درس اخلاق

 جلسه 18                                                                                                                           85/3/3

تغییر و  تحول در اکتسابیات

در جلسات گذشته راجع به بحث تزکیه­ی علمی ‌و سه قولی که در موضوع اخلاق وجود دارد مطالبی بیان شد. یک قول این است که تمام خلقیات بشر فطری است؛ امّا عده­ی دیگری معتقدند اخلاق، فطری نیست و همه­ی خلقیات بشر اکتسابی است که ادله­ی این دو گروه و جواب ادله را هم بیان کردیم.

قسم سوم، گروهی هستند که بیان می‌کنند مقداری از اخلاق فطری است و مقداری اکتسابی است و اشاره کردیم نکته­ی مهم این است که اگر ما این قول را بپذیریم باید بدانیم کدام خلقیات، خلقیات فطری، یعنی درونی است و کدام خلقیات، خلقیات اکتسابی است. چون اشاره کردیم اگر خلقیات به طور محض فطری باشد قابل تغییر و تحول نیست و بعید است انسان بتواند خلقیات خودش را از بین ببرد و اگر هم اکتسابی محض باشد، باز یک ایرادی که بر او وارد است و در جلسه­ی قبل اشاره نکردم این است که اکتسابیات قابل تغییر و تحولند یعنی امکان دارد امروز به واسطه­ی مسئله­ای انسان یکی از خلقیات را کسب کند اما فردا به واسطه­ی مسئله­ای دیگر آن خلقیات را از بین ببرد. پس خود اکتسابیات هم در معرض تغییر و تحولات است.

لذا ما قول سوم را می‌پذیریم یعنی در حقیقت همه­ی خلقیات اکتسابی نیست و همه­ی آن­ها فطری هم نیست؛ منتهای امر نکته­ی مهم و شاخصه­ی امر اینجاست: کدامیک از خلقیات اکتسابی است و کدامیک اکتسابی نیست و فطری است.

 اولاً ادله­ای که برای بطلان دو قول فطری محض و اکتسابی محض بیان شده است این است که می‌گویند اگر بنا باشد فقط و فقط فطریات برای بشر ملاک باشد اصلاً ظهور انبیا و اولیای الهی برای بشر بی معنی خواهد بود.

اگر بناست بشر با تغییر و تحولات، اکتسابیات را به دست بیاورد و بعد از یک مدتی هم از دست بدهد؛ مثلاً اگر یک زمانی توفیق نماز شب خواندن را داشت با یک تغییر و تحولی این توفیق نماز شب خواندن از دست رفت و در معرض گناه قرار گرفت باز باید بگوییم وجود انبیای عظام و ورودشان در عالم خاکی بی معناست.

یعنی این گونه نیست که ما تصور کنیم انبیای عظام برای این آمده­اند که فطریات را علی الاطلاق بر بشر یادآوری کنند؛ یعنی بگویند از روز اول چون بناست شما انسان کامل باشید؛ چون بناست خلیفه الله باشید و تمام خلقیات شما فطری است و باید به آن مراجعه کنید، بناست ما تمام اکتسابیات را که بدست آوردید از بین ببریم.

هیهات، کار انبیا این نیست که خشم را در بشر به طور کامل از بین ببرند کار انبیا این نیست که شهوت را در بشر به طور کل از بین ببرند. اولاً کار انبیا بشارت است و نذیر بودن، همان گونه که پروردگار عالم به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) این گونه بیان می‌فرمایند «إنّا أرسَلناکَ شاهِداً وَ مُبَشِراً وَ نَذیراً»[1] تو در حقیقت بشارت­دهنده و ترساننده­ای.

عاملی که برای مباحث فطریات و اکتسابیات است خود انسان است. بشر می‌تواند مقامی ‌را برای خودش به وجود بیاورد که به اصطلاح به فطریات خودش در حد تعادل جواب دهد. اگر بناست خشم در بشر از بین برود طبیعی است دیگر اصلاً قوه­ای به نام قوه­ی دفاع در بشر نخواهد بود. مبنای انبیا هم این نیست که بخواهند آن‌چه که درون بشر فی ذاته وجود دارد آن را از بین ببرند. مثلاً شهوت درون بشر فطری است غضب، فطری است امّا علم، اکتسابی است گر چه علم حقیقی فطری است.

شاخصه­ی مهم امت اسلام

لذا بنای انبیای عظام و اولیای الهی این نیست که به انسان بگویند تو باید شهوتت را سرکوب کنی، یا تو باید غضبت را سرکوب کنی، بلکه بنای انبیای عظام این است که به او حد وسط را یاد بدهند، کما این‌که قرآن کریم و مجید الهی شاخصه­ی مهم امت اسلام را امت وسط می‌داند «وَ کَذلِکَ جَعَلناکُم أُمّةً وَسَطاً»[2] شما آن امتی هستید که امت وسطید، در حقیقت نه افراط نه تفریط.

پس اگر کسی تزکیه­ی علمی ‌نکند همین می­شود که گاه از چاله در می‌آید و به چاه می‌افتد. گاهی ﻣﺗﺄسفانه بعضی­ها برای این‌که مثلاً با شهوت مقابله کنند، از ازدواج دست می‌کشند از دوست داشتن همنوع خودشان یا جنس مخالف دست می‌کشند در حالی که نمی‌دانند دوستی هم جنس (اگر کسی این را درک بکند) عین ترقی است. اما در دوستی باید حد وسط را نگه داشت، انسان افراط نکند که نعوذ بالله و نستجیر بالله در دوستی کار به جایی برسد که خدای نکرده عفت او دریده شود، عفت فقط مخصوص زنان نیست بلکه مخصوص مردان هم هست - که ان شاءالله هر کدام از این مباحث را به جای خود عرض خواهیم کرد، فعلاً تمام این مطالبی را که عرض می‌کنیم مقدماتی است برای شناختن علم اخلاق که بدانیم علم اخلاق چیست - لذا اگر حد دوستی را رعایت نکند گاه ﻣﺗﺄسفانه یک موقعی سر در می‌آورد می‌بیند در بستر حرام افتاده خدای نکرده به عمل بسیار زشت و پست و شنیع لواط گرفتار شده است چون حد دوستی را رعایت نکرده. اگر کسی اصل دوستی و رفاقت را بخواهد زیر ﺳﺆال ببرد برای این‌که به گناه دچار نشود در حقیقت مثل آن کسی می‌ماند که به او مسأله­ای را می‌دهند عوض این‌که این مسأله را حل کند چون می‌بیند نمی‌تواند، صورت مسأله را پاک کند.

انبیای عظام آمدند تا به ما بگویند نه افراط کن نه تفریط. جوری نباش که منزوی از خلق باشی، تمام انبیا اصلاً درون خود خلق بودند و گرچه با خلق بودند اما قلبشان فقط متصل به پروردگار عالم بود. لذا قرآن کریم و مجید الهی می‌فرماید: رسولانی را که مبعوث کردیم از خود آن­ها هستند «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنهُم»[3] پیامبر در بازار خرید و فروش می‌کرد، پیامبر در میان مردم بود منزوی نبود، اما در رفاقت گرفتن هم حد تعادل داشت، طوری عمل نمی‌کرد که فردا رفاقت آن­ها دچار مشکل بشود. آنجا که احساس می‌کرد بعضی­ها می‌خواهند از رفاقت سوء استفاده کنند و رفاقت را درک نمی‌کنند با آن­ها قطع رابطه می‌کرد.

حضرات معصومین (علیهم صلوات المصلین) هر کدام نشانه­ی حقیقت دین بودند. حقیقت دین این است که به ما می‌گوید در همه­ی رفتار و کردارتان حد وسط را رعایت کنید؛ منتهای امر حد وسط شناسی هم خودش هنر است. گاه ما فکر می‌کنیم که فلان عمل عملی است که اگر انجام بدهیم در حقیقت افراط است در حالی که اگر آن را انجام ندهیم خودش تفریط است، لذا این‌که انسان بفهمد و درک کند که حد وسط کدام است خود این نکته هنر است، این هنر را از کجا می‌توانیم به دست بیاوریم؟ از اقوال و افعال حضرات معصومین (علیهم صلوات المصلین).

ما باید کردار حضرات معصومین(علیهم صلوات المصلین)، اقوال آن حضرات، رفتار آن حضرات را ببینیم چگونه بوده است. در حقیقت اگر قبول داریم عمل آن حضرات، تمام گفتار و کردارشان حد وسط است، نه افراط می‌کنند و نه تفریط می‌کنند، پس اگر هر چه را آن­ها انجام دادند، ما هم انجام بدهیم به افراط و تفریط نمی‌افتیم.

در باب شهوت همین­طور است اگر کسی تصور کند بناست شهوت به طور کلی در وجود بشر سرکوب شود اشتباه کرده در حقیقت انقراض نسل بشر به وجود می‌آید. هیچ یک از انبیا هم نیامده­اند که به انسان­ها بگویند شهوت را سرکوب کنید بلکه آمده­اند بگویند به شهوت حد اعتدال بدهید، با انتخاب همسر مناسب، هم نسل را حفظ کنید، هم خود را در لجنزارهای گناه و شهوات نیندازید. فکر نکنید همه­ی وجود بشر شکم است و زیر شکم (شهوت). اما از آن طرف هم اگر تصور کنید که بناست به خاطر این‌که مبتلای به این دو چیز نشوید این­ها را ترک کنید غلط است، لذا اینجاست که شرافت علم اخلاق معلوم می‌شود.

اکسیر اعظم

تعریف علم اخلاق این است چون اخلاق جمع خلق و خوی است علم اخلاق به ما یاد می‌دهد چه کنیم که نه افراط کنیم نه تفریط. لذا بعضی که علم اخلاق را ندارند به تعبیر بعضی از بزرگان در حقیقت خودشان را در منجلابی فرو می‌کنند که ولو با علم باشد، گزیده­تر برند کالا. خودشان را بیچاره­تر می‌کنند. این شرافت علم اخلاق است.

حتی بعضی از به ظاهر غیر اهل دین اسلام مثل ارسطو و افلاطون جملاتی را راجع به شرافت علم اخلاق دارند. مثلاً نکته­ای را که ارسطو راجع به شرافت علم اخلاق بیان می‌کند این است که می‌گوید: علم اخلاق برای بشر حکم سر برای بدن را دارد، اگر کسی علم اخلاق را نداشته باشد مثل کسی است که سر نداشته باشد و کسی که سر نداشت بدنی است که به این سو و آن سو می‌رود نه می‌بیند و نه تفکر می‌کند.

می‌دانید بهترین اعضا و جوارح بدن در سر است. چشم که سلطان بدن است، حتی قدرت شنیدن در سر است قدرت بیان کردن در سر است. اصلاً همه­ی وجود بشر یک طرف، سر یک طرف. قدرت تفکر در سر است قدرت فرماندهی در سر است. لذا می‌دانید اگر کسی سکته­ی قلبی را رد کند می‌تواند زنده باشد اما اگر سکته­ی مغزی را هم بخواهد رد کند احتمال به این‌که بالاخره بعضی از اعضا و جوارح او دچار فلج بشود هست، چرا؟ چون تمام فرمان­ها از مغز است، دست او، پای او، همه­ی اعضا و جوارح از او فرمان می‌گیرند. ارسطو بیان می‌کند: قدرت علم اخلاق برای اعضا و جوارح بشر نسبت به علوم دیگر، مثل قوه­ی سر است برای اعضا و جوارح بدن.

افلاطون مَثَل کسی را که علم اخلاق نداشته باشد و علوم دیگر را بخواهد اکتساب کند، این گونه زده است: حُکمش مثل کسی است که بیمار است و به او غذایی بدهی که می‌دانی آن غذا برایش مضر است. مَثَلی که من می‌توانم برای شما بزنم مثل کسی است که مرض قند دارد. آیا شیرینی جات فی ذاته بد است؟ خیر، شیرینی جات فی ذاته بد نیست اما برای کسی که مرض قند دارد، سم مهلک است. یعنی اگر به او شیرینی جات بدهی در حقیقت او را به پرتگاه هلاکت فرستادی.

افلاطون می‌گوید: کسی که بدنش دچار آسیب­ها است هر چقدر هم غذای لذیذ به او بدهی در حقیقت او را به سوی مرگ نزدیک کردی. می‌گوید: اگر کسی علم اخلاق را نداشته باشد و علوم دیگر را هم اکتساب کند در حقیقت با آن علوم، خود را به پرتگاه نابودی انسانیت می‌رساند، چون تازه مغرور می‌شود و احساس می‌کند چیزی دارد. اما اگر علم اخلاق را داشت، اگر فهمید در اخلاق انسان دیگر نه افراط می‌کند نه تفریط، علم دیگر برای او مثمر ثمر خواهد بود.

لذا بعضی از علمای بزرگوار و حتی بعضی مثل افلاطون و ارسطو می‌گویند اصلاً فقط و فقط علم، علم اخلاق است؛ ما بقی زیر مجموعه­ی علم است. آن­ها این­گونه بیان کردند که علم اخلاق علمی ‌است که در حقیقت اکسیر اعظم در آن است. شرافت علم اخلاق نسبت به علوم دیگر این است که آن کسی که علم اخلاق را داشته باشد در حقیقت به بالاترین مراتب صفات انسانی می‌رسد، چون بشر باید به مراتب صفات انسانیش برسد. اگر کسی علم اخلاق را داشته باشد از آن خصایص حیوانیت به اوج مراتب برتر از فرشته می‌رسد. به اوج مراتب برتر از ملک می‌رسد، همان چیزی که پروردگار عالم به او «فَتَبَارَکَ اللهُ أَحسَنُ الخالِقینَ»[4] گفت.

اما آن کسی که علم اخلاق را نداشته باشد خودش را از مقام برتر از ملک، به مقامی ‌می‌رساند که بدتر از هر حیوان پست می‌شود. بزرگان، علمای عظیم­الشأن، آن عرفای عالی مقام، آن خصیصین درگاه حضرت حق وقتی در مقام نصیحت برای کسانی که زمینه­ی نصیحت را داشتند بر می‌آمدند، از جمله آیت­الله بر حق حضرت سلطان العارفین سلطان آبادی بزرگ این گونه بیان می‌کردند، می‌فرمودند: ما باید خودمان را به مقامی‌برسانیم که روز اول خدا به ما داد، ما باید طالب مقام خودمان باشیم، آن مقامی ‌که در حقیقت هر جا می‌رویم ملائکه بر ما سجده کنند «وَ إذ قُلنَا لِلمَلائِکَةِ اسجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِﻟﺎ إِبلیسَ»[5] .

ایشان می‌فرمود: ما بیچاره­ایم اگر به خاطر یک ابلیس کاری کنیم که نه تنها ملائکه از مقام سجده کردن بر ما دست بکشند بلکه کاری کنیم که ملائکه الله به خاطر ابلیس به ما لعن کنند. ابلیس کاری کند که ما در لجنزارهای گناه در کثافت­ها در پستی­ها به جایی برسیم که خطاب پروردگار عالم به ما برسد «أُولئِکَ کَالأَنعام بَل هُم أضَلُّ»[6] مثل چهارپایانند بلکه گمراه­تر.

قرآن کریم و مجید الهی می‌فرماید آن­هایی که غافلند و مقام خودشان را فراموش کردند، مقامشان به آن جایی می‌رسد که قرآن کریم می‌فرماید :«کَالأَنعام بَل هُم أضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الغَافِلُونَ» این­ها مثل چهارپا هستند بلکه بدتر از چهارپایان.

آن عارف عظیم­الشأن بیان فرمودند: برای ما بد است سگی که به صورت ظاهر نجس است اما به خاطر وفایش بر ما لعن کند، بگوید سگ نفس اماره­ی تو مرا روسفید کرد من در وجود خودم لااقل وفا دارم اما تو به جایی رسیدی که حتی بی وفایی. چون اگر بشر مجموعه­ی خوبی­ها را ترک کند مسلم بدانید مجموعه­ی بدی­ها را کسب می‌کند.

از مقام حضیض حیوانیت تا اوج ملکوت

من در مباحث اولیه عرض کردم بزرگان می‌گویند تخلیه و تحلیه. اما این نکته به عنوان کد در ذهنتان بماند که می‌فرمایند هر تخلیه­ای که به وجود آمد یعنی اگر یک عمل زشتی را توانستید در خودتان از بین ببرید، بلافاصله باید جانشین آن عمل بد، عمل خوب بیاید. چرا؟ چون اگر بگویید همه­ی اعمال بد را می‌خواهم یک دفعه از خودم بیرون کنم مسلماً به دلیل خلأیی که در بشر وجود دارد، ناچار است که یک موقعی به عمل بد دیگری بپردازد. گاه یک عمل بدی را ترک می‌کند اما ﻣﺗﺄسفانه یا به عمل بدتری دچار می‌شود یا نه لااقل آن عمل بد را با عمل بد دیگری عوض می‌کند، عمل خوب دیگری را در خودش به وجود نمی‌آورد.

در مقابل می‌خواهم این نکته را اشاره کنم، اگر خوبی­ها از بشر دور شد لاجرم همه­ی بدی­ها در او به وجود می‌آید. لذا به خاطر این است که از چهارپا بدتر می‌شود. بارها به این نکته اشاره کردم، بیان کردند کلاغ دزدی می‌کند اما هنوز که هنوز است کسی جفت­گیری کلاغ را ندیده است. سگ نجس است، درندگی می‌کند اما بسیار باوفا است. اما اگر بشر بی غیرت شد، بی عفت می‌شود، دزد می‌شود، هرچه رذایل و پستی و کثافات است درون خودش جمع می‌کند و کلکسیون تمام بدی­ها می‌شود. در حالی که حیوانات این­گونه نیستند، چهارپا در همان خلقت خودش است. این درد بشر است که بدتر از چهارپا می‌شود.

لذا مرحوم آیت الله سلطان­آبادی می‌فرماید: بشر باید گریه کند، ناله کند که از آن مقام بالای احسن الخالقین به مقام اسفل السافلین رسید. لذا خیلی از بزرگان می‌گویند: اگر از شما سؤال کنند که بهترین آیه و بعد از آن بدترین آیه برای بشر چیست؟ همین آیه­ی «لَقَد خَلَقنَا الإنسانَ فی أحسَنِ التَقویم ثُمَ رَدَّدناهُ أَسفَلِ السافِلینَ»[7] است. چرا؟ چون از احسن که از هر ملکی برتر می‌شد، یک دفعه بیاید پائین پائین پائین تا برسد به اسفل یعنی پست­تر از هر پستی.

آن چیزی که باعث می‌شود انسان از این مقام حضیض حیوانیت به اوج ملکوت برسد علم اخلاق است. جداً کدام علمی، کدام فن و دانشی برتر از علم اخلاق است که پست­ترین موجودات را به شریف­ترین موجودات تبدیل می‌کند؟ شرافت علم اخلاق آن قدر بالاست که اگر کسی بخواهد برای علم اخلاق وقت بگذارد و کلاس­هایی را شرکت کند، هر چقدر هم که وقت بگذارد کم است. چون اگر بخواهد بدون علم اخلاق وارد هر علمی‌ بشود مسلماً خودش را بدبخت می‌کند. اتفاقاً غرور کاذب او را می‌گیرد و در گمراهی و سرگردانی فرو می‌رود یا به واسطه­ی موفقیت­هایی که برای او در کارش، در علمش به وجود می‌آید مسلماً کبر و خودبینی در او به وجود می‌آید که آن وقت بدانید هیچ وقت در مقابل هیچ کس احساس سر فرود آوردن نخواهد کرد، در مقابل پروردگار عالم هم همین طور است، به جایی می‌رسد که احساس می‌کند تمام این مطالب بیخود است، یادش می‌رود که از یک نطفه از یک قطره­ی آبی بوده که اگر آن قطره­ی آب جایی می‌ریخت باید آن را که عین نجاست بود پاک می‌کردند، لباس را آب می‌کشیدند. یادش می‌رود که اصلاً هیچ بود، پوچ بود. اصلاً به اطرافش نگاه نمی‌کند که بعضی­ها به واسطه­ی بعضی از کارهایی که ندانسته انجام دادند تبدیل به انسان­های ناقص الخلقه شدند و یا به واسطه­ی بعضی از اعمال دچار بعضی از مسائل شدند، همه­ی این­ها را فراموش می‌کند. لذا شرافت علم اخلاق اینجا به درد می‌خورد.

علم حقیقی و نافع

پیغمبر اکرم حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) راجع به کسانی که علم دارند اما بدون علم اخلاق، بیان می‌فرمایند: «قَصم ظهری رجلان عالم متهتک و جاهل متنسک»[8] دو گروه کمرم را شکستند اول، عالمی ‌که پرده­در است، عالمی ‌که با علم مردم را بیچاره می‌کند و گروه دوم جاهل­هایی که متعبدند، عبادتی که جاهلانه باشد اصلاً در دین نمی‌پذیرند. هزاری انسان نماز بخواند، اصلاً به درد نمی‌خورد.

اباذر (اعلی الله مقامه الشریف) بیان می‌کند: ما از پیامبر شنیدیم «بابٌ مِنَ العلم نَتَعلَّمه اَحبُّ إِلینا مِن أَلف رَکعَة تَطوعاً»[9] بابی از علم الهی که انسان یاد بگیرد محبوب­تر است نزد ما از هزار رکعت نمازی که با یک حالات به ظاهر خوشی هم باشد (تطوعاً). یک باب علم از هزار رکعت نماز بهتر است.

لذا باز پیامبر اکرم می‌فرمایند: آن­هایی که در علم­های به اصطلاح ظاهری، بدون تزکیه­ی علمی ‌هستند بیچار­ه­اند، این­ها به ظاهر تیزهوشند اما تیزهوشانی که این علم برایشان حاصلی ندارد.

لذا پیامبر نمی‌خواهد تبلیغ به بلاهت بودن کند، بلکه همان­طور که می‌دانید آن قدر در اسلام روایت راجع به علم است که در هیچ مکتب و هیچ دینی نیست. دیگر بالاتر از این نیست که در اسلام اصلاً ما چیزی به اسم فارغ التحصیل نداریم. اسلام می‌گوید «اطلبوا العلم‏ من‏ المهد إلى اللّحد[10]» طلب علم از گهواره تا گور. بگردید، ببینید کدام یک از ادیان چنین حرفی می‌زند، هیچ جای دیگر نداریم. آن قدر راجع به علم روایت داریم که در هیچ جا چنین مطلبی نداریم.

در انجیل حقیقی در سوره سابع عشر پروردگار عالم به حضرت عیسی بن مریم می‌فرماید «وَیلٌ لِمَن سَمِعَ بِالعِلمِ وَ لَم یَطلُبهُ»[11] وای بر آن کس که علم را می‌فهمد، می‌شنود چقدر درجات دارد و چقدر عالی است، اما طلب نمی‌کند «کَیفَ یُحشَرُ مَعَ الجُهَّالِ إلَی النَّارِ» چگونه او با جاهلان در آتش جهنم محشور می‌شود.

باز می‌فرماید: «اطلُبُو العِلمَ وَ تَعَلَّمُوهُ» طلب علم کنید و یاد دهید «فَإنَّ العِلمَ إِن لَم یُسعِدکُم لَم یُشقِکُم» خصوصیت علم این است که اگر شما را سعادتمند نکند، اقل قضیه شما را شقی نمی‌کند «وَ إِن لَم یَرفَعکُم لَم یَضَعکُم» اگر شما را بالا نبرد اقلاً ضایع نمی‌کند، پائین نمی‌آورد «وَ إن لَم یُغنِکُم لَم یُفقِرکُم» اگر شما را غنی نکند، تا حالا کسی را علم فقیر نکرده است.

برعکس آن­هایی که علم دارند غنی­اند. امکان دارد یک تاجر به خاطر یک لحظه غفلت چک­هایش در بازار یا کارخانه یا در جایی که هست زمین بخورد - که خدا برای هیچ احدی نیاورد - در اوج سرمایه­دار بودن به صورت ظاهری، در اوج عزت؛ عزت ظاهری، عزت حقیقی این نیست اما به صورت ظاهر، یک دفعه احساس پوچی کردن.

اما شما نگاه کنید، گر چه راجع به علم نباید معامله­ی مادی کرد، اما آن کسی که اقلاً علم دارد مثلاً دیده­اید تدریس خصوصی می‌گذارد، چون این یک سرمایه­ی درونی است، علم اگر انسان را غنی نکند، فقیر نمی‌کند. «وَ إن لَم یَنفَعکُم لَم یَضُرَّکُم» اگر نفع نرساند (که می‌رساند) ضرر به انسان نمی‌رساند.

«وَ لَا تَقُولُوا نَخَافُ أن نَعلَمَ فَلَا نَعمَلَ» بیان نکنید که ما می‌ترسیم یاد بگیریم اما عمل نکنیم. چون بعضی­ها به خاطر این‌که نکند عمل نکنند به دنبال علم نمی‌روند. این هم یکی از حربه­های شیطان است، شیطان حربه­های زیادی دارد، وسوسه­گر ماهری است. می‌گوید تو که نمی‌توانی، برای چه می‌خواهی دنبال آن بروی؟ اما می‌فرماید طوری نباشد که بترسی اگر یاد بگیری، عمل نمی‌کنی.

«وَلکِن قُولُوا نَرجُوا أن نَعلَمَ وَ نَعمَلَ» بلکه بگو امیدوارم یاد بگیرم و عمل هم بکنم. «وَالعِلمُ یَشفَعُ لِصاحِبِهِ» یکی از خصوصیات علم این است که صاحبش را شفاعت می‌کند. «وَ حَقُّ عَلَی اللهِ أَن لَا یُخزِیَهُ» و حق است بر خدا که او را ذلیل نکند.

«إِنَّ اللهَ تَعالی یَقُولُ یَومَ القِیامَةِ» فردای قیامت پروردگار عالم بیان می‌فرماید «یَا مَعشَرَ العُلَمَاءِ مَا ظَنُّکُم بِرَبِّکُم» ای گروه علما ظن و گمان شما به پروردگارتان ‌چه بوده است؟ «فَیَقُولُونَ ظَنُّنا أَن یَرحَمنا وَ یَغفِرَ لَنَا» - حتی عالم حقیقی هم این گونه نمی‌گوید که من ظن و گمانم به علمم است، من علم داشتم - می‌گویند ظن و گمان ما این بود که «أَن یَرحَمنا وَ یَغفِرَ لَنَا» تو به ما رحم می‌کنی و تو ما را می‌آمرزی.

«فَیَقُولُ الله تَعالی فَإِنِّی قَد فَعَلتُ إِنِّی استَودَعتُکُم حِکمَتِی لَا لِشَرِّ أَرَدتُهُ بِکُم بَل لِخَیرٍ أَرَدتَهُ بِکُم» خداوند بیان می­کند: من حکمتم را قرار دادم نه آن که برای شما شر باشد بلکه خواستم خیر باشد «فَادخُلُوا فِی صَالِحِ عِبَادِی إِلَی جَنَّتِی بِرَحمَتِی» داخل شوید در عباد صالح من در جنتی که به رحمت من است.

روایات راجع به علم زیاد است اما عرض کردیم بعضی از بزرگان بیان کرده­اند که اصلاً علم حقیقی علم اخلاق است، ما بقی زیر مجموعه­ی علم اخلاق است. شاید شما بگویید علوم دیگر هم به درد بشر می‌خورد و همین طور هم هست و باید باشد، خود حضرات معصومین آن علوم را هم تدریس می‌کردند. اما اگر آن علوم بدون علم اخلاق باشد، می‌فرمایند « البلاهة ... ادنى‏ الى الخلاص من فطانة بتراء»[12] آن کسی که کودن است به نجات و رستگاری نزدیک­تر است از آن تیزهوش بی حاصل.

ببینید چقدر راجع به علم روایت داریم و یک نمونه هم خواندم، اما اگر بنا باشد که علمی ‌بدون تزکیه باشد آن کسی که کودن است به نجات و رستگاری، به خلاص شدن نزدیکتر است از آن تیز هوش بی حاصل؛ یعنی آن کسی که علم دارد اما تزکیه نکرده، خودش را بدبخت کرده است. غرور علمی ‌او را می‌گیرد. می‌شود «العلم حجاب الاکبر» این علم برایش حجاب می‌شود. دیگر فکر می‌کند خبری است.

یادم نمی‌رود با علامه محمد تقی جعفری (اعلی الله مقامه الشریف) محضر پروفسور حسابی (اعلی الله مقامه) رسیدیم ایشان نکته­ای را اشاره کردند، فرمودند: آن چیزی که باعث شد من - اولاً خودشان می‌گفتند این‌که لقب پروفسور به من دادند اصلاً نمی‌فهمم یعنی چه، این حرف­ها را قبول نداشت - چیزی به دست بیاورم به خاطر رعایت کردن اخلاق بوده است. من بسیار به مادرم احترام می‌گذاشتم - پدر ایشان به خاطر رسیدن به یک وزارتی، مادر ایشان را در لبنان با بچه­ها تنها گذاشت که جریانی دارد - هر چه مادر گفت، ما گوش دادیم احترام گذاشتیم. فرمود: در اوجی که همه نوع شهوات برای من فراهم بود در اروپا و در خود لبنان که به عنوان عروس خاورمیانه بود، یک بار دستم به نامحرمی ‌دراز نشد.

این علم علمی ‌است که باقی می‌ماند. این علم، علم الهی است. لذا این علم می‌شود علم شرافت اخلاق. اما اگر بنا باشد علمی ‌بدون این­ها باشد، طبیعی است امروزه می‌بینید به دنبال این می‌گردند که چه وسیله­ای را برای از بین بردن بشر به کار گیرند، این‌که چه کنیم که خود باشیم و دیگران نباشند. لذا عنایت به این مطلب داشته باشیم که شرافت علم اخلاق نسبت به علوم دیگر چقدر برتر است.

حالا چگونگی ورود به این­ها را بیان خواهیم کرد که اول، شناخت قوای خودمان است، ما چند تا قوا داریم؟ قوای عقل چیست؟ قوای دیگر چیست؟ که ان شاءالله به فضل الهی این­ها را به مرور بررسی خواهیم کرد.

والسلام علی من اتبع الهدی