معرفت النفس

درس اخلاق

حضرت آیت الله دکتر روح الله قرهی

تدوین:

گروه علمی حضرت نرجس خاتون$

وابسته به حوزه علمیّه امام مهدیf

www.emammahdy.com

افراط و تفریط در نفس

بیان شد کنترل نفس امّاره موقعی میسور است که انسان از طریق علم الهی شناخت به نفس داشته باشد. از نکات بسیار مهم این است که خنّاس که وسوسه­گر است، هر کسی را از راه خود او منحرف می­کند؛ گاه به واسطه زهد بیجا - به تعبیر زهد بیجا دقّت کنید وإلّا اصل زهد برای اصلاح آدمی است- انسان را از عبادت، تصفیه و زهد حقیقی فراری می­دهد که خود این زهد بیجا شخص را خسته می­کند و دیگران را هم نسبت به زهد بدبین می­کند. لذا شاخصه شناخت عندالعلماست.

ملّا محسن فیض کاشانی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) نکته بسیار عالی و زیبایی را راجع به «وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجات»^[1] دارند، ایشان می­فرمایند: این به آن معناست که آن­ها که علم بیشتری دارند – منظور، علم الهی است- تسلّط بر نفس و شناختشان نسبت به حقایق بیشتر است.

وجود مقدّس مولی­الموالی، امیرالمؤمنین، علی بن ابیطالب(صلوات اللّه و سلامه علیه) نکته­ای بسیار عالی بیان می­کنند. در این روایت بسیار عجیب تأمّل بفرمایید. ایشان می­فرمایند: «إِنَّ نَفْسَکَ مَطِیَّتُکَ إِنْ أَجْهَدْتَهَا قَتَلْتَهَا وَ إِنْ‏ رَفَقْتَ‏ بِهَا أَبْقَیْتَهَا»^[2] این نفس تو مرکب توست، - نفس را به مرکب تعبیر فرموده­اند. مرکب و ماشینی که انسان می­نشیند، اگر با آن تندروی کند و با سرعت زیاد براند، معلوم است در نهایت او را به هلاکت می­رساند و اگر هم سرعت خیلی کم باشد، به مقصد نمی­رسد- اگر آن را به مشقّت بیندازی و آنقدر با او تندروی و کوشش­های بیجا کنی، معلوم است آن را نابود می­کنی امّا اگر بیشتر با او مدارا کنی، خیلی آرام با او باشی، طبیعی است این نفس هم زنده می­شود. اگر مواظب نباشی او بر تو مسلّط می­شود، «وَ إِنْ‏ رَفَقْتَ‏ بِهَا أَبْقَیْتَهَا» یعنی نفس تو باقی می­ماند و تو را فریب می­دهد.

چرا باید نفس را بشناسیم؟ چون اگر نشناسیم تندروی یا کندروی می­کنیم و افراط و تفریط انسان را به هلاکت می­اندازد.

گام به گام با نفس

حضرت در جای دیگری بیان می­فرمایند: «إنَّ النَّفْسَ حَمْضَةٌ وَ الْأُذُنَ مَجَّاجَةٌ فَلَا تَجُبَّ فَهْمَکَ بِالْإِلْحَاحِ عَلَى قَلْبِکَ فَإِنَ‏ لِکُلِ‏ عُضْوٍ مِنَ‏ الْبَدَنِ‏ اسْتِرَاحَة»^[3] نفس انسان بد عنق است و گوش او هم حرف نشنو است، یعنی حرف گوش نمی­کند. پس با این نفس چه کنیم؟ می­فرمایند: باید با او آرام حرکت کنی، اگر بر نفس خود فشار بیاوری فهم خود را از بین می­بری، «فَلَا تَجُبَّ فَهْمَکَ بِالْإِلْحَاحِ عَلَى قَلْبِکَ» خیلی فشار نیاور؛ چون وقتی در عبادت بیش از حد فشار بیاوری و ندانی باید گام به گام جلو بروی، معلوم است به تعبیری پس می­زند و آن موقع تو را به هلاکت می­اندازد.

لذا برای هر عضوی استراحتی است «فَإِنَ‏ لِکُلِ‏ عُضْوٍ مِنَ‏ الْبَدَنِ‏ اسْتِرَاحَة». باید نفس خود را طوری جلو ببری که هم استراحتی داشته باشد و هم رها نباشد؛ یعنی نه این که رها باشد که هر چه نفس دون خواست، انجام دهی و نه این که آنقدر به او فشار بیاوری که برعکس پس بزند و به او استراحت ندهی.

اولیاء الهی نکات بسیار عالی بیان می­فرمایند. آمیرزا جواد آقای ملکی تبریزی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، آن عارف عظیم­الشّأن، در باب اسرار صلوه نکاتی را تبیین می­فرمایند، از جمله می­فرمایند: حکمت این که نماز صبح دو رکعت است، برای این است که این بدن برای بعضی که تازه از بستر بلند شده­اند، آن آمادگی را ندارد.

البته این غیر از کسانی است که اهل شب­خیزی هستند، مستحبّات و نوافل را انجام می­دهند و بحث نوافل جداست.

نوافل؛ حبّ دو طرفه

عزیز دلم! این کد را به ذهن بسپار: درک عشق بنده به پروردگارعالم و عشق خدا به بندگان خود در نوافل است.

در روایت داریم پروردگارعالم به ملائکه عالم خطاب می­­کند: ملائکه من! من نوافل را به این­ها واجب نکردم بلکه خودشان به خاطر عشق و محبّتی که به من دارند، نوافل را می­خوانند. به عزّتم قسم من هم آن­ها را دوست دارم و توفیق خواندن نوافل را به آن­ها مرحمت کردم. خود این نوافل توفیق الهی است و عشق و حبّ دو طرفه است.

عزیزان من! نوافل را جدّی بگیرید، مگر چقدر وقت انسان گرفته می­شود؟ پنج تا ده دقیقه. یعنی ما اصلاً وقتمان را در طول عمر تلف نمی­کنیم که عدّه­ای مثلاً می­گویند: چرا نماز جماعت طول کشید؟ بر فرض که ده دقیقه هم طول بکشد، چه می­شود؟ این همه اتلاف وقت در زندگی خود داریم. اگر انسان ده دقیقه وقتش را آن هم به بهترین وجه بگذراند، اتّفاقی می­افتد؟!

روایت است که وقتی انسان فقط در خانه خدا نشسته باشد، آن دقایق جزء عمر او محسوب نمی­شود؛ یعنی پروردگارعالم از آن لحظات مؤاخذه نمی­کند.

فردای قیامت هر لحظه عمر انسان مؤاخذه می­شود، کجا بودی، چرا این کار را کردی؟ ولو به این که آن لحظات، لحظات خوب باشد، حتّی برای رزق حلال، همه را سؤال می­کنند.

اصلاً سؤال برای خوبی­هاست نه بدی­ها. مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمودند: «فِی‏ حَلَالِهَا حِسَابٌ‏ وَ فِی‏ حَرَامِهَا عِقَاب‏»^[4]. اصل حساب در حلال است نه این که فکر کنیم فردای قیامت از بدی­ها حسابرسی می­کنند. از خوبی­ها و از حلال حساب­کشی می­کنند، حرام که اصلاً حساب ندارد. تا ببینند حرام نوشته شده است، عقاب است. اصلاً چرا و چگونه نمی­گویند. وقتی پرونده آمد سریع به سمت عذاب می­برند. آنچه که حسابرسی می­شود، حلال و وقت­هایی است که انسان از آن­ها به خوبی استفاده می­کند. منتها چطور حساب می­شود؟ این که آیا نعوذبالله و نستجیربالله لحظات آن ریا بوده یا نه و لحظه به لحظه را سؤال می­کنند.

نوافل و در خانه خدا نشستن از آن خصائصی است که جزء عمر محسوب نمی­شوند چه بهتر که ده دقیقه هم بیشتر شود. پروردگارعالم عشق خود به بندگانش و عشق بندگان به خودش را از طریق نوافل به ملائکه­الله تبین می­فرماید؛ چون می­فرماید: واجبات که واجب و تکلیف است.

عزیزان من! نافله­ها را جدّی بگیرید، به خصوص نماز غفیله را جدّی بگیرید. بگویید یکی از جوان­های عزیز نماز غفیله را بلند بخواند، دیگران هم بخوانند. می­دانید نماز جماعتی نیست، فراداست و هر کس باید خودش بخواند. لذا آرام کلمه به کلمه بخواند که اگر بعضی هم حفظ نیستند بخوانند و تکرار کنند.

عزیزان من! از این فیض نوافل خودتان را محروم نکنید. به خدا قسم، برکات آن را می­بینید. نگویید درس دارم. عزیز دلم! شما که درس داری، بین خود با خدای خود حساب کن: یعنی من وقتم را طور دیگری تلف نمی­کنم که وقتی به نماز و عبادت رسید عجله دارم که بروم سر درسم و زودتر این نماز را تمام کنم؟! - الحمدالله شما این­طور نیستید، به خصوص که شنیده­ام دوست دارید نماز با طمأنینه و آرامش و با حال خاص باشد. نوافل هم یکی از آن­هاست –

علّت نداشتن توفیق شب ­خیزی

امّا اگر کسی نداند از چه طریقی باید آرام آرام این نفس را جلو ببرد و بیش از حد به آن فشار بیاورد، پس می­زند. مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرموده­اند: «فَإِنَ‏ لِکُلِ‏ عُضْوٍ مِنَ‏ الْبَدَنِ‏ اسْتِرَاحَة»[5] برای هر عضوی از بدن استراحتی است.

من مثالی را که اولیاء خدا برای نماز شب گفته­اند، بیان می­کنم: بعضی وقتی فضیلت نماز شب و حالاتی را که اولیاء به­دست آوردند، می­شنوند، دوست دارند موفّق به این شب خیزی شوند.

می­دانید به هر که هر چه دادند در دل شب دادند و هر که به هر جا رسید از دل شب رسید. امام(اعلی اللّه مقامه الشّریف) سال 41 در درس اخلاق خود می­فرمودند: اگر دنیا می­خواهید شب خیزی کنید، اگر آخرت می­خواهید شب خیزی کنید.

این شب خیزی نکات و برکات عجیبی دارد. قرآن کریم و مجید الهی بیان می فرماید: «عَسىَ أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا محَّمُودًا»[6]. یک «محمود» بیشتر در قرآن نداریم، مثل «جنّتی» که فقط یک بار در قرآن داریم. خود حضرت حق محمود است و ما حامدیم و حضرت حق را حمد می­کنیم. پروردگارعالم می­فرماید: می­خواهید یک کاری کنم که شما هم به این مقام محمود برسید؟ «وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّد»^[7].

پروردگار عالم وقتی می­خواهد بگوید با انبیاء خود هست، می­فرماید: «وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَة»^[8]. با این که چهل شبانه روز است و معلوم است این لیله یعنی چهل شبانه روز، امّا عنوان «لیل» را بیان می­کند؛ یعنی فضیلت را در شب قرار داده است.

وقتی انسان این فضایل را می­شنود، می­گوید: چه کنم که موفّق به این شب خیزی شوم؟ به این تعبیر دقّت کنید عزیزان! بدن انسان عادت ندارد. شاید اوایل روی شوق و ذوق چند شبی بلند شود و این کار را انجام دهد، امّا بعد خسته می­شود و ترک می­کند.

بارها شده است که جوان های عزیز به بنده بیان کرده­اند: ما گاهی نماز شب می­خوانیم امّا چرا بعد از مدّتی نماز شب از دست می­رود؟ یک دلیل، همین روایت شریف است که می­فرماید: هر عضوی نیاز به استراحت دارد.

عادت به نماز شب، آرام آرام

یک دستور­العمل برای نماز شب خواندن از اولیاء به شما می­دهم. اولیاء الهی گفته­اند: آن­هایی که تا به حال نماز شب نخوانده­اند، این­طور شروع کنند: به مدّت حداقل صد روز، دو رکعت به نیّت نماز شب قبل از خواب بخوانند، بعد ده دقیقه قبل اذان صبح قیام کنند و دو رکعت به نیّت نماز شب هم قبل از اذان صبح بخوانند. چرا حدّاقل صد روز باشد؟ چون این اعضاء و جوارح آرام آرام عادت کنند.

این که شنیدیم اولیاء خدا در شبانه روز فقط دو ساعت می­خوابیدند و به بدن استراحت می­دادند، یکباره نمی­شود، عزیز دلم! عدّه­ای حالاتی دارند که بحث آن­ها با امثال بنده و شما فرق می­کند. آن­ها در آن اوج معرفتی هستند که حالت آن­ها را نمی­توانیم با خودمان قیاس کنیم.

همانطور که بیان شد، بعضی از عرفا فرد را می­بینند، بر اساس سعه وجودی او و این که تا کجا پیش رفته است، به او ذکر می­دهند، آن­وقت بعضی در کتاب­هایشان این اذکار را می­نویسند. مثلاً به شخصی بیان شده اگر فلان ذکر را چهل روز بیان کنی، وجود مقدّس آقاجان، حضرت حجت بن الحسن المهدی(صلوات اللّه و سلامه علیه و عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف) را می­بینی. یک جوان با صفا، روی صفای وجودی خود این کار را انجام می­دهد، چهل روز را شصت روز، هشتاد روز و صد روز انجام می­دهد، می­بیند خبری نیست، نسبت به ذکر بدبین می­شود یا نعوذبالله و نستجیربالله می­گوید: اصلاً شاید پایه و اساس این مطلب دروغ بوده است. لذا نوشتن این کتاب­ها اشتباه است.

آن­هایی هم که دو- سه ساعت می­خوابند با ما فرق می­کنند. آن­ها آرام آرام رسیده­اند و حالات خاصّ دیگری دارند. وضع روحی آن­ها آن­قدر بالاست که این مرکب جسم در اختیار آن­ها است. اصلاً برای بیدار شدن ساعت نمی­گذارند. نه تنها ساعت نمی­گذارند، بلکه استراحت را هم به خود حرام می­کنند - حسب این روایت شریفه، من و شما نباید در این وادی وارد شویم، آن­ها برای یک عدّه خاص است- هنوز یک ساعت نخوابیده­اند که بلند می­شوند و مشغول ذکرند «سُبُّوحٌ‏ قُدُّوسٌ‏ رَبُ‏ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوح‏»^[9] شروع به دعا و نماز می­کنند. مجدّد می­خوابند هنوز ساعتی نخوابیده دومرتبه بلند می­شوند. حال آن­ها حال خاصّی است.

عزیزمن! آدم تا به آن مراحل نرسد متوجّه نمی­شود، می­گوید مگر می­شود؟! مگر ممکن است؟! ما که سرمان را می­گذاریم، به زور برای نماز صبح بیدار می­شویم و گاهی به تعبیری نماز صبح مان را هم لب طلایی می­خوانیم، چطور می­شود آن­ها بعد از یک ساعت که خوابیده­اند، هنوز این بدن استراحت نکرده و هنوز خواب نرفته است، یک دفعه قیام می­کنند نماز می­خوانند، عبادت می­کنند، با ذوالجلال و الاکرام، پرودگارعالم خلوت و عشق­بازی می­کنند، مجدّد استراحت می­کنند، باز هنوز ساعتی نگذشته، قیام می­کنند، این­ چگونه ممکن است؟!

آن­ها حالات دیگری دارند و به جسم خود تسلّطی دارند که این جسم در اختیار آن­ها است. این مثال­ها مناسب نیستند امّا عذر می­خواهم من و امثال خودم که مادی هستیم مجبوریم این مثال­ها را بزنیم. دیدید یک راننده در مسابقه اتومبیل­رانی رالی وارد است چه کند، پیچ­ها و سرعت را می­داند، وارد است چه موقع فرمان را بچرخاند که در آن سرعت بسیار بالا ماشین چپ نکند. اگر من و شما بخواهیم با این سرعت، در یک جایی که خیلی هم راحت است بپیچیم، ماشین چند ملَق هم می­خورد.

آن­ها چنان بر نفس و بر این بدن و جسم مسلّط هستند که حال آن­ها را نمی­شود با ما مقایسه کرد. البته این هم از یادمان نرود که خوب است نظر انسان آنجا باشد و آن قلّه را ببیند، بگوید یک روزی به آن قلّه می­رسم، امّا عزیز دلم! انسان باید گام به گام جلو برود. این بدن و روح ما عادت ندارد.

دستور­العملی برای نماز شب خواندن

نسخه­ای که اولیاء برای نماز شب داده­اند، این است که دو رکعت نماز قبل از خواب و دو رکعت هم قبل از اذان صبح بخوانید و حدّاقل صد روز این دستور را انجام دهید. بعد برای صد الی صد و ده روز بعد، دو رکعت نماز شب قبل از خواب را همچنان بخوانید ولی به جای آن دو رکعت قبل از اذان صبح، چهار رکعت بخوانید. در مرحله سوّم دو رکعت دیگر اضافه کرده، صد الی صد و ده روز دیگر دو رکعت قبل از خواب بخوانید و شش رکعت قبل از اذان صبح بخوانید. برای صد الی صد و ده روز چهارم دو رکعت نماز قبل از خواب را بخوانید و قبل از اذان صبح دو رکعت اضافه کنید و هشت رکعت بخوانید، چون صد اکمل است.

یکی دو سال طول می­کشد این بدن به آن نماز شبی که اولیاء خدا در دل شب می­خوانند عادت کند. بعد به آنجایی می­رسید که دو رکعت نماز شفع به آن هشت رکعت قبل از اذان صبح خود برای صد الی صد و ده روز دیگر اضافه می­کنید و بعد آن یک رکعت نماز وتر را بخوانید.

اولیاء خدا نماز وتر را چگونه بیان می­کنند؟ می­گویند: شما با همان هفتاد مرتبه استغفار شروع کنید، الآن لازم نیست چهل مؤمن را نام ببرید فقط بگویید: «اللّهُمَ اغفِر لِلمُؤمِنِینَ وَ المُؤمِنات وَ المُسلِمِینَ وَ المُسلِمات الأحیاءِ مِنهُم وَ الأموات تابِع بَینِنا وَ بَینَهُم بِالخیرات إنَّکَ مُجِیبُ الدَّعَوات إنَّکَ عَلی کُّلِ شَیءٍ قَدِیر وَ بِالإجابَةِ جَدِیر»، همین حدّ کفایت می­کند، آرام آرام زیاد کنید.

به ما نسخه داده­اند که نکند فقط چند صباحی نماز شب را بخوانید و بعد به تعبیری ببُرید و خسته شوید. مدّتی نماز شب می­خوانی، بعد خسته شده و کنار می­گذاری، باز بعد از مدّتی به تعبیر عامیانه فیلت یاد هندوستان می­کند، دومرتبه که یک فضیلتی از نماز شب می­شنوی و حالات اولیاء را می­بینی، مثلاً می­شنوی آیت­الله قاضی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) بیان کرده است: سه عامل باعث شد که من علم غیب را ببینم، یکی این که در قبرستان زیاد رفت و آمد کردم، یکی این که اهل شب و شب خیزی بودم و ...، دوباره بعد از شنیدن یا خواندن این حالت، عشق به نماز شب شروع می­شود و بعد از مدّتی سرد می­شود. سه، چهار بار که این مطلب تکرار شود، اصلاً از نماز شب به طور کلّی خسته می­شوی، عزیز دلم!

انسان چه کند به آن حالت نیافتد و اهل شب خیزی هم باشد؟ اولیاء این برنامه را داده­اند. چون اعضاء و جوارح من و شما نمی­تواند یک دفعه آن گام­ها را بردارد. نباید یکباره کاری کنیم و بلایی سر نفس بیاوریم که ببرد. پس نه نفس را رها کن و به حال خودش بگذار که هر کاری دلش خواست انجام دهد، نه آن­قدر ضربات تازیانه بر او بزن که دیگر ببُرد و به طور کلّی قطع امید کند.

راه عالمانه شناخت نفس

وجود مقدّس مولی­الموالی(صلوات اللّه و سلامه علیه) فرمودند: «إنَّ النَّفْسَ حَمْضَةٌ وَ الْأُذُنَ مَجَّاجَةٌ فَلَا تَجُبَّ فَهْمَکَ بِالْإِلْحَاحِ عَلَى قَلْبِکَ فَإِنَ‏ لِکُلِ‏ عُضْوٍ مِنَ‏ الْبَدَنِ‏ اسْتِرَاحَة»^[10].

اگر بپرسند چرا نیاز داریم که از طریق علمی نفس را بشناسیم؟ یک دلیل این است که وقتی از طریق علمی نفس را نشناسی، یا آن را رها کرده و تو را به هلاکت می­اندازد، یا تندروی می­کنی و آن را خراب می­کنی.

همین محبّت به معارف است که جوان­های عزیز ما را پای مباحث می­کشاند، امّا همین عشق به معارف جوان­های ما را ترغیب می­کند کتاب­هایی را که سرنوشت بزرگان در آن نوشته شده، بخرند و بخوانند امّا وقتی ندانند آن بزرگ چگونه راه را طی کرد و از طریق علمی حرکت نکنند، چپ می­کنند. لذا باید خوب نفس را بشناسیم.

با این مقدّمات که برای نفس امّاره بیان شد که اگر انسان او را رها کند، بیچاره و گرفتارش می­کند، اوّلین سؤالی که پیش می­آید، این است که چه کنیم بتوانیم نفس امّاره را آن هم از راهی که اولیاء خدا رفته­اند یعنی راه عالمانه کنترل کنیم؟ بدبختی بشر همین است که گیر نفس امّاره است، همه هم به دنبال همین هستند که این نفس امّاره را چه کنیم؟

بیان شد که انبیاء عظام از نفس امّاره می­ترسیدند و در روایات راجع به آیه 53 سوره یوسف دارد که آن یوسف صدّیق(علی نبیّنا و آله و علیه الصّلوة و السّلام) که در آن جمال زیبا بود بیان کرد: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی‏ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحیمٌ»^[11].

اولیاء بیان کرده­اند: اوّلین مسئله این است که هیچ کس نمی­تواند نفس خود را تبرئه کند؛ یعنی نفس امّاره برای همه است و تا آن لحظه مرگ هم دنبال ماست. اگر کسی تصوّر کند که نفس امّاره یک روزی معدوم می­شود و از بین می­رود اشتباه کرده است. لذا هیچ کس حتّی انبیاء نمی­توانند نفس را تبرئه کنند.

ملّای نراقی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) ذیل این آیه شریفه می­فرمایند: وقتی حضرت یوسف(علی نبیّنا و آله و علیه الصّلوة و السّلام) بیان می­کند: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی‏ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی» یعنی اوّلین راه برای این که نفس امّاره بر ما حاکم نشود، مراقبه دائمی است.

طفل در گهواره

مراقبه را زیاد شنیده­ایم، امّا چگونه مراقبه داشته باشیم؟ یک سؤالی که معمولاً امثال من از اولیاء خدا می­کنند، این است که آقا! چه کنیم که اوّلاً توفیق مراقبه داشته باشیم؟ ثانیاً در مراقبه دائمی بودن را از بین نبریم و فراموش نکنیم؟

اوّلین نکته­ای که حسب روایات شریفه در باب مراقبت بیان می­کنند، این است که انسان شناختی پیدا کند که بداند ضعیف است؛ یعنی هیچ­گاه احساس قوّت نکند.

می­دانید «اعوذ» یعنی چه؟ یعنی به پروردگارعالم پناه می­برم. اولیاء خدا تعبیر عجیب و بسیار زیبایی را بیان کردند، فرمودند: خوشا به حال آن کسی که در این راه همیشه طفل در گهواره باشد.

طفل در گهواره از خود هیچ اختیاری ندارد، گرسنه می­شود ناله می­زند، جایش را باید عوض کنند ناله می­زند؛ یعنی می­داند خودش نمی­تواند کاری انجام دهد.

اگر کسی احساس استقلال کرد، همین که حس کرد خودم می­توانم، گرفتار می­شود، عزیز دلم! لذا تعبیر قرآن کریم و مجید الهی این است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّه»^[12] احساس فقر و عجز همیشگی.

آیت­الله سیّد مرتضی(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، علم الهدی - که برادر سیّد رضی(اعلی اللّه مقامه الشّریف) جمع­آورنده نهج البلاغه است و این دو بزرگوار شاگردان شیخنا الاعظم، حضرت مفید عزیز(روحی الفدا و سلام اللّه علیه) اخ السدید امام همام­مان، حضرت حجت بن الحسن المهدی(صلوات اللّه و سلامه علیه) بودند - تعبیر بسیار زیبایی را از استاد عظیم­الشّأن خود بیان می­فرمایند. حضرت شیخنا الاعظم فرموده­اند: وقتی کسی احساس کند در فقر است، تازه به مرحله حجّت رسیده است.

می­دانید این دعای سلامتی آقا یعنی چه؟ یعنی وجود نازنین آقا خود اعلان به این دارند که من در فقر مطلق هستم و جز خدا هیچ ندارم؛ چون در دعای سلامتی می­گوییم: «اللّهم کن لولیک الحجة بن الحسن المهدی صلواتک علیه و علی آبائه» خدایا تو باش برای ولیت، «فی هذه الساعه و فی کل ساعه» نه فقط در این ساعت، در همه ساعات و همه لحظات، «ولیاً و حافظاً». ولایت حضرت حجّت را تو به عهده بگیر و خودت او را حفظ کن «و قاعداً و ناصراً» تو رهبر او باش و تو او را یاری کن.

معنای دیگری که اولیاء می­گویند این است که حضرت از خود هیچ ندارد، عبد خداست. عبد از خود هیچ ندارد و فقیر است «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّه»^[13] .

«و دلیلاً و عیناً» تو دلیل و برهان و چشم و چراغ او باش. آنجا که خدا باید محافظ حجّت خود باشد، معلوم است ما هیچ وقت نباید احساس استقلال کنیم. به تعبیر ابوالعرفا، آیت­الله ادیب(اعلی اللّه مقامه الشّریف)، ای دو صد لعنت بر این استقلال باد. استقلالی که فکر کند من خودم می­فهمم. ما باید همیشه عبد باشیم، عبد یعنی کسی که می­داند اختیارش دست مولاست.

اگر به پیامبر عظیم­الشّأن(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) بیان کنید: یا رسول الله! بالاترین مدال افتخار شما چیست؟ نمی­فرمایند: من خاتم رسل و خاتم انبیاء هستم، حبیب الله هستم، من کسی هستم که به معراج، آنجا که دیگر هیچ ملکی نتوانست برود، رفتم، «قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى»^[14]، بلکه می­فرمایند: من عبد بودم.

اتّفاقاً رسالت او در بستر عبودیّت است. برای همین در نماز، بر من و تو هم فرض است بگوییم: «وَ أشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسُولُهُ» اوّل عبد است بعد رسول. افتخار نبی مکرّم(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) این است که من عبدالله هستم. اتّفاقاً در بعضی از نامه­هایی که برای دعوت به اسلام به سران فرستاده­ بودند، بیان کردند: «مِن عبدالله بن عبدالله، محمّد رسول الله(صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)» عنوان عبد بیان کرده­اند، من عبدالله فرزند عبدالله هستم.

لذا اوّلین راه مراقبه این است که انسان همیشه احساس کند هیچ است و در فقر مطلق است که یک موقعی احساس استقلال نکند. مراقبه یعنی این که تا آن لحظه آخر هم باید بدانم اگر ولو به لحظه­ای پروردگارعالم عنایت خود را از من بردارد از بین می­روم. «لَا تَکِلْنِی‏ إِلَى‏ نَفْسِی‏ طَرْفَةَ عَیْنٍ‏ أَبَدا»^[15] ولو به یک چشم به هم زدن مرا به حال خودم وامگذار.

دژ محکم پروردگار

یک راه هم که همیشه بیان می­کنم این است که وقتی خدا باید همیشه مراقب حجّت خود باشد، ما هم باید خودمان را ببریم در حصن حصین حجّت الله قرار دهیم. اصلاً این عنوان «وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِصْنِی فَمَنْ‏ دَخَلَ‏ حِصْنِی‏ أَمِنَ‏ مِنْ‏ عَذَابِی‏»[16] یعنی همین.

هر شب آقاجانمان حضرت حجّت را یاد کنیم. نمی­­دانم موفّق شدید یا نه. إن­شاءالله شما جوان­های عزیز موفّق شدید که هر شب با آقاجان صحبت کنید. عرض کرده­ام و باز هم می­گویم، وظیفه دارم بگویم که عزیز من! جوان عزیز! به خود آقاجان قسم، خیلی دوست دارند جوان­ها با ایشان حرف بزنند. شما امتحان کن یک مدّتی ببین چه حالی پیدا می­کنی.

یکی از راه­های مراقبه این است که خودت را در حصن حصین حجّت­الله ببری که آن حصن پروردگارعالم برای انسان می­شود. «وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ حِصْنِی» می­خواهی به دژ محکم پروردگارعالم پناه ببری؟ باید به سمت ولایت الله بروی و آن ولایت الله در حجّت خداست و در این زمان آقاجانمان، آن خلّص انبیاء و خلّص معصومین است؛ آن کسی که بارها عرض کردم، جدّ مکرّمشان ابی­عبدالله و امام صادق، آن رئیس مذهب(صلوات اللّه و سلامه علیهما)، این دو بزرگوار بیان می­فرمایند: «لَوْ أَدْرَکْتُهُ‏ لَخَدَمْتُه‏»^[17] اگر درکش می­کردم خادمش می­شدم. آن چه خوبان همه دارند تو یک جا داری.

با آقاجان خلوت کنیم، صحبت کنیم با ادب ولی خودمانی، هر طور که دوست داری. موقعی که دیگر می­خواهی بخوابی و به تعبیر عامیانه دیگر مسواکت را هم زدی، در آن تاریکی خلوت کن و هر شب با آقاجان حرف بزن، برکات و لطف و عنایتی را که آقا می­کند ببین.

بگو: آقاجان! من آمده­ام خودم را درست کنم، نکند نفس دون مرا فریب دهد. آقاجان! شما عنایت و بزرگواری کنید و راه را به من نشان دهید، دست مرا بگیرید من طفل هستم و دوست دارم همیشه هم طفل بمانم. خدا کند انسان طفل بماند؛ چون طفل که هست از خانواده جدا نمی­شود امّا وقتی بزرگ شد و احساس استقلال کرد می­خواهد از خانواده جدا شود و خودش خانواده تشکیل دهد.

من طفل راه هستم و دوست دارم همیشه شما دستم را بگیرید آقاجان! چقدر خوب است انسان همیشه با آقاجان مناجات کند و صحبت کند.

«السّلام علیک یا مولای یا بقیة اللّه»