درس اخلاق

 جلسه 9                                                                                                                          28/10/84

اَلْحَمْدُللهِ الَّذی جَعَلَنا مِنَ الْمُتَمَسَّکینَ بِوِلایَةِ مَولانا اَمیرَالْمُؤمِنین علیِّ بن ابیطالب صلواتُ الله و سلامه علیه و اولادِهِ المعصومین علیهم صلوات المصلین.[1]

پرورش یافته در مکتب ولایت

شب عزیز و عظیمی است. شب رقم خوردن سرنوشت بشر به ولایت و امامت. شب تکمیل دین. شب دادن نعمت ولایت به بشر و شب عزیزی که فردایش به عنوان عید الله الاکبر نامیده می­شود.

آن­چه که از زندگی سراسر لطف مولی­الموالی(علیه السلام) برای بشر به ارمغان مانده، زندگی توأم با اخلاق حسنه است. وجود مقدس امیرالمؤمنین(علیه السلام) به عنوان مرکز ولایت، هم خود و هم کسانی را که تربیت کرد مثل مالک اشتر و امثالهم، به عنوان افراد متخلق به اخلاق الله تربیت نمود.

مالک اشتر در رشادت زبانزد خاص و عام بود و بعضی او را به عنوان حمزه­ی زمان خودش یا حمزه­ی ثانی نام می­بردند؛ یعنی آن­قدر رشید و شجاع و دلیر بود که هیچ کس جرأت مقابله با او را نداشت. او تنها کسی بود که، در جنگ صفین که مولی­الموالی با سپاه معاویه روبرو شده بود و آن­ها قرآن به نیزه کردند، توانست لشگر دشمن را بشکند و به جایی که معاویه و عمروعاص بودند ورود پیدا کند. در حالی که گرداگرد خیمه­ی این دو ملعون (معاویه و عمروعاص) را سربازان رشید و افراد زبر دست گرفته بودند، تمام آن­ها را تار و مار کرد و کاری کرد که از جیش مخصوص معاویه احدی باقی نماند. بعد از این که به خیمه­ی او ورود پیدا کرد، خبر دادند که مولی­الموالی(علیه السلام) فرمودند مالک برگرد. حتّی پیغام داد آقا من در دو قدمی از بین بردن مرکز فساد هستم، شما یک مقدار تأمل کنید و اجازه بدهید من سر این ملعون­ها را می­آورم، پیغام دادند اگر برنگردی مولای خودت را نخواهی دید، سپاه خودی علیه مولا قیام کرده.

همین آقایی که این­قدر رشید است، بارها شنیدید وقتی در بازار، یک شخص بذله­گوی بیکاره که هرکس رد می­شد یک طوری او را تمسخر می­کرد، نمی­شناخت مالک اشتر کیست، مالک اشتر آمد رد شد او را به تمسخر گرفت و به او اهانت کرد. یک شخصی شناخت گفت فهمیدی چه کردی؟ خودت را بیچاره کردی تو به سپهسالار امیرالمؤمنین(علیه السلام) اهانت کردی، این مالک بود. همین که اسم مالک را شنید، رعشه بر بدنش افتاد ترسید - اسم مالک را خاص و عام شنیده بودند - لذا به دنبال مالک اشتر دوان دوان آمد، دید مالک اشتر در مسجد است و نماز می­خواند. بعد از نماز به پای مالک افتاد از او عذرخواهی کرد. مالک اشتر گفت: اتفاقاً من آمده بودم برای هدایت تو دو رکعت نماز بخوانم. این­ها دست­پرورده­های امیرالمؤمنین(علیه السلام) هستند متخلقین به اخلاق­الله. آن چه که مقدمه عرض کردیم تبرکاً و تیمنناً به مناسبت این شب عزیز بود.

ظرف دین

ما باید بدانیم جسم بشر برای روح او ظرف است. در عالم هر چیزی ظرفی دارد. مثلاً ظرف وجودی کل انسان­ها ارض است. زمین به عنوان ارض است. اگر زمین نبود بشر کجا می­توانست زندگی کند. ظرف خطوط، اوراق هستند. وقتی شما می­خواهید کلمات را بنویسید ظرفی به نام ورق می­خواهید.

لذا هر چیزی در عالم هستی نیاز به ظرف دارد. وجود مقدس خاتم الانبیاء، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) چه زیبا بیان فرمودند: «الاخلاق وعاء الدین» اخلاق، ظرف دین است. اگر کسی می­خواهد دینش را حفظ کند نیاز به ظرف دارد. شما اگر بخواهید آب نوش جان کنید نیاز به ظرف دارید که از آن آب که مایع حیات بشر است بهره ببرید. اگر بخواهید از دینتان هم استفاده کنید باید ظرفی را به نام اخلاق داشته باشید.

خصوصیات وعاء یا ظرف چیست؟ ظرف می­تواند یک محافظ خوبی برای مظروف خود باشد. اگر شما بخواهید آب را در دستتان بگیرید بیاورید، مسلماً آب­ها می­ریزد و دیگر محال است آب را به سمت تشنه­ای ببرید مگر یکی دو قطره در دست شما بماند. باز هم اگر دستتان را مشت کنید این حالت ظرف است، امّا محال است آن­قدر بتوانید ببرید که تشنه را سیراب کند. پس نیاز به ظرف دارید تا از آن آب محافظت کند.

اگر کسی می­خواهد دینش را محافظت کند نیاز به این دارد که اخلاق داشته باشد. اخلاق محافظ دین است، ظرف دین است. در حقیقت کسی که اخلاق ندارد مسلماً دین ندارد چون ظرفی ندارد که بخواهد دینش را در آن قرار بدهد. خصوصیت اخلاق این است. جمله­ی حضرت به صورت ظاهر جمله­ی کوتاهی است، اصلاً کلمات حضرات معصومین قصار امّا پر معنا و پرمحتوا است. «الاخلاق وعاء الدین» سه کلمه بیشتر نیست یک جمله­ی کوتاه امّا پر معنا.

راه جذب مردم به دین

لذا قرآن وقتی می­خواهد خصوصیت جذب مردم به دین را بیان کند، خطاب به حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) این­گونه بیان می­فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»[2] در پرتو رحمت الهی تو با مردم مهربان شدی و این مهربانی باعث این شد که مردم جذب شوند در حالی که اگر خشن، تندخو و غلیظ القلب بودی از اطراف تو پراکنده می­شدند.

ظرف پذیرش دین مردم، اخلاق پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. اگر اخلاق پیامبر نبود مردم به دین جذب نمی­شدند. لذا بیان می­فرماید: «اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ»[3] تو دارای اخلاق عظیم و برجسته­ای هستی.

ما دو پیغمبر بزرگوار داریم که بیان کردند هم رسول هستند هم امام، یکی وجود مقدس ختمی مرتبت، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) و یکی هم وجود مقدس حضرت ابراهیم به صراحت قرآن کریم و مجید الهی «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبِّهِ بِکَلَماتٍ فَأَتَّمَهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إماماً»[4] خداوند بیان می­فرماید ما تو را امام قرار دادیم.

راجع به همه­ی انبیا داریم با اخلاق بودند، اگر با اخلاق نبودند مردم جذب دین نمی­شدند، امّا بعضی­ها یک مواقعی حلم و بردباریشان کم می­شد که البته آن هم به خاطر دین بود. «وَ ذَالنُّونَ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُلُماتِ أَنْ لا إلهِ الّا أنْتَ سُبْحانَکَ إِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ»[5] این آیه­ی شریفه برای نبی مکرمی است که به خاطر دین حلم و بردباریش را از دست داد، مردم را نفرین کرد با این که فردایش مردم آمدند گفتند اشتباه کردیم باز دست برنداشت. لذا در دل ماهی در دریا جای گرفت، آن­جا صدا زد من اشتباه کردم، راه به بیراهه رفتم «فَنادی فِی الظُلُماتِ أَنْ لا إلهِ الّا أنْتَ سُبْحانَکَ إِنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ» من به خودم ظلم کردم حلم و بردباریم را از دست دادم.

امّا راجع به ابراهیم خلیل (علی نبینا و آله و علیه الصلوه و السلام) بیان می­فرماید: «إِنَّ إبْراهیمَ لَحَلیمٌ أَوّاهٌ مُنیبٌ»[6] به درستی که ابراهیم بردبار، بسیار مهربان و بازگشت­کننده به خدا بود. آن­قدر حلیم و بردبار بود که هرچه می­گفتند باز کسی را نفرین نمی­کرد، این حلم و بردباری باعث جذب دین است.

پس این که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می­فرماید: «الاخلاق وعاء الدین» و اگر بیان می­شود هرچیزی نیاز به ظرفی دارد و بهترین ظرف برای دین اخلاق است؛ یعنی همین، که خود اخلاق باعث جذب مردم به دین می­شود. آن کسی که اخلاق ندارد دین ندارد.

لازم­ترین علم برای هر کس

حتّی در رابطه با علوم که اشاره کردیم باید طوری باشد که تزکیه، تزکیه­ی علمی باشد، از وجود مقدّس و منوّر آقا موسی­بن­جعفر، باب­الحوائج (علیه السلام) این روایت شریف بیان شده، می­فرمایند: «أَلْزَمُ الْعِلْمِ لَکَ مَا دَلَّکَ عَلَی صَلاحِ قَلْبِکَ وَ أَظْهَرَ لَکَ فَسَادَهُ»[7] لازم­ترین علم برای تو آن علمی است که تو را به پاک­سازی دل و قلبت راهنمایی کرده باشد (اصلاح قلب یعنی در حقیقت همان تهذیب نفس). این علم در مرحله­ی اول برای انسان­ها واجب است، اگر این علم نباشد باعث می­شود انسان با دو تا کلمه احساس الوهیت یا احساس برتری نسبت به دیگران کند.

یکی از مفاسد اخلاقی این است که انسان احساس کند نسبت به دیگران برتر است. آن لحظه، لحظه­ی سقوط اوست و بعید است دیگر روی سعادت را ببیند. چون کسی که خودش را در مقام برتر از دیگران دید و احساس کرد من شاخصه­ای دارم که دیگران ندارند دیگر به دنبال عیب­های خودش نمی­رود. مفسده­ی خودبینی این است که انسان دیگر به دنبال عیب­جویی از خودش نمی­آید؛ چون احساس می­کند برتر است.

لذا می­فرماید «أَلْزَمُ الْعِلْمِ لَکَ مَا دَلَّکَ عَلَی صَلاحِ قَلْبِکَ وَ أَظْهَرَ لَکَ فَسَادَهُ» و فساد آن (قلب) را برای تو آشکار می­کند، علمی به درد بشر می­خورد که به پاک­سازی دل و آن مرحله­ای که اشاره کردیم در اخلاق نیاز است و مرحله­ی تخلیه نام دارد کمک کند، تا بشر در طول روز محاسبه نفس خودش را بکند و وای بر آن کسانی که دیگر بیچاره­اند، حتّی در عالم خواب و رؤیا هم دچار گناهان زیادی می­شود که گاه خودش غافل است.

لذا نیاز دارد به علمی که آن قلبی که در آن مفسده به وجود آمده را اصلاح کند «اصلاح قلب» علمی که نهایتاً باعث شود فسادهایی که در وجود بشر است را آشکار کند. اگر به این مقام رسیدیم آن وقت درک می­کنیم که «الاخلاق وعاء الدین» یعنی چه؟ تصور نکنیم که اگر اخلاق ظرف دین است آن را به همه داده­اند، خیر اگر کسانی دارای اخلاق کریمه شدند که با این اخلاق کریمه درون خودشان را از هرچه رذائل و پستی هاست تهی کردند، بدانند این از رحمت پروردگار عالم است. بدانند این بخشش پروردگار عالم است.

بخشش­ مخفی عزّوجلّ

همان­طور که عرض کردم پروردگار عالم به پیغمبر و حبیب خودش، به رفیق خودش بیان می­فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» این رحمت الهی بود تا با مردم مهربان شدی. لذا ذیل همین آیه، وجود مقدس ختمی مرتبت، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) می­فرمایند: «الْأَخْلاقُ مَنائِحُ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ»[8] اخلاق، بخشش­های خداوند عزّوجلّ بر بشر است - جود را بخشش می­گویند، امّا منایح یعنی در حقیقت آن بخشش­های مخفی. مثلاً شخصی وقتی در جایی وارد می­شود که عدّه­ای هستند به همه یک جور سلام می­کند، امّا اگر یکی را بیشتر دوست داشته باشد، در خلوت نوع دیگری با او خوش و بش می­کند، نوع دیگری با او رفتار می­کند. منایح در حقیقت این بخشش­های عالی است که خدا به بندگانی که دوست دارد می­کند - .

همین که ما نفس می­کشیم این بخشش پروردگار است این جود پروردگار است. همین­قدر که به ما رزق و روزی می­دهد، این بخشش پروردگار عالم است. امّا همه دارای اخلاق نیستند، عزّوجلّ بر خودش فرض و واجب کرده است به همه از جود و کرمش رزق و روزی بدهد، امّا آیا همه دارای اخلاق هستند؟ خیر، نه این که خدا نخواهد به همه اخلاق حسنه بدهد بلکه باید زمینه­های کار را خود بشر آماده کند.

گاهی ما زمینه­ها را آماده نمی­کنیم، گاهی خلاف جهت عمل می­کنیم. لذا اگر بناست خدا به انسان کراماتی را مرحمت کند مثل پیامبر که «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ» هست باید انسان زمینه را در خود ایجاد کند. در این مطالب اگر کسی بخواهد تأمل و تدبر کند، می­فهمد که واقعاً کسی را که خدا دوست دارد بهترین چیز که به او داده اخلاق است.

امنیت اجتماعی با اخلاق

مولی­الموالی، امیرالمؤمنین، علی­بن­ابیطالب (صلوات الله و سلامه علیه) بیان می­فرمایند: آن­قدر اخلاق مهم است که «لَوْ کُنّا نَرْجُوا جَنَّةً وَ لا نَخْشَی ناراً وَ لَا ثَواباً وَ لَا عِقَاباً لَکَانَ یَنْبَغِی لَنَا اَنْ نَطْلُبَ مَکارِمَ الْأَخْلاقِ فَاِنَّهَا مِمَّا تَدُلُّ عَلَی سَبِیلِ النّجَاحِ»[9] اگر به بهشت و ثواب آخرت امیدوار نباشی، اصلاً گویی بهشت و جهنمی نیست، اگر فرض را هم بر این بگیریم و از آتش جهنم نهراسیم، باز هم شایسته است که فضیلت­های اخلاقی را طلب کنیم «لَکَانَ یَنْبَغِی لَنَا اَنْ نَطْلُبَ مَکارِمَ الْأَخْلاقِ» چرا؟ چون فضائل اخلاقی از چیزهایی است که ما را به راه رستگاری هدایت می­کند «فَاِنَّهَا مِمَّا تَدُلُّ عَلَی سَبِیلِ النّجَاحِ».

اصلاً دارا شدن اخلاق­های کریمه برای بشر، یکی از فضائلش این است که باعث خوب زندگی کردن بشر در دنیا می­شود. آن­هایی که اخلاق ندارند و در دنیا بداخلاقی می­کنند، باعث مفسده­های دیگر در زمین می­شوند. آن کسی که اخلاق کریمه دارد، می­داند باید حتماً مواظبت کند، رعایت کند. وقتی حلال الهی را رعایت کرد و از حرام الهی دوری جست مسلماً به مقام امنیت اجتماعی برای بشر هم می­رسد.

مولی­الموالی(صلوات الله و سلامه علیه) می­فرماید: اصلاً ما نگوییم بهشتی هست، جهنمی هست، خود دارای اخلاق بودن مایه­ی نجات بشر است. چون در سایه­ی اخلاق، بشراز بدی­ها، رذائل، پستی­ها و زشتی­ها در امان می­ماند. اگر دیدیم در جامعه طلاق زیاد شد، طبعاً به واسطه­ی بداخلاقی­هاست.

اخلاق یعنی چه؟ یعنی خلق و خویی که برای هر عضوی از بدن نیک باشد. مثلاً آن کسانی که چشم­چران هستند، مع­الاسف باعث می­شود نهایتاً با این که همسر خوب هم دارند امّا به ظاهر به انحراف کشیده شوند، بعد این انحراف باعث می­شود متأسفانه کار به جایی بکشد که طلاق بگیرند. این­ها همه به خاطر رعایت نکردن اخلاق است.

امیرالمؤمنین(صلوات الله و سلامه علیه) می­فرماید: نجات بشر در اخلاق است. مفاسد اقتصادی برای چه به وجود می­آید؟ مسلماً به دلیل رعایت نکردن اخلاق. اگر کسی بداند نوشتن مطلبی باعث می­شود ثروت بیجایی برای او بیاید ولی چون این گناه دارد انجام ندهد، مسلماً مفسده­ی اقتصادی در جامعه هم به وجود نمی­آید. این که مفسده­ی اقتصادی به وجود می­آید برای این است که انسان رعایت اخلاق­های یدی و فکری خودش را نمی­داند و به گناه کشیده می­شود. آن وقت جامعه، جامعه­ی ناامنی می­شود. یک عدّه آن­قدر دارند که نمی­دانند حساب­هایشان چطوری باید رسیدگی شود، یک عدّه هم حتّی نان شب ندارند. صلاح بشر در رعایت اخلاق است.

این­که بیان می­کنند در دوران وجود مقدس آقا، مولا، سیّد، صاحب و سالارمان حضرت حجت­بن­الحسن المهدی (صلوات الله و سلامه علیه) دختر زیبارویی تنها از یمن حرکت می­کند و به شامات (سوریه) می­رود و برمی­گردد، نه تنها کسی به او تعرض نمی­کند، حتّی نگاهش هم نمی­کند، به خاطر رعایت کردن اخلاق است. مردم به یک فهم بالایی می­رسند، می­دانند نگاه کردن به ناموس دیگران جزء رذائل است، جزء پستی­هاست. لذا وقتی رعایت می­کنند، جامعه، جامعه­ی امنی می­شود. یک فرد مجرد می­تواند شهر به شهر، کشور به کشور تنها و با امنیت و آسودگی خاطر برود و برگردد.

علّت این که بشر امروز دچار بدبینی­ها شده است، به خاطر رعایت نکردن اخلاق در جامعه­ی بشری است. علت این که ظنّ وگمان­ها که خود ظن هم «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْم‏»[10] است – ان­شاءالله به آن هم خواهیم پرداخت که کدام ظن را بیان می­کنند اثم است و منظور از ظنّ چیست؟ فرق اثم و ذنب چیست؟ چرا قرآن کریم و مجید الهی بیان نفرموده «اِنّ بعض الظن ذنب»؟ و ... - این ظن و گمان­هایی که حتّی ظنّ و گمان­ها خودش گناه است، به خاطر رعایت نکردن اخلاق در جامعه بشری است. می­ترسد وحشت دارد - تا حدودی می­شود گفت حق است و تا حدودی حق نیست و گناه می­شود - چرا حق است؟ برای این که جامعه (بعضی جوامع بشری) آن مبناهای اخلاقی را از دست داده است. لذا می­ترسد نکند همسرش گناهی را انجام بدهد. می­ترسد نکند دیگران که گرگ صفت هستند به ناموسش چنین و چنان نگاه کنند. برای این که جامعه­ای که در آن اخلاق رعایت نشود، دچار این مسائل می­شود و جامعه­ای که این­گونه شد، دیگر در آن دین نمی­تواند حکومت کند.

جامعه­ی دینی

اگر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان فرمود: «الاخلاق وعاء الدین» برای همین است که اگر بخواهیم در جامعه دین را پیاده کنیم، ظرفی به نام اخلاق می­خواهد. اگر رعایت نکنیم مسلماً دیگر نمی­شود دین را در جامعه پیاده کرد.

ممکن است گاهی بگوییم دین­داریم، امّا یک مقدار از این دین رعایت می­شود، یک مقدار رعایت نمی­شود که در بحث دین­شناسی می­گویند: دینی که بنا باشد مقداری از آن در جامعه پیاده شود و مقدار دیگر آن دین در جامعه پیاده نشود، یا پیاده­اش نکنند، آن جامعه، جامعه­ی دین­دار نیست، جامعه­ی بی­دین است و نقص دینی دارد. اگر هم نگوییم بی­دین است، دینش دین کاملی نیست.

گاهی بعضی­ها می­گویند دین را پیاده کردن یعنی چه؟ یعنی تک تک احکام پروردگار عالم که این احکام یا این قوانین که مجموعه قوانین است و اصلاً دین یعنی مجموعه قوانین الهی، در جامعه پیاده شود، که اگر پیاده بشود دنیا بهشت است.

به قول بعضی از بزرگان که با وجود مقدّس آقا و مولایمان بوده­اند، حالا در آن مکانی که حتّی اهل و عیال آن حضرت هستند، در آن مکان بسیار عالی و سرسبز هم از لحاظ اخلاق و هم از لحاظ دین، آن­ها که به آن جزیره رفتند و دیده­اند این طور بیان می­کنند، چون دین در آن منطقه­ی محدود به طور کامل رعایت می­شود، اصلاً به نظر می­آید این که وعده دادند انسان را به بهشت می­برند، اصلاً بهشت حقیقی یعنی همین و الّا بهشت دیگری نداریم.

این که در زمان وجود مقدّس آقا زکات می­آورند، امّا دیگر کسی نیست زکات بگیرد؛ تمام مردم در یک اقتصاد خوب و عالی هستند؛ این می­شود بهشت. این به خاطر اخلاق یعنی وعاء الدین است؛ چون اخلاق رعایت می­شود؛ ظرفی برای اجرای مجموعه قوانین الهی یعنی دین هست. اگر بنا باشد دو تا قانونش رعایت نشود دین ناقص است، دین کاملی نیست.  

لذا بشر هنوز طعم دین­داری را نچشیده و هنوز نمی­داند دین یعنی چه؟ الّا بعضی­ها. صورت ظاهر اسمی از دین هست، امّا دین به معنای حقیقی نیست. اگر مردم بدانند دین یعنی چه؟ حقیقت دین را بدانند خودشان را فدای دین می­کنند.

این که بعضی­ها دین­گریزند، برای این است که نمی­دانند دین یعنی چه. برای این است که گاهی یک مقداری از دین، در دنیا اجرا می­شود، یک مقداریش اجرا نمی­شود، لذا مردم از دین زده می­شوند. امّا اگر انسان متوجه شد و فهمید دین چیست به این مقامات می­رسد.

اخلاق بر اساس فطرت بشر است

اصلاً پروردگار عالم دین را بر اساس فطرت قرار داد. این که در آیه­ی شریفه می­فرماید: «فِطْرَتَ اللهَ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللهِ»^[11] دین را بر اساس فطرت بشر قرار داده، فطرت بشر چیست؟

این را امیرالمؤمنین در روایت شریفی توضیح داده است. می­فرماید: «فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وُ وَاَتِرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ لَیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ»^[12] خداوند پیامبران خودش را بین مردم برانگیخت و پشت سر هم انبیاء را فرستاد تا در ادای پیمان فطرت، آن فطرت را از آن­ها طلب کند و نعمت­های خدا را که از یاد برده­اند به خاطرشان بیاورد. بعد می­فرمایند: «و جعل فطرت الله للاخلاق» فطرت بشر که فطرت الله هست بر اساس اخلاق قرار گرفته.

بشر فطرتاً اخلاق را دوست دارد. ببینید حتّی نعوذبالله اگر کسی دزد باشد مسلماً اگر بخواهند از خانه­اش دزدی کنند، بدش می­آید. یا کسی نعوذبالله چشم­چران باشد و نعوذبالله، نستجیربالله، پناه به ذات حضرت حق دست­درازی به ناموس مردم کند، مسلماً اگر بفهمد کسی می­خواهد دست­درازی به ناموسش کند، ناراحت می­شود. اگر کسی خودش فحاش باشد و زبانش را نتواند کنترل کند، امّا به محض این که یک فحاشی به او بکنند، بدش می­آید و ناراحت می­شود. یعنی چه؟ یعنی بشر فطرتاً بر اساس اخلاق است، امّا گاهی فطرت را فراموش می­کند. لذا اگر این اخلاق به وجود آمد ظرفی برای اجرای احکام دین می­شود. «الاخلاق وعاء الدین»؛ سه کلمه، امّا پر از معنی.

بکوشید برای تهذیب نفس

وجود مقدّس ثامن­الحجج، آقا علی­بن­موسی­الرضا (علیه آلاف التحیه و الثناء) از آباء مکرم خودشان تا می­رسد به مولی­الموالی و مولی­الموالی امیرالمؤمنین از وجود مقدس ختمی مرتبت حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) این روایت شریف را بیان می­فرمایند که «عَلَیْکُمْ بِمَکارِمَ الْأَخْلاقِ فَاِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَنِی بِهَا»^[13] این «علیکم» یعنی «جاهدوا»؛ به معنی تلاش کردن است. چون «علیکم» اگر مبتدا قرار بگیرد سه معنی دارد یکی از معانیش جهد است، یکی از معانیش فرض است؛ یعنی بر شما باد و یکی دیگر از معانیش یعنی اختصاص به شما، مخصوص شماست که در این جا به معنی جهد به نظر می­رسد. گرچه اگر معنی دوم را هم بگیریم که بر شما فرض است، این هم می­شود.

«عَلَیْکُمْ بِمَکارِمَ الْأَخْلاقِ» بکوشید تا به مکارم اخلاق تخلق پیدا کنید. چرا؟ چون خداوند مرا برای گسترش و بسط اخلاق کریمه مبعوث کرده است. اصلاً هدف از بعثت انبیا همین است. مکارم اخلاق برگرداندن به فطرت بشر است و این فطرت بشر باعث می­شود که انسان به رستگاری برسد.

لذا مولی­الموالی، امیرالمؤمنین، علی­بن­ابیطالب (صلوات الله و سلامه علیه) می­فرمایند: آن کسانی که دنبال مکارم اخلاق و اصلاح نفس خود نیستند، بدانند همان لحظه، لحظه­ی هلاکت آن­هاست و دیگر باب نجاتی برای آن­ها نیست، مگر یک منجی پیدا شود که بتواند آن­ها را نجات دهد. «یا عجباً لرجلٍ مسلم» تعجب می­کنم، برایم شگفت­آور می­شود که این چه مسلمی است که برای تهذیب نفس خودش نمی­کوشد.

بعد می­فرماید: وقتی شما برای تهذیب نفس نمی­کوشید، مسلم بدانید به مهلکه دچار می­شوید. خصوصیت اخلاق کریمه این است، منتهای امر همان­طور که عرض کردیم چه راهی را انسان باید پیش بگیرد؟

عیب جویی از خود

اولین مرحله­ای را که به ما اشاره کردند و بیان نمودند، مقام تخلیه است. تخلیه یعنی انسان بگردد تا مطالبی را که درون او احساس می­کند باعث می­شود جلوی رشد و نموش را بگیرد از بین ببرد وگفتند تخلیه یعنی خالی کردن. چه زمانی این امر میسر می­شود؟ دو جمله­ای را بعضی از علمای اخلاق و یک نکته­ای را بعضی از علمای عرفان اضافه کرده­اند که آن نکته­ی علمای عرفان را عرض نمی­کنم چون خیلی برای انسان ثقیل است.

امّا این دو نکته­ی اخلاقی را علمای اخلاق بیان می­کنند که انسان باید رعایت کند که ببیند آیا در حال تخلیه هست یا نه؟ یک آن که به دنبال عیب­جویی از خود باشد، دائم به دنبال این باشد که عیوب خودش را پیدا کند، اگر این­گونه شد، مسلماً این شخص برنده خواهد شد.

کما این­که مولی­الموالی، امیرالمؤمنین (صلوات الله و سلامه علیه) بیان فرمودند: خوش به حال آن کسانی که در وجودشان می­گردند تا بتوانند رذائل خودشان را پیدا کنند. می­فرمایند: «طوبی لمن تهذب النفس و تأمل علی نفسه» یعنی تأمل می­کند، تهذیب می­کند، امّا بعد از تهذیب دوباره تأمل می­کند؛ یعنی باز هم می­گردد که آیا چیزی را دارد یا نه. تهذیب نفس می­کند، امّا بعد هم تأمل می­کند. اگر کسی حتّی فکر کند با مثلاً خواندن دو تا کتاب اخلاقی دیگر متخلّق به اخلاق­الله شد، این جا باخته است. اگر کسی تصور کند خوب الحمدالله توفیقی است که من در کلاس اخلاق شرکت می­کنم، این کافی نیست، باید در وجود خودش بگردد و مطالب را پیدا کند.

نگاه کردن به خلأها

یک معنای تخلیه؛ یعنی نگاه کردن به خلأها؛ یعنی بعضی چیزها در وجود بشر به صورت ظاهر نیست. خلأ یعنی آن جایی که چیزی نیست. اتفاقاً گاهی بد نیست آدم یک گوشه چشمی به آن جاهایی که فکر می­کند دیگر مشکلی ندارد، بیندازد. مثلاً فکر می­کند من الحمدالله رب العالمین دیگر اخلاق بد زبانی ندارم. امّا باید گاهی یک نگاهی به آن کند، تخلیه یعنی نگاه کردن به خلأها، چرا؟ چون مواظبت کند ببیند آیا برای او به وجود می­آید یا نه؟

حالا اشاره خواهیم کرد چگونه اولاً رذائل را خالی کنیم. یک یک می­شمریم هر کدام برای خودش مطالب جدایی دارد. مثلاً اگر کسی خدای ناکرده دچار بددهنی است چه کارهایی را باید انجام بدهد که اولاً دیگر بددهن نباشد و بعد دیگر تکرار نشود. اگر کسی خدای ناکرده دچار عصبانیت هست و زود عصبانی می­شود، چه کند که دیگر دچار عصبانیت نشود و بعد چه کار کند خلأ را که احساس می­کند عصبانیت از بین رفته کنترل کند چیز دیگری نیاید. چون گاهی بعضی چیزها را انسان خالی می­کند، امّا چیز دیگری به جای آن پر می­شود.

به نظر می­آید انسان باید برای هر شیئی که تخلیه کرد بلافاصله بحث تحلیه را به وجود بیاورد. اگر بگوییم اول همه­ی رذایل را باید تخلیه کنی، بعد امکان دارد در هر عضوی یک جایگاه خلأی که وجود داشته باشد چیز دیگری جایش پر شود، یعنی یک رذیله­ی دیگری بیاید. این رذائل را انسان باید از بین ببرد، با چه چیزی؟ با پر کردن یک مطلب خوب.

مثلاً می­گویند آقا شما اگر می­گویید فلان کار برای جوان بد است، در مقابلش یک کار خوبی را باید پیشنهاد کنی تا بتوانی او را از آن فعل بازداری. اتّفاقاً اسلام این را چقدر زیبا بیان کرده. مثلاً اگر بگویند اعتیاد بد است، می­گویند در مقابلش باید جایگاه­های ورزشی ارزان یا رایگان باشد. تشویق و ترغیب در جامعه بشود که وقتی او را از این تفریح­های ناسالم دور کردی، یک تفریح سالم در اختیارش قرار دهی.

در رابطه با رذائل اخلاقی هم همین است. اگر گفتند چشمت ناموس مردم را نبیند، باید ما یک جمالی را ببینیم. گاهی عزّوجلّ جمال مطلق را نه آن اطلاق علی الاطلاق که خودش باشد؛ یعنی وجود مقدس آقا را به انسان نشان بدهد، اگر کسی خودش را کنترل کند، منتها نیاز به کنترل و مواظبت دارد. مسلم این جور نیست که اگر خدا گفت این را از تو می­گیرم، چیز دیگری ندهد. این را بدانیم خدا هر چیزی را از انسان منع کند و بگوید انجام نده، در مقابل بهترینش را به انسان مرحمت می­کند منتها بشر باید مواظب باشد. این که اشاره کردیم گاهی نفحات برای بشر می­آید، همین است.

امّا بدانید بدون مربی، بشر نمی­تواند جلو برود. بدون انبیاء و حضرات معصومین بشر نمی­تواند جلو برود. بدون علمای زاهد ساخته شده­ی متقی، بشر نمی­تواند خود به خود با خواندن دو تا کتاب جلو برود. خوش به حال آن کسانی که واقعاً خودشان را صورت ظاهر ذلیل می­کنند، امّا عزیز عندالله می­شوند.

یکی از بزرگان می­گفت: تمام مقاماتی را که من به دست آوردم، به خاطر ذلّت خودم در مقابل عالمان متقی بود. چون احساس کردم اگر بخواهم یک مطلبی را در وجود خودم تخلیه کنم که اول، مقام تخلیه است، نیاز به این دارم که او مرا راهنمایی کند و احساس کردم بالاترین مرتبت، ذلّت در مقابل عالم زاهد است که انسان را به آن مقام برساند.

امیرالمؤمنین کسی است که به مردم می­فرماید: به خدا قسم مردم من شماها را به عملی ترغیب نکردم، مگر این که آن عمل را خودم انجام دادم - مکارم اخلاق یعنی این - و شما را از زشتی نهی نکردم مگر این که اصلاً به دنبال آن نرفتم.

عقد اخوت

شب، شب عزیزی است و فردا هم عید الله الاکبر است که در آن عقد اخوت است. عقد اخوت را مواظب باشید. این­طور نیست که هر کسی با هر کسی عقد اخوت بخواند. عقد اخوت طوری است که انسان در همه­ی امور رفیقش شریک می­شود، الّا به ناموس که حتّی ناموس را هم در غیابش باید نگهداری کند. وقتی برادر می­شوند و عقد اخوت می­خوانند باید مواظبت کرد.

گاهی بعضی­ها مثلاً عقد اخوت می­خوانند، یک ماه بعد با هم قهر می­کنند، دو سال بعد با هم قهر می­کنند. اگر کسی این عقد اخوت را خواند، مگر می­شود جدا شد؟ امّا تبریک گفتن و نو پوشیدن در فردا لازم است. درعرش غوغایی است، شادی و سروری است. باور کنیم که هر چه هست حبّ امیرالمؤمنین است.

شافعی می­گوید: من اگر هیچ نداشته باشم، همین شعر را که فردای قیامت بگویم، صله­اش را امیرالمؤمنین به من بدهد، برایم بس است.

علیٌ حُبه جُنَه/ قسیم النار و الجَنّه (این قسیم النار و الجَنّه روایت است که فرمود «یا علی انت قسیم النار و الجَنّة»[14] که هم اهل جماعت دارند هم ما شیعیان) علی حبش، دوستیش سپر بلاهاست. تقسیم کننده­ی جهنّم و بهشت است.

وصی المصطفی حقّاً (این جا خود شافعی دارد با یک زبان بی زبانی می­گوید درست است من هم امام شافعی­ها هستم، امّا وصی حقیقی وجود امیرالمؤمنین است) / امام الانس و الجِنّه؛ امام انس و جن، پیشوای انس و جن امیرالمؤمنین است.

السلام علیک یا مولای یا امیرالمؤمنین یا علی بن ابیطالب