درس اخلاق

درس اخلاق

 جلسه 6                                                                                                     30/9/84

راه سهل به سوی جنت

آن کسی که طریقه­ی تزکیه­ی علمی را نفهمد و درک نکند و از راه علمی خود را تزکیه نکند، طبعاَ به سلوک حقیقی نخواهد رسید. کسانی به سلوک حقیقی می­رسند که درک کنند از کدام باب باید وارد شوند تا این راه بسیار طولانی را بتوانند به صحت و درستی طی کنند.

در باب اهمیت موضوع، همین بس که وجود مقدس خاتم­الانبیاء، حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «مَنْ سَلَکَ طَریقاً یَطْلُبُ فیِهِ عِلْماً سَلَکَ اللهُ بِهِ طَریقاً إِلَی الْجَنَةِ»[1]. روایتی با مضمون بسیار والا که نهایت کار انسان را بیان می­کند؛ چون هدف از تزکیه و پیمودن این راه، این است که انسان از این دنیا به سوی عقبی به گونه­ای حرکت کند که در نهایت به جنه الماوی برسد. اگر در قرآن و روایات بحث «جنت» به میان آمده است، منظور عاقبت به خیری، رسیدن به لقاء­الله؛ یعنی نهایت خوبی برای بشر است؛ یعنی این که انسان بداند هرآن چه در دنیا انجام می­دهد، نهایتش به پرودگار عالم می­رسد؛ چون عزّوجلّ خود جمیل است و جلیل، و قدرت و جبروت و جلال و جمالش، آن زمانی برای انسان محقق می­شود که انسان به «جیم» جنت برسد؛ یعنی رسیدن به جلال و جبروت پروردگار عالم و همچنین رسیدن به جمال کل.

لذا ایشان در این روایت شریف می­فرمایند: «یَطْلُبُ فیِهِ عِلْماً»؛ یعنی کسی که در طریقه­ی سلوکش ملتمس به علم باشد؛ یعنی در واقع سلوکش از طریق علمی باشد، عزّوجلّ راه رسیدن به جنّت را برای او آسان می­کند. جنتی که نهایت عباد پرودگار عالم دعوت شدن به دخول در آن است. «یا أَیَتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَةُ إِرْجِعی إلَی رَبِّکَ راضِیَةً مَرْضِیَةً فَادْخُلی فی عِبادی وَادْخُلی جَنَّتی»[2]. نفس مطمئنه مقام عالی برای رسیدن به جنّت است که در حقیقت همان با پروردگار عالم بودن است.

این که بیان شده نهایت و غایت عمل اولیای الهی، عرفای عظیم­الشّأن و در رأس همه­ی آن­ها حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلین)، رسیدن به پروردگار عالم است، در واقع طریقه­ی رسیدن به پروردگار عالم، ورود به جنتیِ مخصوص پروردگار عالم است - بیان کرده­اند «یا أَیَتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَةُ» مخصوص وجود مقدّس ابی­عبدالله(علیه السلام) است؛ یعنی در مرحله­ی اول، معصومین (علیهم صلوات المصلین) هستند - .

لذا آن­هایی که می­خواهند به نفس مطمئنه برسند، هدف نهاییشان دارای نفس مطمئنه شدن نیست. اصلاً نفس مطمئنه نمی­خواهد نفس مطمئنه شود که در نفس مطمئنه بماند، بلکه نفس مطمئنه می­شود که از این طریق به مقام جنّت پروردگار عالم برسد، «فَادْخُلی فی عِبادی وَادْخُلی جَنَّتی».

لذا می­فرمایند: طریقه­ی بسیار سریع و آسان سیر و سلوک که انسان را به جنّت برساند، طریقه­ی علمی است.

چرا برخی به مرحمت­های حاصل از شب­خیزی دست نمی­یابند؟

باز در همین زمینه، حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله و سلم) می­فرمایند: «نَومٌ مَعَ عِلْمٍ خَیْرٌ مِنْ صَلوةٍ مَعَ جَهْلٍ»[3] خوابی که با علم باشد بهتر از نماز با جهل است. بنابراین عالم حقیقی، وقتی به مقام سلوک علمی و تزکیه­ی علمی رسید، خوابش بهتر از صلوه جاهل است. لذا اگر کسی شب­خیزی کند، امّا عالم نباشد، به مرحمت­های حاصل از شب­خیزی دست نمی­یابد.

طبق فرموده­ی قرآن کریم و مجید الهی«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدَ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسَی أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحموداً»[4] ، بیان جهود در شب، از این باب است که انسان به مقام محمود برسد. مقام محمود چیست؟ در مرحله­ی اول خود پروردگار عالم محمود است، هو المحمود و دیگران حامدند؛ یعنی حمد می­کنند، امّا اگر کسی بخواهد به مقام محمودیت برای همه­ی خلق برسد، راهش دل شب است.

می­فرمایند: اگر خواستی پرده­ها کنار زده شود، شب­خیزی داشته باش. اگر خواستی به مقامات برسی و منابع حکمت بر قلبت جاری شود و یا حتّی اگر خواستی وجود مقدس آقا و مولا و سید و سالارمان امام زمان (صلوات الله علیه و عجل الله تعالی فرجه الشریف) را ببینی شب­خیزی داشته باش. امّا خیلی­ها سؤال می­کنند چگونه است که ما شب­خیزی داریم، امّا به هیچ یک از این مقامات نمی­رسیم؟

پاسخ درحدیث پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است. چرا که جاهل، هزار شب هم قیام کند، برای او خیر ندارد «نَومٌ مَعَ عِلْمٍ خَیْرٌ» امّا اگر عالم، دل شب قیام کند، نور علی نور است. اگر کسی اهل علم به معنی حقیقی شد و تزکیه­ی علمی کرد، آن­گاه وقتی در دل شب قیام کرد، دل شب خودش نور است، شب، صورت ظاهر ظلمانی است، امّا دل شب، آن ظلمت را که بشکافید نور خاصی برای اولیای الهی دارد، خودش نور، قیام عالم نور، نور علی نور می­شود.

لذا عالم حقیقی است که می­تواند به این مقامات برسد و پرده­ها را بدرد، امّا اگر کسی مدتی قیام کرد و بعد هم نتیجه نگرفت و نهایت هم خسته شد، دلیلش این است که با جهل بوده است.

«نَومٌ مَعَ عِلْمٍ خَیْرٌ مِنْ صَلوةٍ مَعَ جَهْلٍ» ما برتر از صلوه چیزی نداریم. صلوه، معراج مؤمن است. امّا می­فرمایند: خواب عالم برتر است از آن جاهلی که نماز می­خواند. پس آن­قدر که راجع به علم و تزکیه­ی علمی و افضلیت آن بیان کرده­اند، راجع به مسائل دیگر چنین بیان نشده است.

عالم؛ اهل بصیرت

وجود مقدّس و منوّر خاتم الانبیاء، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی در میزان­الحکمه می­فرمایند: -  البته این روایت جلسه­ی گذشته نیمه تمام گفته شد - «فَضْلُ الْعالِمِ عَلَی الْعابِدِ سَبْعُونَ دَرَجَةً»[5] فضل عالم بر عابد هفتاد درجه است «بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ حُضْرُ الْفَرَسِ سَبْعینَ عَاماً» که فاصله­ی هر درجه تا درجه­ی بعدی به اندازه­ی هفتاد سالی است که اسب تیزپایی دائم شب و روز بدود.

علّت این افضلیت عالم بر عابد چیست؟ «ذلِکَ لِأَنَّ الشَّیْطانَ یَضَعُ الْبِدْعَةُ لِلنّاسِ» برای این که شیطان برای مردم در دینشان بدعت­ها می­گذارد.

همان­طور که می­دانید از آن­جا که شیطان، مِنَّ الّجِنَةِ وَ النّاس، نمی­خواهد انسان­ها در دین حق باقی بمانند، در آن بدعت­ها می­گذارد. شما نگاه کنید در هر کدام از ادیان، بدعت­های فراوانی وارد شده تا جایی که حتّی خود دین عوض شد و دیگر دین اصلی باقی نماند، لذا پیامبر جدید می­آمد. الان می­بینیم که تورات دیگر تورات حقیقی نیست، انجیل، انجیل حقیقی نیست. بلکه تواریت است؛ تورات­های متعدد، اناجیل؛ انجیل های متعدد.

ادامه­ی روایت می­فرماید: «فَیُبْصِرُهَا الْعالِمُ فَیَزیلُهَا» عالم به بدعت­ها آگاه می­شود، پس آن­ها را از بین می­برد. این نکته قابل تأمل است که ابتدا نفرمود: «فَیَزیلُهَا الْعالِمُ» اول می­فرماید: «فَیُبْصِرُهَا الْعالِمُ»، زیرا یکی از خصایص عالم این است که اهل بصیرت می­شود.

از خصوصیات علم این است که انسان را اهل بصیرت می­کند؛ یعنی دیدش را باز نموده، قدرت تشخیص حق و باطل را به او می­دهد. یکی از خصایص اهل بصیرت کیاستشان است؛ یعنی زیرکند، درک می­کنند چه کسی حق است، چه کسی باطل؛ چون گاهی آن­قدر حق و باطل به هم ملتبس می­شوند و آن­قدر نزدیک به هم می­شوند و باطل خود را به جلوه­ی حق نشان می­دهد که کسی باور نمی­کند باطل است و در روایات آمده است به یک تار مو، انسان آن­ها را نمی­تواند تشخیص دهد، مگر این که اهل بصیرت باشد. از خصایص دیگر اهل بصیرت این است که نسبت به مسائل، زودگذر نیستند، تأمل و تدبرشان در مسائل بیش از همه است، برای همین عالم اهل بصیرت، متوجه بدعت­ها شده و آن­ها را از بین می­برد.

بدعت یعنی چه؟ بدعت یعنی گمراهی و باطلی که در پوستین حق خود را جلوه می­دهد؛ یعنی در مرحله­ی نخست اگر کسی دقّت نکند، به نظرش کار خوبی می­آید. بدعت یعنی انسان آن­چه را که در دین نیست، به سلیقه­ی شخصی خود اضافه کند.

به عنوان مثال یک عدّه در مقابل بتان، دست بسته می­ایستادند، الان هم یک عدّه در مقابل دیگران که می­خواهند احترام بگذارند، دست به سینه و دست بسته هستند، حال، می­گویند: چه اشکال دارد در مقابل پروردگار عالم دستمان را ببندیم؟! صورت ظاهر، کار خوبی است، انسان در مقابل پروردگار عالم دستانش را می­بندد، حالت تواضع دارد، شاید حالت خشوع و خضوعی هم داشته باشد، امّا چون در دین نیامده بدعت است.

پس بدعت در لباس حق است، صورت ظاهر زیباست، امّا این را چه کسی می­تواند تشخیص دهد؟ اهل بصیرت؛ یعنی همان کسی که از طریق علمی و با تزکیه­ی علمی به آن برتری عجیب نسبت به عابد رسیده است. برتری که با زندگی هفتاد ساله و صد ساله­ی دنیا نمی­توان محاسبه کرد.

«وَالْعابِدُ یُقْبَلُ عَلی عِبادَتِهِ» عابد فقط اقبالش بر عبادت خودش است. فقط بر گِرد عبادت خشک و بی مغز و تهی خود، عبادتی که هیچ در او نیست، می­چرخد، امّا عالم مردم را نجات می­دهد؛ چون اگر بدعت­ها در دین به­وجود بیاید، چون عموم مردم اطلاع کافی ندارند، امکان دارد کم کم بدعت­ها جایگزین اصل دین شوند و اصل دین، فرع محسوب شود.

طلب علم و عبادتی چهل ساله

وجود مقدّس و منوّر خاتم­الانبیاء، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) می­فرمایند: «مَنْ خَرَجَ یَطْلُبُ باباً مِنْ عِلْمٍ لِیَرُدَّ بِهِ باطِلاً إِلَی حَقٍّ وَ ضالاً إلَی هُدیً کانَ عَمَلُهُ کَعِبادَةِ أرّبَعینَ عاماً»[6] آن کسی که برای طلب بابی از علم که به واسطه­ی آن باب علم، باطل را از حق، و گمراهی­ها را از هدایت­ها جدا کند، خارج می­شود، عمل او مثل کسی است که عبادت 40 ساله کرده باشد.

در مراحل عبادت گفته­اند: اگر کسی تا 40 سال عبادت کرد، دیگر امکان انحراف او کم خواهد بود یا به تعبیر بعضی محال است، گرچه باید همه از شر شیطان به خدا پناه ببرند، همه باید دعا کنند که عاقبت به خیر شوند، امّا گفته­اند: آن کسی که 40 سال عبادت حقیقی کرد، دیگر محال است منحرف شود.

در این حدیث می­فرمایند: کسی که برای طلب علم خارج می­شود، نفرموده: کسی که حتماً طالب علم است و عالم می­شود، حتّی کسی که برای طلب علم خارج می­شود، پروردگار عالم عملش را مانند عبادت چهل ساله قرار می­دهد.

گفته­اند: چهل، کمال اعمال و صد، اکمل است «الاربعین کمال والمأه اکمل من الاعمال». این از مطالب سیر و سلوک است. بعضی از اعاظم، قائل به این هستند که اگر هر عملی را خواستید انجام دهید، صده بگیرید، اکتفای به چهل نکنید. حتّی در مورد صده هم بیان کرده­اند حداقل یک صده. بعضی از بزرگان می­گویند: چون بعضی از اعمال خیلی سنگینی دارد، انسان باید صده­ها بگیرد تا به مقصود برسد، ولی خود کمال در چهل است.

دور باطل

چرا تزکیه باید علمی باشد؟ چون اکثر مردم نمی­دانند اگر کسی در کنار اخلاق حسنه، اخلاق مذمومه داشت، محال است به مقامات برسد. نمی­گویم شاید به مقامات برسد، محال است به مقامات برسد. بعضی از مردم فکر می­کنند اگر حسنه­ای را انجام می­دهیم، حالا اگر کنارش گناهی هم مرتکب شدیم، اشکالی ندارد عزّوجلّ می­بخشد. البته اگر بحث استغفار و بخشیدن تنها باشد، یک باب است که آن هم مراحل دارد که واقعاً کدام گناه را عزّوجلّ می­بخشد و آن هم اتفاقاً باید تعریف علمی­اش را بداند.

تعریف علمی یعنی همین که انسان اولاً گناه را بشناسد، مثلاً ما الفرق بین الذنب و السیئه؛ فرق ذنب و سیئه چیست که هر دو در قرآن آمده، یا ماالفرق بین الذنب و الاثم، فرق بین ذنب و اثم چیست؟ آیا اثم همان ذنب است؟ آیا اثم زیر مجموعه­ی ذنب است یا نه اصلاً ذنب جداست، اثم جدا است؟ اگر کسی نداند راه استغفار چیست، اصلاً چه زمانی پروردگار عالم می­بخشد؟ در چه مواقعی نمی­بخشد؟ اگر کسی عالم به این مطالب نباشد یقیناً به انحراف کشیده می­شود. یک عمر به این خیال که خدا می­بخشد، بر بار گناهان خود اضافه می­کند، خودش را بیچاره و بدبخت می­کند، فقط و فقط به خاطر یک کلمه، این که پروردگار عالم ارحم الراحمین است، امّا نمی­داند همین ارحم الراحمین کسی است که در کمین هم می­نشیند، یک جا ارحم الراحمین است، امّا یک جایی هم اشدالمعاقبین است، به شدت عقاب می­کند. اگر کسی متوجه نشود، امکان دارد به این بیچارگی و بدبختی دچار شود.

اگر هم به فرض بپذیریم که باری­تعالی ما را می­بخشد، امّا یک نکته­ی قابل توجه باقی می­ماند، این که آیا ما می­خواهیم مقامات را طی کنیم و به مقام انسانیّت و اشرف مخلوقات و مقام خلیفه­اللهی برسیم یا خیر؟ البته همه­ی ما فی ذاته به نص صریح قرآن کریم و مجید الهی چنین می­خواهیم. «فِطْرَتَ اللهَ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللهِ»[7] همه­ی فطرت­ها فطرت الهی است. فطر الناس فرمود، فطر المؤمن یا فطر المسلم نفرمود.

همه به دنبال خوبی­ها هستند، چرا که حتّی آن­هایی که به مردم بدی می­کنند، اگر کسی به خود آن­ها بدی کند ناراحت می­شوند، بعید است کسی به مردم ظلم کند و وقتی به خودش ظلم کنند خوشش بیاید، مگر مجنون باشد و الّا انسانی که یک نیمچه عقلی در بدنش باشد، می­فهمد بدی بد است، هر چند امکان دارد خودش به دیگران بدی کند.

بنابراین همه بر اساس فطرتشان طالب خوبی­ها هستند و می­خواهند به مقامات برسند. کسب شناخت و معرفت، در همه­ی زمان­ها از مطالبات انسان بوده است، امّا اگر کسی نداند که اخلاق مذموم، حجاب برای معارف است، ابداً به معارف الهی نمی­رسد. کسی که تزکیه­اش علمی نباشد، اگر دو رکعت نماز خواند یا دست کسی را گرفت، فکر می­کند تمام است. ازآن طرف هم اگر گناه کرد نهایتاً می­گوید: من طلبکار خدا هستم و گناهانم نیز با یک بار استغفر الله ربی و اتوب الیه از جانب او بخشیده می­شود. این روش ما را به مقامات نمی­رساند.

یکی از اولیای الهی فرمودند: شخصی نزد من آمد و از من صده­ها گرفت و رفت. بعد از مدّتی که صده­ها را انجام داد، یک روز درب خانه­ی ما آمد، گفت: فلانی هر آن چه می­گویی جز داستان و لطیفه چیز دیگری نیست، لطیفه می­بافی و داستان­سرایی می­کنی. از او پرسیدم: چرا چنین می­گویی؟ گفت: آن چه که گفتی انجام دادم، امّا یک پرده هم کنار نرفت؛ چون دروغ می­گویی. گفتم: ناراحت نشو، بیا بنشین، شروع کردیم به صحبت کردن. از او سؤال کردم فلان جا فلان عمل را انجام دادی یا نه؟ گفت: بله انجام دادم، گفتم: اشتباه تو این است که فکر کردی با پنج تا صده، ده تا صده، انسان به مقامات والای عرفانی می­رسد، خیر، اگر هزاران هزار صده هم انجام بدهی و خدا طول عمری مثل طول عمر نوح و وجود مقدّس آقا هم به تو بدهد، امّا تا این اخلاق مذمومه در تو هست، بدان به آن معارف نخواهی رسید.

صده­ها موقعی کارساز است که انسان در اولین مرحله، تخلیه کند؛ یعنی از اخلاق مذمومه دست بردارد. اگر کسی از این اخلاق مذمومه دست کشید، کم کم به واسطه­ی آن اعمالی که می­گویند و انجام می­دهد به مقامات می­رسد. ممکن است گفته شود: عجب! ما تصوّر می­کردیم با انجام یک کار خوب و کار بد، بالاخره به یک جایی خواهیم رسید. با این تعریف معلوم می­شود با وجود اخلاق مذمومه، هر قدم که جلو می­رویم، دوباره به عقب برمی­گردیم و دچار دور در عمل می­شویم که البته طبق نظر عقلا و فلاسفه دور، بطلان­آور است. امّا چون عرفا اخلاق مذمومه ندارند، با انجام هر عملی به جلو می­روند.

لذا عرفا در مورد نماز بیان کردند که هر نمازشان با نماز دیگر تفاوت دارد. وجود مقدّس حضرت جواد الائمه(علیه السلام) بعد از بیش از چهل روز صحبت کردن درباره­ی «بسم الله الرحمن الرحیم»، تنها «بای» بسم الله را آن هم برای کسی که اهل فهم و درک و معرفت بود، تفسیر کردند، او می­گفت: وقتی جلسه تمام می­شد، من یک ساعت، یک ساعت و نیم غوطه می­خوردم که آقا چه مطالبی را فرمودند. هر روز فکر می­کردم فردا آقا یک کم جلوتر می­روند، حداقل به سین بسم الله می­رسند، امّا فردا می­دیدم باز مطالب جدید در همان باب بیان می­کنند. دیگر کم کم احساس کردم پس چه زمانی جلو می­رویم، تا آقا متوجّه این مطلب در ذهن من شدند، فرمودند دیگر بس است، جلوتر برویم، امّا فرمودند: والله اگر تو حوصله می­کردی، من یک عمر فقط راجع به این باء می­گفتم.

غوغایی است. معرفت، تمام شدنی نیست. لذا علمای بزرگ بیان می­کنند بسم الله الرحمن الرحیمی که در سوره­ی حمد می­خوانیم با بسم الله الرحمن الرحیمی که در سوره­ی دیگر می­خوانیم، متفاوت است. حمدی که در رکعت دوم می­خوانیم، باید با رکعت اول متفاوت باشد. کسی که کور است، علم ندارد، این مطلب را چه می­فهمد. شاید تا آخر عمر هم کور بماند و آخرت هم نفهمد. «مَنْ کانَ فی هذِهِ الدُّنیا أَعْمی فَهُوَ فِی الآخِرَةِ أعْمی»[8] کور، کور است، درک نمی­کند، در هر دو دنیا کور است. اگر کسی درک کند، کور نباشد، می­فهمد که عالم عالمی است که رو به پیشرفت است که در آن دور و توقف راه ندارد.

عرفا معتقدند حتی در جسم انسان­ها توقف نیست، مگرآن زمانی که مرگ انسان فرا رسد. چرا که یک زمانی انسان نطفه بود، اسپرمی که اصلاً دیده نمی­شد، بعد درون رحم مادر پرورش پیدا کرد، به دنیا آمد و هر روز رشد کرد تا زمانی که کم کم این جسم و آن قوایی که پروردگار عالم داد، سیر نزولی پیدا می­کند و ضعیف می­شود، این موی سیاه کم کم شروع می­کند به سفید شدن و ریختن، آن صورت شاداب و جوان چروک می­شود و به تدریج همه­ی اعضاء و جوارح از کار می­افتد که البته این­ها را در بحث معرفت­شناسی پیشرفت می­گویند، پس­رفت نیست. کما این که در کتاب احادیث­القدسیه­ی شیخ حرعاملی آمده است که وقتی حضرت ابراهیم (علی نبینا و آله و علیه الصلوه و السلام) نگاهی به آینه انداخت و دید محاسنش سفید شده،  ناراحت شد، عزّوجلّ خطاب کرد: این برای تو حسن است، نگران نباش، تو در حال پیشرفتی. اول کسی که لفظ حسن داد، خود پروردگار عالم بود.

شروع روز با فاتحه برای مادر آقا

روح هم همین­طور است. با این تفاوت جالب که روح حتّی زمانی که از بدن هم فارغ شد، باز در عالم برزخ هم در حال پیشرفت است و به مقاماتی می­رسد. چطور این اتّفاق می­افتد؟ مگر نگفته­اند پرونده­ها بسته می­شود؟ بله، امّا گفته­اند پرونده­ی سه گروه بسته نمی­شود.

حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) می­فرمایند «إِذا ماتَ ابْنُ آدَمَ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلّا مَنْ ثَلاثٍ»[9] وقتی فرزند آدم مُرد، عمل او قطع می­شود، مگر سه گروه، «صَدَقَةٍ جارِیَةٍ أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صالِحٍ یَدْعُو لَهُ» گروه اول: کسی که صدقه­ی جاریه داشته باشد؛ یعنی اگر کسی عمل خیری را بین مردم بگذارد، مثلاً به دیگران یاد بدهد که وقتی می­خواهند آغاز به کار کنند، روزشان را شروع کنند، اول برای والده­ی مکرمه و معظمه­ی وجود مقدس آقا فاتحه­ای قرائت کنند، بعد هم با ایشان معامله کنند، بگویند غیر از بحث خمس و مطالب دیگر با وجود مقدس آقا شریک می­شویم. آن­قدر رحمت و مطالب برای او به وجود می­آید که یکی ازدیاد رزق است و هر کس آن را بعدها انجام دهد، او هم ثواب می­برد.

یا مثلاً کسی به مردم یاد بدهد که هرشب بعد از نماز عشاء، دو رکعت نماز لیله الدفن بخوانند و در آخر هم بگویند: «اللهم صل علی محمد و آل محمد و ابعث ثوابها الی قبور المؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات»، شما دو رکعت خوانده­اید، امّا یک شب ممکن است صد هزار مرده باشد، برای شما صد هزار نماز می­نویسند و به آن­ها هم هدیه می­دهند. این هم نوعی صدقه­ی جاریه است.

دسته­ی دوم، علمی که نفع بدهد و سوم، فرزندی که برای انسان بماند و دعا کند. این­ها از بین نمی­رود.

بنابراین اگر کسی بخواهد به مقامات برسد، باید اخلاق مذموم و رذایل را از بین ببرد و برای این کار باید از طریق علمی وارد شود؛ یعنی بشناسد گناه و سیئه یعنی چه؟ اخلاق مذموم کدام است؟ اخلاق ممدوح کدام است؟ چرا که اگر انسان اخلاق بد و رذل را نشناسد، مسلماً متوجه بدی آن نشده، لذا آن را مرتکب می­گردد.

به عنوان مثال روایت داریم که احترام به پدر و مادر آن­قدر والاست که اگر کسی بخواهد کربلا برود، بعد از یک عمر انتظار فرصتی پیش آمده راه کربلا باز شده باشد و امکان ندارد دیگر این فرصت پیش بیاید، امّا پدر و مادر اجازه ندهند- با این که خصوصیت راه کربلا این است که همیشه باز نیست– اگر او به این سفر برود، نه تنها ثواب ندارد، بلکه سفر حرام انجام داده است و می­بایست نمازش را آن­جا کامل بخواند. چرا این­گونه می­شود؛ چون نمی­داند رفتن به سفر زیارتی، حتّی زیارت مقدس و والای حضرت ابی­عبدالله (علیه السلام) بدون اذن پدر و مادر حرام است.

در مورد اعمال مستحبی دیگر هم همین­طور است. مثلاً نماز نافله­ای که توسط وجود مقدس آقا سه بار به خواندن آن تأکید شده است، یا نماز شبی که به فرموده­ی بزرگان، انسان را به مقامات می­رساند، بدون رضایت پدر و مادر جایز نمی­باشد.

لذا اگر بخواهیم به مقامات برسیم، باید راه را بدانیم که آن راه طریق علمی اخلاق است. حالا ان­شاء­الله اشاره خواهیم کرد که «ذم» یعنی چه، بعد تعاریفی که در روایات آمده و بزرگان گفته­اند که شاید قریب بیست تعریف راجع به اخلاق مذمومه هست که ان­شاء­الله در جلسات آینده بیان خواهد شد.