درس اخلاق

درس اخلاق

  جلسه 1 (25/8/84)                                                            

مقدمه معرفت الله

قال الله تبارک و تعالی فی محکم کتابه الکریم «وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»[1].

به فضل الهی در خدمت شما عزیزان، طلاب عزیز و ارجمند بنا بر این داریم که إن­شاءالله در این مجلس اُنس مبحثی را برای تزکیه نفس خود و شما مطرح کنیم تا پروردگار عالم بر عمر ما و بر علم ما و همه زندگی ما برکت دهد و بتوانیم برای کسب علم حقیقی قدم برداریم.

اولاً مقدمه­ای را عرض کنم و آن این که تمام علوم در دنیا مقدمه­ای برای معرفت­الله است. همه علوم از ادبیات و منطق، اصول و فقه، ریاضی و جبر، طب و فلسفه و هر آن چه از علوم که بشر می­داند و نمی­داند (چون بشر هنوز نسبت به بعضی از علوم اطلاع کافی و وافی ندارد و حتی نسبت به بعضی از آن­ها اطلاعات مقدماتی هم ندارد) همه مقدمه­اند برای این که انسان به معرفت­الله برسد.

علم خود منشأ ترقی بشر نیست، بلکه مقدمه­ی منشأ ترقی است که آن منشأ ترقی، معرفت به حضرت باری تعالی است. هر کس در دنیا به مقامات بالا رسید از باب معرفت بوده است و لا غیر؛ یعنی اگر معرفت به حضرت باری تعالی پیدا نکرد، به مقامات والای انسانی آن­گونه که حضرت حق می­خواهد نخواهد رسید.

اما خود این معرفت مقدمه­ای می­خواهد که این مقدمه در اصطلاح روز، علم نامیده می­شود. اگر انسان از راه علم حرکت نکند، تصور می­کند به معرفت می­رسد در حالی که در نهایت می­بیند به معرفت نرسیده است. آن­ها که از طریق جهل و زهدهای خشک و بدون پایه و اساس علمی حرکت کنند، طبعاً به بیراهه می­روند. گاه آن­قدر تند می­روند که حتی به صورت ظاهر دست اولیای الهی را هم از پشت می­بندند اما در نهایت کارشان به سقوط می­انجامد و گاه از روی جهالت عقب می­افتند، یعنی آن راه حقیقی را به درستی طی نمی­کنند.

صراط العلم الحقیقی

بعضی از بزرگان صراط مستقیم را که همان مولی الموالی، امیرالمؤمنین است، صراط العلم الحقیقی تعبیر کرده­اند. چرا؟ چون پیامبر اکرم، حضرت محمّد مصطفی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بیان فرمودند: «أنَا مَدینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌ بابُها»[2] یعنی هر آن چه که از افعال و کردار و اقوال از وجود مقدس مولی الموالی به بشر رسیده است همه از طریق علم است و لا غیر. حضرت فرمود: «سَلُونی قَبْلَ أنْ تَفْقِدُونی»[3] یعنی من علمم و جز علم چیز دیگری نمی­تواند انسان را به معرفت برساند.

خود این علم گرچه مقدمه است اما به  قدری مهم است که عزّوجلّ می­فرماید: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُون»[4] آیا آن­هایی که می­دانند با آن­هایی که نمی­دانند یکسانند؟ در حقیقت پروردگار عالم این مطلب را به صورت سؤالی برای بشر مطرح می­کند که جواب آن درون خود سؤال نهفته است. یعنی مسلماً آن­هایی که می­دانند با آن­هایی که نمی­دانند مساوی نیستند. یا در جای دیگری می­فرماید: «وَالَّذینَ اوُتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ»[5] که خود اهمیت علم را می­رساند. لذا اهمیت علم در راه معرفت الهی مسلّم است.

حجاب اکبر

اما همین علم باز خودش نیاز به یک مقدمه اصلی و واجب دارد، نه مقدمه­ای فرعی و مستحب که اگر این اصل نباشد، تمام علوم از بین خواهد رفت و آن اصل، تزکیه است. اگر کسی خود را تزکیه نکند مسلماً خود این علوم برای او حجاب می­شود، «العِلمُ هُوَ الحِجابُ الاَکبَر»، چون احساس می­کند از دیگران برتر شده است، فکر می­کند من چیزی را می­دانم که عموم مردم (که به اصطلاح عوام گفته می­شود) آن را نمی­دانند، حس می­کند من مثلاً استاد دانشگاه شدم، استاد حوزه علمیّه شدم، طلبه حوزه علمیّه شدم، دانشجو شدم... یک غرور کاذبی به نام غرور علمی او را فرا می­گیرد که این غرور علمی، حتی از جهالت نیز بدتر است.

اگر کسی دچار غرور علمی شود، از هر جاهلی جاهل­تر است، چون جاهل ادعایی ندارد. اگر جاهل پیش یک اهل علم مثلاً طبیب یا فیلسوف یا فقیه برود، احترام می­کند و می­گوید: من چیزی بلد نیستم، آمدم از محضر شما یاد بگیرم، خود اقرار می­کند که من هیچم؛ اما آن کسی که غرور علمی دارد تصور می­کند که همه چیز است و همه کس است، تصور می­کند به جای یک نفر، چند نفر شده است، خود را عوض از چند نفر می­داند، آن قدر مغرور می­شود که خود را اعلای از همه می­داند.

یکی از خصوصیات اهل غرور علمی این است که هیچ گاه خود را نسبت به دیگران حتی نسبت به اعاظم دین کوچک نمی­بینند، بلکه خود را از همه برتر می­دانند، لذا نظر خود را افضل نظرات می­دانند.

از خصائص دیگر اهل غرور علمی این است که هیچ گاه برای یادگیری بیشتر قدم برنمی­دارند، چون می­گویند ما خودمان می­دانیم، به عبارتی احساس خودکفایی می­کنند و دیگر در محضر بزرگی زانوی تلمّذ نمی­زنند و لذا در جهل می­مانند؛ یک زمانی چشم باز می­کنند، می­بینند بعضی­ها به همه علوم مسلط شده­اند، علامه شده­اند، اما آن­ها به خاطر غرور علمی در همان مختصر علمی که به ظاهر داشتند گرفتار شدند و از هیچ علم دیگری بهره نبردند، چون غرور اجازه پیشرفت حقیقی را از آن­ها می­گیرد.

زیربنای علوم

برای این که انسان به این غرور دچار نشود، فنداسیون و مقدمه­ی واجب علوم که همان تزکیه است،  ضروری است. اگر همه­ی کسانی که به دنبال علم هستند (نه فقط طلّاب علوم دینی، بلکه همه طالبان علم) قبل از این که علمی را شروع کنند، در ابتدا چند سالی خود را تزکیه کنند، این غرورهای کاذب، این تکبّرها، این منیّت­ها و خود بینی­ها، این احساس عالم شدن­ها از بین می­رود. پس فنداسیون و زیربنای علوم، تزکیه است.

اتفاقاً اگر کسی تزکیه نشود، با آن علمی که دارد بیشتر می­تواند با مردم جدال کند. در کتاب منیه المرید آمده است اگر کسی علم را به خاطر آزمایش دیگران، یا برای جدال با دیگران، یا برای فخرفروشی به دیگران یاد بگیرد، چه عذابی برای اوست. آن کسی که می­خواهد با علم خود فخر فروشی کند، معلوم است جاهل است، نفهمیده است. حالا اگر به دو نفر یا ده نفر، یا صد نفر هم فخر بفروشد، در نهایت چه به دست می­آورد؟ اگر به صورت ظاهر فکر می­کند پیش مردم عزیز می­شود که اتفاقاً ذلیل می­شود، چون حتی عموم مردم هم از انسان متکبّر بدشان می­آید. مردم روابط اجتماعی می­خواهند. اگر هم برای رفع مشکلاتشان به طلاب رجوع می­کنند، نه برای خود آن­ها، بلکه به عنوان این که عالم دینی هستند سراغ آن­ها می­روند.

اصلاً فلسفه­ی وجودی علمای دین همین است که وقف مردم باشندتا آن­ها را در راه دین بیاورند، ضمن این که اول باید خودشان در راه دین باشند.چون همین مردمی که برایشان سلام و صلوات می­فرستند، اگر فردا خدای ناکرده ورقبرگشت، به واسطه­ی تهمت­ها و حرف­هایی که پشت سر آن­ها زده می­شود، به آن­ها لعنهم می­فرستند. پس دل بستن به این درود و سلام­ها و فخر فروختن به مردم معنا ندارد،این­ها به انسان عزت نمی­دهند

«العِزَةُ للهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُومِنین»[6] عزت را خداوند می­دهد، اصلاً عزت مخصوص خدا، رسول، مؤمنین و آن­هایی است که به خدا ایمان دارند. انسان از طریق خداست که عزیز می­شود، نه از طریق دل بستن به مردم، نه از طریق فخر فروختن به مردم، فخر فروشی به مردم عزت نمی­آورد، عزت از طریق ایمان است. لذا علم مسلماً نیاز به تزکیه دارد.

خصایص تزکیه

اما خصوصیت تزکیه چیست؟ اصلاً چه نیازی است که انسان تزکیه کند؟ وقتی انسان خودش را تزکیه کرد، اولاً اگر به اصطلاح امروزی­ها به دوران اوج طلایی خودش رسید، دچار تکبّر نمی­شود و سقوط نمی­کند.

اگر کسی مزکّی شد، مسلماً مواظبت بیشتری می­کند و باب­های علوم دیگر نیز بر روی او باز می­شود و این مقدمه برای باز شدن باب­های معرفت است. وقتی به مقام معرفت رسید، می­فهمد که غرور و تکبّر معنایی ندارد و تمام مسائل دنیا لهو و لعب، بازیچه و وقت گذرانی است جز علم که مقدمه­ای برای رسیدن به معرفت است.

وقتی دریچه­های معرفت بر روی انسان باز شد و اوج را دید، هر چه بالاتر می­رود خود را در محضر باری تعالی خوار و ذلیل می­بیند و لذا به هیچ یک از بندگان خدا فخر نمی­فروشد. مثل زمانی که انسان در هواپیما نشسته است، هرچه هواپیما اوج می­گیرد، آن شهرهای بزرگ، خانه­های آن چنانی و همه چیز را کوچک می­بیند، تا جایی می­رسد که اصلاً همه­ی آن­ها محو می­شوند و هیچ نیست جز آسمان­ها.

آن کسی که در اوج قرار گرفت مردم را نمی­بیند، نه این که بگوییم آن­ها را کوچک می­پندارد خیر، مردم را نمی­بیند چون خود را هم نمی­بیند، در واقع جز دریای عظمت و رحمت و قدرت باری تعالی هیچ نمی­بیند، لذا وقتی به این مقام رسید، مسلماً خودی نمی­بیند. کسی که ببیند کهکشان­ها چقدر وسیع است و کره زمین در مقابل آن­ها بسیار کوچک است، با خود می­گوید: عجب! من در کره کوچکی زندگی می­کنم که اگر آن را در یکی از کرات دیگر بیندازیم به اندازه­ی یک عدس است، آن وقت من در این جا به امثال خودم و هم نوع خودم که چیزی به حساب نمی­آیند، فخر می فروشم؟!

آن­قدر عظمت باری تعالی را می­بیند که می­فهمد اصلاً فخر فروختن معنایی ندارد. اگر کسی خود را بسازد، مسلماً هر چه بالاتر می­رود و اوج علمی او بیشتر می­شود، به اوج معرفتی هم می­رسد و آنجاست که می­فهمد هیچ اندر هیچ است.

در بحث اسرارالصلوه اشاره شد به این که انسان در سجده که مقام خشوع است، به اوج می­رسد. چون وقتی در مقام رکوع که مقام خضوع است قرار می­گیرد، چشم پشت سر باز می­شود و ملکوت را می­بیند. وقتی عظمت باری تعالی را دید و درک کرد که همه چیز متعلق به باری تعالی است و مالک حقیقی اوست، می­گوید: «سُبْحانَ رَبِّی الْعَظیمِ وَ بِحَمدِه» و آنگاه که عظمت پروردگار عالم را ذکر کرد، ناگهان بلند می­شود و به خاک می­افتد، یعنی خدایا من خاکم، هیچم. اصلاً سجده افتادن مقام خشوع است، یعنی من هیچم و در دامن عزیز می­افتم.

دیدید وقتی کسی خود را خوار می­بیند و می­فهمد هیچ نیست، خودش را در دامن بزرگی می­اندازد و شروع به ناله و التماس می­کند. در دامن عزت باری تعالی افتادن یعنی خاک شدن، هیچ شدن، خود را ندیدن و فقط او را دیدن، چون در مقام رکوع انسان یک مقداری فضای اطراف را می­بیند، ولی در مقام سجده هیچ نمی­بیند، چون بر زمین افتاده، چشم فقط بر خاک است، بر روی زمین است، هیچ نمی­بیند و انسان باید به جایی برسد که هیچ نبیند جز او و خصوصیت مقام تزکیه این است. آیا  کسی که به این مقام رسید، به دیگران فخر می­فروشد؟!

بنا بر این مقدمه، ما به تزکیه نیاز داریم و قرآن هم بیان می­فرماید: «وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»[7] . در جلسات بعدی اشاره خواهم کرد که پروردگار عالم در سه آیه از قرآن بحث «یُزَکّیهِمْ» را آورده است. آن جایی که به لسان بشر بیان شده است، اول علم را می­گوید. چون ما فکر می­کنیم علم خودش تزکیه می­آورد اما ای بسا کسانی که سال­ها دنبال کسب علوم دینی بودند اما اصلاً بویی از تزکیه نبردند، چون تصور کردند با علم می­توانند به مقامات برسند، در حالی که اگر تزکیه نباشد خود علم وبال گردن انسان می­شود. پس از همان ابتدای راه باید تزکیه را شروع کرد و الاّ انسان به جایی می­رسد که نعوذبالله ادعای الوهیت می­کند! خیلی باید مواظبت و دقت کرد.

 من از خدای متعال عاجزانه تقاضا دارم که اولاً خودم قائلِ عامل باشم، چون مع­الاسف امروز بازار سخن و بازار قیل و قال بسیار پر رونق است، اما بازار عمل اصلاً تعطیل است و کرکره­های آن پایین کشیده شده است. نکند خدای ناکرده آن­چه می­گوییم عمل نکنیم، چون همان­گونه که الان به صورت ظاهر ضبط می­شود، در حقیقت ملائکه هم آن را ثبت می­کنند و فردای قیامت آن را به ما نشان می­دهند، «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَةٍ خَیْراً یَّرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَةٍ شَراً یَّرَهُ»[8]  و به ما می­گویند کدامیک از این­هایی را که گفتید عمل کردید؟!

خدایا به اولیاء و انبیاء و خصّیصین درگاهت، به آقا و مولا و سیّد و صاحب و سالارمان قسمت می­دهیم همه­ی ما را جزء عالمان حقیقی، عالمان عامل قرار بده.