درس اخلاق

درس اخلاق

 جلسه 4                                                                                                        16/9/84

فضیلت عالم بر عابد

جلسات گذشته بیان شد که بشر به تزکیه نیاز دارد. یک معنای تزکیه، تخلیه از بدی­ها، رذائل و پستی­هایی است که مع­الاسف بشر در دنیا به واسطه­ی ندانم کاری­های خود برای خودش به وجود می­آورد. معنای دیگر آن، این است که انسان به رشد برسد و دائم به حرکت ادامه بدهد.

بیان گردید علم بدون تزکیه، علم نیست. آن­چه ما داریم، عنوان قرائت است، نه علم، امّا اگر تزکیه باشد، علم من الله است و از طریق پروردگار عالم بر بشر وارد می­شود. اگر تزکیه باشد، انسان مشمول «رب زدنی علماً» می­گردد که این آیه­ی­ شریفه، مبین همین مطلب است که علم را باید عزّوجلّ بدهد. حقیقت علم دست یافتنی نیست، الّا به این که باری­تعالی مرحمت کند.

خود تزکیه هم پیچیده شده در علم است. اگر بشر تزکیه­ی علمی نداشته باشد، طبعاً گاه بعضی چیزها را به صورت ظاهر تزکیه می­داند در حالی که تزکیه نیست. گاه بعضی از چیزها را حیاء می­داند، در حالی که حیا نیست. مثلاَ در مسائل اخلاقی، گاه انسان بعضی از مطالب را عنوان عبادت می­داند، در حالی که عبادت نیست؛ چون از طریق علمی وارد نشده است. چه بسا افرادی که به صورت ظاهر عابد و زاهدند، امّا در حقیقت عابد نیستند؛ چون در نهایت عبادتشان نه به درد دنیایشان و نه به درد آخرتشان می­خورد.

لذا در یک روایت شریف، وجود مقدس و منور ختمی مرتبت، حضرت محمد مصطفی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) می­فرمایند: «فَضْلُ الْعالِمِ عَلَی الْعابِدِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَی سَائِرِ النجوم لَیْلَةَ الْبَدْر»[1] فضیلت عالم بر عابد، مثل فضیلت ماه است بر همه­ی ستارگان.

ماه در شب چهارده، چگونه می­درخشد و همه­ی ستارگان را تحت الشعاع خود قرار می­دهد؟ عالم به صورت حقیقی هم نسبت به همه­ی زهاد، همان برتری را دارد. پس اگر کسی بخواهد اهل زهد هم شود باید از طریق علمی باشد.

همه­ی قواعد دین به نفع بشر است

در قرآن کریم و مجید الهی بیان گردیده «وَ یُزَکّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ»[2] اول تزکیه است بعد علم. امّا این تزکیه، خود پیچیده شده در علم است. یعنی اگر کسی خود را از طریق علمی نشناسد، طبعاً به مشکلات عدیده­ای برخورد می­کند.

مثلاً انسان باید بداند از مسائل علنی به نام جسم و مسائل سری به نام روح تقسیم شده است و باید بدن را که صورت ظاهر فیزیکی اوست، بشناسد و بداند که عزّوجلّ برای او تغذیه­هایی قرار داده که اگر از طریق حلال آن را تأمین نکند، چه بسا به حرام بیفتد. یا مثلاً همان­طور که بشر جسمش به خورد و خوراک و نوشیدنی­ها نیاز دارد، براساس غریزه­ای الهی که پروردگار عالم برای انسان قرار داده، نیاز به تخلیه­ی غریزه­ی جنسی هم دارد، حال آیا باید با این غریزه مبارزه کرد؟ خیر. اگر این غریزه بد بود، عزّوجلّ به انسان مرحمت نمی­کرد. اصلاَ خود شهوت جنسی برای بشر یک نعمت است، نه نقمت. منتها اگر انسان نداند این غریزه را چگونه و چطور باید تأمین کند، به گناه می­افتد. اگر نداند که عزّوجلّ در قرآن کریم و مجید الهی فرموده است: «کُلُوا مِنْ طَیِباتٍ ما رَزَقْناکُم»[3] از آن چه که از طیبات برای شما قرار داده شده است، ارتزاق کنید و گیر زاهد خشک جاهل بیفتد و آن زاهد او را از بعضی طعام­ها منع کند، آن­گاه دچار بعضی تناقض­ها می­شود که در یک زمان مخصوص یا جوابگو نخواهند بود و خودش را به مهلکه می­اندازد و یا اصلاً از دین و عبادت و زهد و تقوا زده می­شود، چرا؟ چون نمی­داند عزّوجلّ برای بدن هم حساب و کتابی قرار داده است.

در تاریخ داریم که بعضی از بزرگان به کسانی که خود را از ازدواج منع کرده بودند، می­گفتند: شما بدانید دیر یا زود با شیطان ازدواج خواهید کرد - ازدواج با شیطان را در روایات داریم که ان­شاءالله اشاره خواهیم کرد - یعنی نهایتاً به دام غرائز جنسی از طریق حرام می­افتند، یا نعوذبالله، نستجیربالله در بستر زنا و حرام می­افتند، یا نعوذبالله، پناه به ذات حضرت حق، با بازی با خود، خود را ارضای جنسی می­کنند - که چقدر از لحاظ پزشکی مضرات آن بیان شده است-. برای این که آن­ها به صورت ظاهر می­خواستند از ازدواج فرار کنند؛ چون آن را مانع ترقی خود می­دانستند، در حالی که نمی­دانند هر چه عزّوجلّ برای انسان قرار داده، همه خیر است، منتها به شرط این که بشر آن را شر نکند.

هر چه شر و فساد می­شود، به دست انسان است «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ اَیْدِی النّاس»[4] هر آن چه که فساد در زمین و در دریاها به وجود می­آید، به واسطه­ی انسان است. و الّا عزّوجلّ هیچ چیزی را به عنوان فساد و مفسده قرار نداده است، بشر است که مفسده­ساز است. دلیلش این است که نمی­داند بدن لذّاتی دارد، آلام و دردهایی دارد و بعضی از مسائل، بدن را به هلاکت می­اندازد و بعضی از اعمال، بدن را نجات می­دهد.

حضرت آیت­الله العظمی حاج شیخ احمد آقا خوانساری(اعلی الله مقامه الشریف) - که حضرت امام (اعلی الله مقامه الشریف) در مورد ایشان بیان فرمودند:«ایشان اتقی الاتقیا هستند»- فرمودند: بدانید آن چه که باعث مهلکات بدن است، ترک مستحبات و رفتن به مکروهات است. می­فرمودند: شما نمی­دانید همه­ی قواعد دین به نفع بشر است و این قواعد، عجیب برای بشر نفع­رسان است.

وقتی به ایشان هنگامی که در کبر سن بودند، گفتند: چرا هنگام بلند شدن دستتان را زمین نمی­گذارید، فرمودند: چون مستحبات را رعایت کردم و مکروهات را ترک کردم. بنابراین اگر کسی از طریق علمی تزکیه را فهمید، او واقعاَ خودش را تزکیه کرده است.

شرافت بشر

آن­قدر مسئله­ی علم والا است و فضیلت دارد و بر همه­ی مسائل برتری دارد که عزّوجلّ در قرآن کریم و مجید الهی می­فرماید: «شَهُدَ اللهُ اَنَهُ لا الهَ الّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ اوُلُواالْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ …»[5] باری تعالی در این آیه، ابتدا خودش را و بعد ملائکه الله را، آن گاه اهل علم را شاهد می­گیرد، که این فضیلت اهل علم را می­رساند.

یا آیات اول از آیات نازله بر پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) آیاتی است که در او علم را بیان می­کند. آن هم با این مضامین که: «إِقْرَاء بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقْ، خَلَقَ الاِنْسانَ مَنْ عَلَقْ، إِقْرَاء وَ رَبُّکَ الاَکْرَمُ، ألّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمْ، عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»[6] اولاً عزّوجلّ به نعمت ایجاد، نعمت خلقت اشاره می­کند، بعد از آن، حال انسان را این­گونه بیان می­فرماید که در مرحله­ی نخست علقه بوده - می­دانید خود منی که اسپرم ساز است و دارای حیات، به خودی خود نجس است و اگر بر لباسی باشد باید آن را تطهیر کنیم - امّا همین خلقت را عزّوجلّ بالا می­آورد تا جایی که او را به عنوان کسی که به او علم را مرحمت کرد و آن چیزی را که نمی­دانست به او یاد داد، مطرح می­کند.

شرافت بشر به صورت ظاهر، شرافت فیزیکی­اش نیست، بلکه به خاطر این علمی است که به او مرحمت فرموده است. لذا در روایات هم بیان می­کنند ذیل این آیه­ی شریفه که عزّوجلّ به ملائکه خطاب می­فرمایند: «وَ اِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا اِلّا اِبْلیسَ اَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ»[7] بعد از این که عزّوجلّ به انسان یاد داد «وَ عَلَّمَ آدَمَ الاَسْماءَ کُلَّها»[8] این خطاب به ملائکه رسید.

همین که عزّوجلّ فرمودند: «عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»، همه بیانگر این مطلب است که علم از طرف پروردگار است و ما بقی آن چه که ما داریم قرائت است و شرافت بشر به همین علم­آموزی است که علم را از جانب پروردگار عالم بیاموزد. منتها باز از طریق تزکیه و تزکیه هم از طریق علم.

لذا در بحث اصول فقه بیان کردند که اگر کسی ترتب حکم را علی الوصف که مشعر است به کون وصف علیه، رعایت نکند، طبعاَ می­دانید از طریق رسیدن به صورت ظاهر فیزیکی بشر، به او عنوان انسان نمی­دهند، این انسان نخواهد بود.

درست است که بیان فرمود: «خَلَقَ الاِنْسانَ مَنْ عَلَقْ» امّا عزّوجلّ توقف به «خَلَقَ الاِنْسانَ مَنْ عَلَقْ»  نکرد و ادامه داد «إِقْرَاء وَ رَبُّکَ الاَکْرَمُ، ألّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمْ، عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ».

برای همین بود که وقتی به ملائکه اسماء را عرضه داشت «ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقالَ اَنْبِئُونی بِاَسْماءِ هوْلاءِ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»[9] به آن­ها فرمود بگویید: این­ها چیست؟ آن­ها گفتند: نمی­دانیم، و به آدم فرمود: به این­ها بگو: «قالَ یا آدَمُ أنْبِئَهُمْ بِاَسْمائِهِم»[10] پس علم آن چیزی است که به انسان شرافت می­دهد.

تبلور علم

استاد عظیم­الشّأن، حضرت آیت­الله العظمی بهجت، بهجت القلوب، (مد ظله) - این شاگرد و فرزند روحی آیت­الله العظمی آقای قاضی (اعلی الله مقامه) - نکته­ی زیبایی را فرمودند که معلوم می­شود علم در وجود بشر هست، منتهای امر چه زمانی این علم می­تواند تبلور پیدا کند؟ آن زمانی که انسان به مرحله­ی تزکیه­ی علمی برسد. اگر واقعاً به این مرحله رسید، این علمی که در درون اوست، می­تواند تبلور پیدا کند.

ایشان فرمودند: این روایت را بارها شنیده­ایم هر کسی خود را چهل شبانه روز، خالصاً لوجه الله، فقط و فقط برای خدا خالص کند، عزوجل حِکَم را بر قلبش جاری می­کند - البته به قول مولانا العارف علّامه حسن­زاده آملی (ادام الله ظله الوارف) چهل برای اقل است، برای آن­هایی که یک مقدار تزکیه کرده­اند و الّا در بحث عدد، عدد تام و کامل عدد مأته (صد) است، صده می­گیرند. لذا در کتاب شریف ذکر و ذاکر و مذکورشان، روایاتی را می­آورند که عدد کامل صد است. اگر کسی بخواهد تزکیه­ی حقیقی شود، اگر یک صده خالصاً لوجه الله مبارزه کرد و پیروز شد، مسلماَ بدانید عزوجل حِکَم را بر قلبش جاری می کند - .

فرمودند: این حِکَم از درون خود انسان است «عَلَّمَ الاِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ» این حکم طوری در قلب جاری می­شود که وقتی لب می­گشاید، همه حمکت است. محضر اولیای الهی که انسان وارد می­شود، هر موقع سخن می­گویند سخن، سخن الهی است، هر چه بیان می­کنند تازه است، انسان از محضر این بزرگواران سیر نمی­شود.

یکی از خصائص مرد الهی و عظیم­الشّأن و عارف بی­بدیل، آیت­الله حق شناس(اعلی الله مقامه) - به قول مرحوم ابوی ما «و ما ادریک الحق شناس»- این بود که گاه که محضر مبارکشان می­رسیدیم، یک حدیث که می­گفتند، گاهی انسان این حدیث را شنیده بود، امّا وقتی از لسان مبارک ایشان می­آمد، گویی تازگی داشت، گویی اصلاً این حدیث را نشنیده بودیم. گاه دو، سه جمله­ای هم بیشتر توضیح نمی­دادند، امّا در آن توضیحاتشان جداً حِکَم بود، که خود آن­ها هم احتیاج به شرح و توضیح داشت.

چگونه حضرت مفید^{(روحی له الفداء و سلام الله علیه)} به این مقام رسید؟

وجود مقدّس حضرت شیخنا الاعظم، حضرت مفید(روحی له الفداء و سلام الله علیه) کسی است که وجود مقدس و منور حضرت حجت بن الحسن المهدی (صلوات الله علیه و عجل الله فرجه الشریف) به ایشان اخ السدید بیان فرمودند و بعد از وفات ایشان با انگشت سبابه­ی خود بر روی به ظاهر قبر ایشان نوشتند: مرگ تو برای ما دردناک­ترین زمان بود، که بعد مجدد - بنا به آن چه دیگران دیدند و بیان کردند - به اذن آقا مثل خضر نبی و عیسی بن مریم (سلام الله علیهما) که در محضر آقا هستند، این بزرگوار هم در محضر آقا است. آیت­الله العظمی سید شرف الدین عاملی، آن محقق عظیم­الشأن، آن دریای تقوا و معرفت می­فرمایند: می­دانید اگر بنا بود بعد از معصومین (علیهم السلام) که مشخص و تعیین شده هستند، کسی معصوم باشد، حضرت شیخنا الاعظم، حضرت مفید بود- خیلی حرف بزرگی است و یک شخص معمولی هم آن را بیان نمی­کند. شما مراجعه کنید و زندگی­نامه­ی آیت­الله العظمی سید شرف الدین عاملی را مطالعه کنید - .

این شخص عظیم­الشّأن، حضرت مفید(روحی له الفداء و سلام الله علیه) برای چه به این مقام رسید؟ چون خود وجود مقدّسشان می­فرمایند: من هر چه را می­خواستم انجام بدهم، ابتدا در همان مطلب، خود را تزکیه می­کردم و سعی می­کردم که اساس تزکیه­ام بر اساس روایات و آیات باشد. ایشان بیان فرمودند: من از طریق تزکیه­ی علمی خودم را ساختم و علم را هم از طریق این تزکیه­ی علمی به دست آوردم.

علم به تنهایی اگر بدون تزکیه باشد وبال گردن انسان خواهد شد، امّا تزکیه­ی بدون علم هم انسان را به چالش انداخته و او را به دنبال زهدهای بی­پایه و اساس می­برد.

غرائز را باید در صراط مستقیم قرار داد، نه سرکوب کرد

حضرت آیت­الله العظمی بهجت می­فرمودند: مثلاً در بحث ازدواج، اگر کسی همسری را انتخاب کرد، باید به مناسبت جوانی خود و همسر، رعایت خواسته­های همسر را داشته باشد. می­فرمودند: حالت صورت ظاهری و فیزیکی خود را طوری نکند که همسرش زده و فراری شود. برای آن­هایی که در کبر سن هستند، محاسن بلند عیبی ندارد، امّا شما که جوان هستید، همسر می­خواهد از شما یک بهره­ای ببرد و این بهره همان بهره­ای است که عزّوجلّ بیان فرموده، آن لذّات و آلامی است که بدن دارد. اگر این لذّات و آلام را بشناسیم و طریقه­ی عمل درست آن­ها را بدانیم، خودمان و همسرمان به گناه نمی­افتیم.

یکی از نتایج این زهدهای غیر علمی و دنبال زاهد مأب­ها رفتن، این است که گاه انسان می­بیند چهره­های دینی از هم طلاق می­گیرند. برای این که نفهمیدند چه کاری باید انجام دهند تا هر دو از هم ارضا شوند.

شهوت جنسی یکی از نعم الهی است. اگر بد بود، خداوند آن را به انسان نمی­داد، منتهای امر باید آن را در صراط مستقیم قرار دهیم، وگرنه اگر رها باشد، انسان را بیچاره کرده و او را در منجلابی می­اندازد که نمی­تواند خود را بیرون بکشد. کما این که اعاظم دین و علمای اخلاق و عرفان بیان می­کنند که انبیای الهی آمده­اند تا این غرائز را در صراط مستقیم قرار دهند، نه این که آن­ها را تخریب و سرکوب کنند. مع­الاسف برخی دین را طوری برداشت کرده­اند که باید آن­ها را سرکوب کرد؛ خیر، بلکه باید از طریق تزکیه­ی علمی هدایت شود. 

تزکیه با علم و علم با تزکیه

 اگر کسی خود را از طریق علم تزکیه نمود، خداوند متعال او را بالا می­برد. «یَرْفَعَ اللهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُم وَ الَّذینَ اُوتُوالْعِلْمَ دَرَجاتٍ»[11]، عزوجل اهل ایمان را بالا می­برد و اهل علم را درجات می­دهد. این آیه فضل علما را نسبت به درجاتش بیان می­کند که افضل از همه­ی مردم هستند. این به خاطر آن است که علمی که از طریق ایمان باشد و ایمانی که از طریق علم باشد و تزکیه­ای که از طریق علم و علمی که از طریق تزکیه باشد، انسان را بالا می­برد. انسان در زندگی به «چه کنم چه کنم» نمی­افتد.

روایت شریفی از پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) است که فرمودند: «فَضْلُ الْعالِمِ عَلَی الْعابِدِ سَبْعُونَ دَرَجَةً»[12] (برخی سِتّون هم گفته­اند) برتری عالم بر عابد هفتاد (یا شصت) درجه است. حالا بین یک درجه تا درجه­ی دیگر چه خبر است «بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ حُضْرُ الْفَرَسِ سَبْعینَ عَاماً» حضر الفرس، ارتفاع اسبی را بیان می­کنند که بلند است و در حال حرکت است. یعنی چنین اسبی (بلند قامت و با پاهای بلند) هفتاد سال (با حالت به اصطلاح شتاب و سرزندگی) بدود؛ بین این درجه تا آن درجه این مقدار فاصله است.

مولانا العارف نکته­ی جالبی را می­فرمودند که در حال حاضر که ماشین­ها را با اسب بخار بیان می­کنند، اقل قضیه این است که بگوییم هزاران هزار اسب بخار. در واقع مثلش را می­توانیم فقط مثل هواپیما بگوییم. گویی 70 سال از هر درجه تا درجه­ی دیگر طی زمین است.

بعد می­فرمایند: این عالم چگونه می­تواند به این مطلب برسد؟ «و ان العالم فیبصرها للعابد علی تزکیه» (ها برمی­گردد به درجه) بصیرت عالم با تزکیه بر عابد بیشتر می­شود. پس تزکیه با علم و علم با تزکیه است که انسان را بالا می­برد.

در طریق تزکیه، باید مربی داشته باشیم

اگر کسی یک­باره سراغ علم به تنهایی رفت، یا دنبال زهدهای دنیوی بدون استاد رفت، بدانید فریب خورده است. بشر نیاز به مربی عالم دارد. اصلا َ انبیاء آمدند مربی بشر باشند. در طریق تزکیه باید کسی باشد که به ما عالمانه بگوید کدام راه را برویم.

وقتی وجود مقدس خاتم الانبیاء، حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) از معراج آمدند سؤالات مختلفی از ایشان شد. در روایات است که یکی از سؤال ها این بود: افضل مردم را آن جا چه کسی بیان کردند؟ فرمودند: افضل مردم علمای زاهد هستند که بین این علمای زاهد یک نکته وجود دارد و آن نکته این که مطیع فرمان پروردگار عالمند. این­ها کسانی هستند که عیوب نفسشان را شناختند و با آن­ها مبارزه کردند.

نکته­ی مهم این است که تصور نکنیم دانستن تنها برای انسان کافی است و لو طریقه­ی علمی تزکیه، بلکه مهم این است که انسان مبارزه کند.

حضرت شیخنا الاعظم (روحی له الفداء) بیان کردند که آن چه من به دست آوردم به خاطر این بود که مسئله­ی تقوا و تزکیه را از طریق علمی رعایت کردم و علم را هم نیاموختم مگر آن زمان که خود را تزکیه کردم.

عمری به جز بیهوده بودن سر نکردیم

پس مهم عمل کردن است و الّا دانستن به تنهایی - نمی­خواهم شما را نعوذ بالله سرد کنم - گاهی خودش بیشتر برای انسان دردآور است. گر چه مجالس این­گونه، انسان را، روح را که منجلاب گرفته صیقل می­دهد. من هم بینی و بین الله، آن که ناظر بر قلوب است، فقط این مطالب را به این نیت شروع کردم که خطاب به نفس خودم باشد. جداً انسان این اعاظم را می­بیند، بعد خودش را، ما عمل نمی­کنیم، آن­ها عمل کردند.

عمـری به جز بیهوده بودن سـر نکردیـم      تقـویم­ها گفتنـد و ما باور نکردیـم

درخاک شد صد غنچه در وقت شکفتن      ما نیز جز خاکسـتری بر سر نکردیم

دل در تـب لـبیـک تـاول زد، ولـی مـا      لبیک گفتن را لبی هم تـر نکردیـم

حتـی خیـال نـای اسـمـاعـیـل خـود را    همسایه با تصویری از خنجر نکردیم

زیدی از معظم له، حضرت شیخنا الاعظم (روحی له الفداء) سؤال کرده بود: آقا جان! می­شود ما هم مثل شما شویم؟ فرمودند: بله، در زمان ما عرفا زیاد بودند؛ چون وسائل ظاهری دنیا کمتر بود، در هر منطقه عرفایی بودند، امّا الان ظواهر دنیا، فریب­های دنیا انسان را بیشتر جذب می­کند. اگر کسی واقعاً در این دوران خودش را بسازد و تهذیب نفس داشته باشد، بالا می­آید.

گرچه عرض بنده این است که هیهات دیگر کسی بتواند حضرت شیخناالاعظم بشود. کما این که به آقا زاده­ی عزیز و شریفشان آن لحظات مرگ بیان فرمودند: چه می­خواهی بشوی؟ فرمود: می­خواهم شما بشوم. فرمود هیچی نمی­شوی، من خواستم امام زمان شوم، این شدم. - نه این که ادعای امام زمانی کند، یعنی می­خواستم معصوم بشوم، سعی کنم از زبانم گوشم چشمم دستم در همه اعمال مواظبت کنم - .

مرحله­ی اول برای کسی که آلوده شده، تخلیه است، آن هم از راه مبارزه. اگر بنا شود کسب نور کنیم، بدون تخلیه از هر آن چه بدی است، محال است.

 خدایا به اولیائت، به خصیصین درگاهت، به ساحت قدس آقا و مولا و سرور و سالارمان، قسمت می­دهیم ما را از جهالت خارج نما، علم با عمل به ما عنایت فرما، توفیق تزکیه­ی علمی به ما عنایت بفرما.