درس اخلاق

جلسه 10                                                                                                       84/11/5

رأس دین و رأس ایمان

به تعبیر بعضی از علمای اخلاق و علمای عرفان، علم اخلاق برای بشر مثل رأس است برای اعضا و جوارح بدن. می­دانید ایمان را هم به عنوان رأس دین نامیده­اند. وجود مقدس مولی­الموالی، امیرالمؤمنین، علی­بن­ابیطالب(صلوات الله و سلامه علیه) می­فرماید: «رَأْسُ‏ الْإِیمَانِ‏ حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ وَ التَّحَلِّی بِالصِّدْقِ»[1] رأس ایمان حسن خلق است.

به تعبیر علمای عرفان، رأسُ­الرأس می­شود مغز الرأس، آن چیزی که باعث می­شود انسان تفکر کند یا اعضا و جوارحش در حال حرکت باشد، سلسله اعصابی است که از مغز فرمان می­گیرد. اگر دست کاری را انجام می­دهد یا پا حرکتی دارد یا یک یک اعضا و جوارح اعمالی را دارند، همه­ی این­ها به­واسطه­ی این است که فرمان اصلی­شان از مغز است.

لذا دیدید آن­هایی که سکته­ی مغزی می­کنند، مثل یک پاره گوشت می­شوند که گوشه­ای افتاده است. این که رأس را از همه­ی اعضا و جوارح بشر افضل دانسته­اند، به­واسطه­ی این است که در رأس، عناوین مهمی مثل مغز، مثل چشم که بیان شده است سلطان جسم بشر است، مثل زبان که نوع بیان و مطالب در دست اوست، همه در رأس است. اگر ایمان را هم به عنوان رأس دین بیان کردند به­واسطه­ی این است که آن کسی که مؤمن نباشد، مسلماً دینش دین حقیقی نیست.

این آیه­ی شریفه هم مضمون همین مطلب را تأیید می­فرماید: «قَالَتِ الْأعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُومِنُوا وَلکِنْ قُولُو أَسْلَمْنا»[2] اعراب می­گویند ما ایمان آوردیم، بگو ایمان نیاوردید بلکه تسلیم شدید. دین حقیقی آن دینی است که توأم با ایمان باشد. لذا اصل فلاح و رستگاری بشر در ایمان است مابقی در خسرانند ولو صورت ظاهر انسانی دینی داشته باشند.

این سوره­ی شریفه با این که سوره­ی کوتاهی است، امّا دارای محتوای عالی است، می­فرماید: «بسم الله الرحمن الرحیم، وَالْعَصْر، إنَّ الإنْسانَ لَفی خُسْر»[3] به­درستی که انسان در خسران کامل است. این «لفی» آمده است تا خسارت را بعد از «إنّ»، حقیقی کند که حقیقتاً در خسران است. خسران کامل، ‌خسران ابدی، ‌خاسر کیست؟ اگر دیدیم که بیان می­کنند مثلاً اجناس فلان بزاز یا عطار، یا نجار، فروش نمی­رود و اعلام می­کند که من زیان دیدم، این زیان حقیقی ندیده، بلکه سود نکرده و اموال و سرمایه­اش راکد مانده است، امّا کسی که یخ­فروش است، وقتی در گرمای تابستان یخ را بیاورد و کسی هم از او نخرد این یخ­ها آب می­شود، در حقیقت نه تنها سودی نمی­برد، بلکه سرمایه­ی او هم از بین می­رود، خسران حقیقی این­گونه است.

می­فرماید: «إنَّ الإنْسانَ لَفی خُسْر، الّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات»، بیان نفرموده: «الّا المسلمین و عملوا الصالحات» و لذا ایمان حقیقی رأس اعمال بشر است، بلکه به تعبیر مفسرین عظیم­الشّأن بیان می­کنند بعد از ایمان خود بخود عمل می­آید.

لذا در قرآن کریم و مجید الهی آیات را بررسی کنید، ببینید چقدر زیبا آمده، هرجا «آمنوا» آمده «عملوا» هم هست شاید به تعبیر بعضی این واو، واو افتراق نیست، واو عطف است، عطف بیان آمنوا است، عمل در ایمان نهفته شده است؛ یعنی دیگران اگر اهل ایمان نباشند بعید است اهل عمل باشند.

جالب این که خود این ایمان هم اعضا و جوارح دارد، ‌امیرالمؤمنین، علی­بن­ابیطالب (صلوات الله و سلامه علیه) رأس ایمان را حسن الخلق می­دانند و می­فرمایند: «رَأْسُ‏ الْإِیمَانِ‏ حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ وَ التَّحَلِّی بِالصِّدْقِ»[4] رأس ایمان این است که انسان خود را به صفات حمیده و اخلاق کریمه مزین کند، آن­وقت خود را به زیور راستگویی بیاراید. اگر کسی اخلاق حقیقی نداشت در حقیقت ایمان ندارد. هرکس ایمان نداشت، در حقیقت مسلمان نیست و رستگار نخواهد بود.

شب و روز مجاهدت

وجود مقدّس حضرت صادق القول و الفعل، امام جعفر صادق (صلوات الله و سلامه علیه) می­فرمایند: «إنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَیُعطِی الْعَبْدَ مِن الثَوابِ عَلَی حُسْنِ الْخُلقِ کَما یُعطِی الْمُجاهِدَ فی سَبیلِ اللهِ یَغْدُو عَلَیْهِ وَ یَرُوحُ»[5] پروردگار عالم به بنده­ی خود (عبد حقیقی­اش) در مقابل حسن خلق، پاداشی همانند مجاهد در راه حق که روز و شب در حال مجاهدت باشد، می­دهد.

ذیل این روایت شریف، بعضی از اعاظم از جمله عارف عظیم­الشّأن آمیرزا جواد آقای ملکی تبریزی (اعلی الله مقامه الشریف)، آن آیت حق و سالک الی الله، این مطالب را بیان فرمودند که مجاهدت در راه حق یکی از مواردش جهاد حربی است، «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»[6] امّا مهمتر از همه­ی جهادها که پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن اشاره فرمودند، مجاهدت با نفس است.

وقتی وجود مقدس حضرت صادق القول و الفعل بیان می­فرمایند: مانند مجاهدی که شب و روز در حال مجاهدت است، ‌شب­ها ما مجاهد حربی نداریم، مگر آن­هایی که حارس و نگهبان هستند.

لذا اگر کسی بخواهد مجاهدت با نفس را داشته باشد، راهش همین است که [شب و روز در حال مراقبت از نفس خود باشد] و راهش حسن خلق است. اشاره کردیم که اخلاق جمع خلق است، همه­ی انسان­ها دارای اخلاقند، ‌امّا بعضی اخلاق رذیله و بعضی اخلاق حمیده، امّا وقتی در مباحث دینی عنوان اخلاق بیان می­شود، منظور همان اخلاق حمیده است. دیگر بحث اخلاق رذیله و خلق و خوی­ها و کردارهای بد کنار می­رود.

مسلماً اگر کسی بخواهد مجاهدت با نفس کند، راهش همین است که خود را به اخلاق حسن متخلق کند تا بتواند در مقابل بدی­ها بایستد و مجاهدت با نفس کند. بعضی به صورت ظاهر نماز شب هم می­خوانند، ذکر هم می­گویند، به زیارت و مسائل دیگر هم مشغولند، امّا از حسن خلق برخوردار نیستند. در حقیقت باید بیان کرد آن­ها راه مجاهدت را بلد نیستند، ‌راه مبارزه با نفس را بلد نیستند و نمی­دانند.

بدون استاد نمی­شود

این که در مباحث مقدماتی بیان شد تزکیه باید علمی باشد، برای همین است. آن چیزی که اعاظم بیان فرمودند و بنده از فرمایشات آن­ها درک کردم این است که اگر کسی بدون تعلیم، بدون تلمذ بخواهد بعضی مسائل اخلاقی را شروع کند و جلو برود، می­بازد. صورت ظاهر زیباست، فطرت بشر هم به سمت خوبی­ها گرایش دارد و اصلاً یکی از معانی فطرت هم یعنی اخلاق (خلق و خوی حسن) امّا اگر انسان بخواهد تنها و بدون استاد جلو برود، نمی­داند چه کار کند.

لذا اولین استاد برای بشر، انبیاء و اولیاء الهی هستند. حضرات معصومین که استادالاساتید هستند. این­ها راه را به ما نشان دادند و در مرحله­ی بعد علمای عامل و اهل معنا که فرمایشات آن حضرات را برای ما تبیین و تشریح می­کنند و الّا مثل بنده حتّی در معنی ظاهری حسن خلق هم می­مانیم و تصور می­کنیم خوش خلق بودن یعنی لبخند بر لب داشتن، در حالی که فقط این نیست.

این که حضرت صادق القول و الفعل می­فرمایند: پروردگار عالم در مقابل حسن خلق، پاداشی مانند مجاهد فی سبیل­الله می­دهد، فقط برای لبخند بر لب داشتن نیست. حسن یعنی نیکو، یعنی بفهمیم کدام اخلاق، نیک است و اخلاق سیئه کدام است؟

روایات و داستان­هایی را در جلسات بعد بیان خواهیم کرد که گاهی بعضی آمدند محضر حضرات معصومین (علیهم صلوات المصلین) و ادّعا کردند ما این عمل را انجام دادیم به عنوان عمل نیکو، امّا حضرات آن عمل را طرد کردند و فرمودند: این عمل شما عمل نیک نیست، خلق نیکو نیست، ‌یعنی گاهی بشر می­خواهد کاری را انجام بدهد، امّا چون راه را بلد نیست و معلمی مثل حضرات معصومین را ندارد، به بیراهه می­رود.

اعمال نمی­خواهند، اخلاق می­خواهند

آن­قدر این علم اخلاق اهمیت دارد که وجود مقدس حضرت صادق القول والفعل می­فرمایند: «إِنْ اُجِلْتَ فی عُمرِکَ یَومَینَ فَاجْعَلْ اَحَدَهُمَا لِاَدَبِکَ لِتَستَعینَ بِهِ عَلَی یَوْمِ مَوتِکَ»[7] اگر به تو اعلام شود که اجلت رسیده و بیش از دو روز از عمرت باقی نمانده، روز اول را به اخلاق و ادب خودت اختصاص بده تا برای روز مرگت از آن کمک بگیری.

از این روایت شریف معلوم می­شود آن چه که فردای قیامت به درد بشر می­خورد، همان اخلاق کریمه است. اعمال نمی­خواهند، اخلاق می­خواهند. اصلاً به نظر می­رسد خود اعمال برگرفته شده از ایمان است؛ چون «الّا الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات»[8] هرکس مؤمن بود خودبخود عملش صالح است، در حقیقت هر کس اخلاق داشت، ‌عمل صالح زائیده­ی اخلاق است.

این روایت، واقعاً روایت عجیبی است که راه روشن را به ما یاد می­دهد، نفرمودند: اگر دو روز از عمرت باقی مانده، یک روزش را برای اعمالت قرار بده استغفار کن، فرمود: یک روز را برای اخلاقت قرار بده، ‌اخلاق خودت را بررسی کن؛ ‌چون اعمال زائیده­ی حسن خلق است. ‌اگر اعمال زائیده­ی ایمان است، در رأس ایمان اخلاق است که فرمایش مولی­الموالی است.

لذا اخلاق مغز الرأس است و عمل صالح زائیده­ی اخلاق است. خیلی نکته­ی زیبایی است، این که من اصرار دارم اخلاق را باید از لسان معصومین یاد بگیریم، برای همین است که حضرات معصومین (علیهم صلوات المصلین) راه را رفته­اند و می­دانند، آن­ها هادیان الهی و مربی بشر هستند، ‌امور به دست آن­ها است و بشر را به سوی پروردگار عالم هدایت می­کنند.

به نظر نمی­آید دیگر روایتی بالاتر از این راجع به ضرورت اخلاق داشته باشیم که اگر دو روز از عمرت باقی مانده، یک روز را به تأدیب خودت اختصاص بده. جدی کسی که مثلاً پنجاه سال، شصت سال عمر کرده، بعد عقبه­ی خود را نگاه می­کند، می­بیند لحظه، لحظه­ی عمرش را قبلاً به ریا بوده یا اعمالی که انجام داده اصلاً صحیح نبوده، حتّی نمازش را اشتباه می­خوانده، ‌مسلماً هیچ عملی ندارد. حالا به او خبر می­دهند که فقط دو روز دیگر زنده­ای، چه کند؟ حضرت صادق القول و الفعل می­فرماید: خودت را تأدیب کن، ‌اخلاق این­قدر مهم است.

اصل در علم­آموزی

وجود مقدّس حضرت باب­الحوائج، موسی­بن­جعفر (صلوات الله و سلامه علیه) بیان می­فرماید: «أَلْزَمُ الْعِلْمِ لَکَ مَا دَلَّکَ عَلَی صَلاحِ قَلْبِکَ وَ أَظْهَرَ لَکَ فَسَادَهُ»[9] اگر شما طلبه هستید، ‌دانشجوی علوم دینی یا علوم دیگر، پزشکی، ‌مهندسی و غیره هر کس در هر علمی اگر فکر می­کنید علوم، بشر را بالا می­برد، اشتباه کرده­اید. ‌گاهی خود علم، حجاب می­شود و گاهی پرداختن به فروع باعث می­شود انسان پیله­ای به دور خود می­پیچد که کم کم فراموش می­کند. خود علم وسیله­ای است برای رسیدن به معرفت، امّا ‌کم کم اصل فراموش می­شود.

اصل در علم­آموزی چیست؟ آن که قلب تو را اصلاح کند و مهمترین چیزی که قلب ما را اصلاح می­کند، چیست؟ ذیل این روایت، ‌روایتی از حضرت ثامن الحجج هست که خود ایشان این روایت را تفسیر کرده­اند، ‌فرموده­اند: «ان صلاح قلبک اخلاق الکریمه» اخلاق کریمه اصلاح قلب است.

‌اگر کسی بخواهد قلبش را اصلاح کند، راهش همان کسب اخلاق است. با توجه به این فرمایشات حضرات معصومین (علیهم صلوات المصلین) به نظر می­رسد کسب اخلاق برای انسان، والله از نان شب واجب­تر است.

یکی از اعاظم دین می­فرمودند: زمانی که علامه شعرانی (اعلی الله مقامه الشریف) در تهران درس اخلاق داشتند، ‌یک بار برف سنگینی آمده بود و من هم فقط یک ریال بیشتر نداشتم که برای ارتزاق یک هفته­ی من بود، از طرفی در آن برف سنگین و آن هم در تهران سابق که وسیله نقلیه محدود بود، من در شمیرانات مانده بودم و هیچ وسیله­ای هم نبود.

بعد از مدتی یک تاکسی قدیمی نگه داشت و گفت: شیخ! من تو را می­برم، امّا دو ریال می­گیرم، ‌گفتم بی­انصاف دو ریال خیلی زیاد است، من هم یک ریال بیشتر ندارم، امّا حاضرم همین یک ریال را بدهم من را ببر. گفت: نمی­شود، پیش خودم گفتم: می­روم آن­جا از خود علامه شعرانی یک ریال قرض می­گیرم و به او می­دهم، ‌قبول کرد و سوار شدم.

‌وقتی رسیدیم به او گفتم: منتظر باش تا من یک ریال دبگر برایت بیاورم، گفت: باید عبایت را گرو بگذاری، گذاشتم و رفتم، وقتی ‌حضرت علامه من را دید تعجب کرد، گفت: امروز هیچ کس برای درس نیامده، با این برف سنگین شما چطور آمدی؟! گفتم: آقا من به عشق درس اخلاق آمدم، حالا چه کار کنیم؟ فرمود: اشکال ندارد من برای تو درس را می­گویم.

بعد ماجرا را تعریف کردم و یک ریال از ایشان قرض گرفتم و رفتم به راننده تاکسی بدهم، دیدم هنوز معطل من است، وقتی من را دید نه تنها یک ریال را از من نگرفت، پنج ریال هم به من داد و گفت: آفرین! ‌من فقط یک خواهش از تو دارم برو از این آقا بخواه که من هم در درس اخلاق ایشان شرکت کنم، رفتم ماجرا را گفتم، ایشان گفت، بگو بیاید و آن روز چنان مطالب عرفانی خاصی بیان کرد که ما هر دو فریاد می­زدیم.

بعدها فهمیدم که آن راننده خودش یک عارف عجیبی است و بعدها به من گفت: من اصلاً آن روز مأمور بودم بیایم تو را ببرم، ایشان می­گفت: من رزاقیت پروردگار عالم را آن­جا به عینه دیدم.

آن کسانی که تصور می­کنند مثلاً علم مرکز رزق است، گاهی وحشت دارند از این که به علوم حوزوی وارد شوند چون می­گویند در آمدی در آن نیست، حتّی دخترانشان را به طلبه نمی­دهند این­ها باری تعالی را رزاق نمی­دانند و کسی که این­طور است مسلماً دین ندارد.

لذا می­فرمایند: آن علمی برای تو خوب است که قلب تو را اصلاح کند و فساد را بر تو آشکار کند. البته آن­هایی که در علوم حوزوی هستند باید مراقب باشند که بر نفس خود غره نشوند که این یک اخلاق رذیله­ای است که انسان را بیچاره می­کند.

عطیه­ی الهی

تعبیر دیگری را هم مولی­الموالی، امیرالمؤمنین (علیه الصلوه والسلام) بیان فرموده­اند که خلص کلام راجع به حسن خلق است. فرمودند: «حُسْنُ الْخُلقِ لِلنَّفْسِ وَ حُسْنُ الخَلقِ لِلْبَدَنِ»[10] خُلق نیکو برای جان بشر است و خَلق نیکو برای بدن است.

اصلاً این بدن مرکب جان است. به تعبیر بزرگان فرمایش مولی­الموالی را می­توان به گونه­ی دیگری بیان کرد و آن این که «النفس حیاته فی حسن الخُلق» حیات نفس در حسن خُلق است و الّا ما بقی مرگ است (مانند کسی که در حالت کماست، حتی رویش مو هم دارد، حیات دارد، صورت ظاهر زنده است، امّا حقیقتاً در این دنیا نیست) البته این خَلق نیکو با جمال متفاوت است؛ ‌یعنی بدنی که همه­ی اعضا و جوارحش به موقع کار خودشان را انجام می­دهند.

وجود مقدس حضرت صادق القول و الفعل، امام جعفر صادق (صلوات الله و سلامه علیه) بیان می­فرماید: اصلاً حسن خُلق عطای الهی است.

نکته­ای راجع به عطای الهی باید اشاره کنم و آن این که عطا بر حضرت حق فرض نیست، عطیه یعنی بخشش و باری­تعالی به هر کس بخواهد عطا می­کند، امّا بعضی مطالب را حضرت حق بر خودش فرض کرده مثل رزق و روزی، هر کسی را که خلق کند روزیش را می­دهد و این فرض بر باری­تعالی است کما این که به پیامبر خودش خطاب فرمود: نگاه کن!‌ پیامبر در دل شب، ‌در تاریکی و ظلمت روی یک سنگ سیاه، مورچه­ای را دیدند که دانه­ای به دهان گرفته است. باری تعالی هرکس را که خلق کند رزق و روزی­اش را می­دهد.

همچنین باری­تعالی بر خود فرض کرده که برای نوع بشر هادی بفرستد، ‌چون طبق آیه­ی شریفه بیان فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمیعاً فَإِمْا یَأتِیَنَّکُمْ مِنّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون»[11] می­فرماید من از طرف خودم هادی می­فرستم و هرکس تبعیت کند ترس و حزنی ندارد. این برای همه­ی بشر است، چه آن­ها که در آسیا هستند یا در آفریقا یا در اروپا، هر کس هر کجا باشد عزّوجلّ برایش هادی می­فرستد، چرا؟ چون حجّت بر بشر تمام شود و فردای قیامت ادعا نکند من هادی نداشتم.

امّا عطیه، فرض بر خدا نیست. خدای متعال بی بی دو عالم را به پیامبر اکرم عطا کرد، به این دلیل که پیامبر حبیب او بود. آن­قدر پیامبر نزد باری­تعالی مقام دارد که به او بی بی دو عالم را عطا کرد، «إِنّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر»[12] که هیچ کس را در خلقت مثل ایشان نداریم، آن حضرت که عنصر شجره­ی طیبه­ی خلقت، ثریای عالم وجود بشریت، عصمت­الله الکبری، حجت علی حجج الله، فاطمه الزهرا (صلوات الله و سلامه علیها)، ‌مبدأ و مرکز و مأخذ خلقت بشر و ام الخلقه است. حالا آن نیره الله چگونه به عالم جسمیه آمده، از مسایل عرفانی است که گاهی حتّی در ذهن ما نمی­گنجد.

یکی از اسماء مقدس آن حضرت لیله القدر است و باری تعالی به پیامبر اکرم می­فرماید: «وَ ما أَدْریکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ»[13] تو هم درک نمی­کنی که لیله القدر چیست. و باری تعالی این عطیه را به پیامبرش می­دهد و عطیه را خداوند به هر کس بخواهد می­دهد.

البته این خواستن پروردگار عالم عین عدالت اوست و مایه و ریشه­ی اصلی آن خود بشر است. اگر بشر خود را به مقاماتی برساند، عطیه برای او خواهد بود. مانند کسی که در مدرسه تلاش می­کند و نمرات بالایی کسب می­کند، با این که او برای خودش کار کرده، امّا نهایتاً جایزه می­گیرد و این عطاست، فرض نیست‌.

اکتساب خلق نیکو

وجود مقدّس حضرت صادق القول و الفعل، امام جعفر صادق (صلوات الله و سلامه علیه) می­فرمایند: «إِنَّ الْخُلُقَ مَنیحَهٌ یَمنَحُهَا اللهُ عَزَّوَجَلَّ خَلقَهُ فَمِنهُ سَجِیَّهٌ وَ مِنهُ نَّیَةٌ فَقُلتُ فَاَیَّتُهُما اَفضَلُ فَقالَ صاحِبُ السَّجِیَّةِ هُوَ مَجْبُولٌ لا یَستَطیعُ غَیرَهُ وَ صاحِبُ النِّیَّةى یَصبِرُ عَلَی الطّاعَةِ تَصَبُّراً فَهُوَ اَفْضَلُهُما»[14] خلق خوب عطیه­ی الهی است. منیحه یعنی آن عطیه­ی مخفی که خداوند به بندگان خودش عطا فرموده - چون پاره­ای از صفات برای بعضی جنبه­ی فطری دارد؛ یعنی به طور طبیعی واجد آن هستند و برخی هم اکتسابی است که انسان باید قصد کند و آن را تحصیل کند.

راوی می­گوید: سؤال کردم کدامیک از این دو برتر هستند؟ حضرت در جواب نکته­­ی خوبی را بیان فرمودند، این که کسی که خلق خوب با سرشت او آمیخته باشد ناچار است بر طبق آن عمل کند و طبعش به غیر آن گرایش ندارد ولی صاحب خلق اکتسابی برای نیل به فضائل اخلاقی باید مشکلات را تحمل کند و سختی­های طاعت الهی را بپذیرد. - همان چیزی که حضرت شیخنا الاعظم، حضرت مفید عزیز (روحی له الفداء و سلام الله علیه)، ‌اول مرجع، اخ السدید آقا و مولایمان انجام داد و به آن مقام رسید -  ‌لذا می­فرمایند این افضل و برتر است.

امّا با توجه به این روایت شریف که می­فرمایند اکتساب خلق نیکو افضل است، ما چگونه باید شروع کنیم؟ آن کسی که تا به حال اخلاق بدی داشته و می­خواهد از این به بعد به اکتساب خلق نیکو بپردازد؛ یعنی با آن بدی­ها مبارزه کند. مرحله­ی اول تخلیه است. امّا نکته­ای که در مورد تخلیه مهم است این که باید بعد از هر نقطه­ی تخلیه، بلافاصله کنارش تحلیه باشد والّا اگر مرحله­ی اول تخلیه باشد، ایجاد خلأ می­شود و اگر این خلأ پر نشود، مجدداً بشر به همان روز اول خودش برمی­گردد.

لذا جایگزین هر بدی باید خوبی باشد. به عنوان مثال اگر بخواهیم از نگاه به جمال ظاهری دست برداریم، باید جمالی را به عنوان همسر انتخاب کنیم یا اگر بخواهیم از مال حرام دست بکشیم باید تلاش کنیم تا از طریق حلال اموالی را کسب کنیم تا جلوات ظاهری دنیا و تجملات زندگی، قلب ما را تسخیر نکند و مجبور نشویم نعوذبالله از راه حرام بخواهیم به آن برسیم، تا زمانی که آرام آرام برسیم به جایی که بتوانیم حتّی از حلال هم دست بکشیم، البته برای خودمان والّا همسر و فرزندان را نمی­توانی تحت فشار بگذاری.

نکته­ی آخر این که ما اگر هیچ نداشته باشیم، حب آل الله را داریم، از همین حب باید استفاده کنیم از وجود مقدس آقا بخواهیم راه را به ما نشان بدهند.