ها همنشینی نکن. با کسانی که طعم و مزه‌ حقیقی دنیای ممدوح را به تو بچشانند، همنشینی کن.

لذا یکی از نکات بسیار مهم که می‌خواهم خیلی روی آن تأکید کنم و شما دانشجویان عزیز! فرزندان عزیزم! بروید روی آن تأمّل کنید، همنشینی است. اگر همنشین خوب داشتی، تو را بالا می‌برد، اوج می‌دهد، دست تو را می‌گیرد؛ امّا اگر نعوذبالله همنشین بد داشتی بیچاره­­ات می­کند.

این روایت را چند جلسه پیش خواندیم، امیرالمؤمنین(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمودند: نفس امّاره نمی‌آید بگوید بد است، می‌گوید ببین چقدر قشنگ و خوب است، بیا جلو برویم. رفیق بد هم همین حال را دارد، همان حکم نفس امّاره را برای انسان دارد. دعوت می‌کند، می‌گوید بیا ببین این راه چه لذایذ و مطالبی دارد. انسان را فریب می‌دهد، می‌برد و گرفتار و بیچاره می‌کند.

ولله! ولله! اسم جلاله را قسم می‌خورم، عمده‌ مطالب - مگر برای اولیاء خدا- برای امثال ما همان همنشینی است. اگر همنشین خوب داشتیم، رشد می‌کنیم. اگر همنشین بد داشتیم، بیچاره‌مان می‌کند و ما را در نفس امّاره و شهوات غرق می‌کند. این مطلب را جدّی بگیریم، شوخی نپنداریم. عرض کردم روی این نکته‌ای که گفته شد، تأمّل کنیم، آن وقت نکات معلوم می‌شود.

همنشینی با مولا

چه خوب است انسان با آقاجان همنشینی کند. مگر می‌شود یک زمانی انسان با آقاجان همنشینی کند؟! بله، عرض کردم با سخن گفتن با آقا می­توان با مولا همنشین شد. هر شب دقایقی با آقاجان حرف بزن. گفتم به تعبیر عامیانه موقعی که دیگر مسواک هم زدی و می‌خواهی بخوابی در یک خلوتی با آقاجان حرف بزن. در خوابگاه هستی، در حجره‌ هستی، از کنار همسر دور شو، برق‌ها که خاموش شد یک لحظاتی با آقاجان حرف بزن. آن آقای خوبی‌ها، مولا امام زمان(روحی له الفدا) عنایت می‌کند.

بگو: آقاجان! همه چیز در دست شماست. شما عین_­ الله الناظره هستید، شما ید_­ اللّه هستید. آقاجان! دست من بیچاره را بگیرید. آقاجان! این‌طور که از مباحث معلوم است و اولیاء خدا می‌گویند: بعد از نفس آخر که رفتیم، تازه می‌گوییم راحت شدیم، پس معلوم است سخت است. پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فرمودند: هرچه ما پیر می‌شویم، نفس جوان می‌شود. نفس دون، نفس امّاره دور من را گرفته و گرفتارم کرده است، آقا! عنایت کنید، یابن الحسن! شما باید بزرگواری کنید، شما باید عنایت داشته باشید.

عزیز دلم! خیلی سخت است. وجود مقدّس امّام صادق(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمودند: بعد از نماز بگویید: «اللّهُمَّ إنِّی أسئَلُکَ أن تَعصِمَنِی مِن مَعَاصِیکَ»^[21] خدا! تو خود من را محافظت کن و از گناهانت در پرده عصمت قرار بده، «وَ لَا تَکِلَنِی إلَی نَفسِی طَرفَةَ عَینٍ أبَداً مَا أحیَیتَنی» تا زنده هستم، «لَا أقَلَّ مِن ذَلِکَ وَ لَا أکثَرَ» لحظه‌ای کمتر و یا زیادتر، تو مرا محافظت کن.

ای خدا! معاصی من را در برگرفته است. به آقاجان، امام زمان همین را بگو، «إنَّ النَّفسَ لَأمَّارَةٌ بِالسُّوءٍ إلّا مَا رَحِمتَ یَا أرحَمَ الرَّاحِمِین» مگر تو رحم کنی. به آقاجان بگو: وقتی امام صادق(صلوات اللّه و سلامه علیه) این‌طور بیان می‌کنند، وقتی اولیاء این‌طور می‌گویند، معلوم است سخت است، اگر شما دست ما را نگیرید، اگر عنایت نکنید، چه کنیم؟!

این صحبت با آقاجان را جدّی بگیریم تا إن‌شاءالله همنشینی با خوبان برایمان عنایت شود.

آقاجان! چه کنیم؟ گرفتار این نفس هستیم، فقط شما باید محبّت و بزرگواری کنید. نمی‌دانم در این ایّام که به واسطه اسارت اهل‌بیت بر شما سخت می‌گذرد، بر قلب نازنینتان چه می‌گذرد؟ ما هم که به واسطه گناهانی که می‌کنیم، قلب نازنین شما را به درد می‌آوریم. آقاجان! عنایت کنید و برای ما دعا کنید به گونه­ای موفّق شویم که حدّاقل بتوانیم بر این نفس امّاره غلبه کنیم.

«السلام علیک یا مولای یا بقیة اللّه»