درس اخلاق

جلسه51                                                                                                                                   86/2/12

پیله درونی و حقیقتی درباره حب آن

بزرگان اخلاق و کُمّل اولیای الهی بیان می­فرمایند اگر کسی بتواند از نفس امّاره خودش نجات پیدا بکند همان لحظه معراج اوست. مثل بسیار عالی را عارف عظیم الشأن شیخ بهائی (اعلی الله مقامه الشریف) بیان می­کند و آن این است که نفس امّاره برای انسان مثل پیله ایست که او را از همه حقایق و از همه مسائل الهی دور می­کند. شناخت نفس امّاره به تعبیر سلطان­العارفین حضرت سلطان­آبادی بزرگ (اعلی الله مقامه الشریف) اوجب واجبات است. علامه حلّی راجع به شناخت نفس امّاره یک تعبیر عالی دارد که اگر کسی امّاره را نشناسد؛ این امر کننده به بدی­ها، اگر انسان هزار عبادات داشته باشد چون عباداتش پیچیده به مسائل نفس امّاره است از این عبادات بهره نمی­برد، فیض­ ­و حظ نمی­برد.

وقتی از مرحوم عارف بی­بدیل آیت الله آسید­ علی ­آقای­ قاضی (اعلی الله مقامه الشریف) سؤال شد که پس این معراج چه شد؟ این­ همه نماز می­خوانیم پس چرا معراجی نمی­بینیم پس این مقام محمود چه شد؟ وعده حضرت حق که در قرآن بیان می­فرمایند «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ»[1]، آن قیام در دل شب که «عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»، را در پی دارد. (که در قرآن کریم و مجید الهی یک بار بیشتر لفظ محمود بیان نفرموده، آن هم در راستای خیزش در دل شب است.) سؤال می­کنند ما شب­ها قیام داریم شب­ها قعود داریم پس بحث مقام محمود کجاست؟ حضرتشان در جواب بیان فرمودند تا خودت را در پیله­ای پیچانده­ای و اعمالت در آن پیله است، این عمل تو عروجی ندارد تا تو را به معراج برساند. آن عمل حمدی به عنوان حمد حقیقی نیست تا تو به مقام محمود برسی بلکه بیان فرمودند آن نفس امّاره است.

اگر کسی بخواهد به نفس مطمئنه برسد راهش این است که اول بداند نفس امّاره چیست تا نفس امّاره را نشناسد تا راه مبارزه با نفس امّاره را نداند اصلاً چیزی به نام نفس مطمئنه برای انسان حاصل نمی­شود. لذا آن­قدر در مباحث و مطالب راجع به نفس امّاره صحبت شده که حضرت امام العارفین حضرت امام (اعلی الله مقامه الشریف) در درس اخلاقشان قبل از قیام سال 42 بیان می­فرمودند به نظرم این­طور می آید که نظر مبارکشان صحیح­ترین نظر هست که اگر کسی عمرش را بگذارد برای شناخت نفس امّاره و عمرش را بگذارد برای مبارزه با نفس امّاره ولو به اینکه خیلی از مطالب را هم به صورت ظاهر نگذارند ارزش دارد. آن­ها که در محضر مبارکشان بودند و تلمّذ ­می کردند بیان می­فرمودند که حضرت این­طوری بیان فرمودند: اگر بفهمیم که رمز پیروزی بر همه مسائل و رمز گشودن قفل­های نامرئی ابواب الهی همین شناخت نفس امّاره است بیهوده بیان نشده، مرحوم ابوی (اعلی الله مقامه الشریف) بیان می­فرمودند: حضرت امام (اعلی الله مقامه الشریف) تأکیدی که راجع به نفس امّاره داشتند راجع به هیچ مطلبی این­گونه تأکید نداشتند، اساتید عظیم الشأن که محضر ایشان را درک کردند آن­ها هم همین مطلب را می­فرمایند.

لذا اگر کسی بخواهد به نفس مطمئنه آن نفس مطمئنه­ای که عزّوجل خطاب ارجعی را یک بار بیشتر در قرآن نیاورده است جنّات داریم رضوان داریم امّا جَنَّتی یکبار داریم، «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی‏ إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلی‏ فی‏ عِبادی وَ ادْخُلی‏ جَنَّتی»[2]، آن جنّتی که دیگر بحث حور العین­ها نیست یا دیگر نگاه به اکل­ها و شُرب­های لذیذ نیست، اوست و رب العالمین، بنده است و حضرت حق، عابد است و معبود. اگر کسی بخواهد به آن مقام برسد همین هست که نفس امّاره را بشناسد و راه مبارزه با نفس امّاره را بشناسد. اگر شناخت و راه مبارزه­اش را هم متوجه شد صددرصد خودبه­خود بعد از این مرحله به نفس مطمئنه وارد شده چه بخواهد چه نخواهد.

لذا در رابطه با نفس و تجرّد نفس بزرگان دین علامه طباطبائی (اعلی الله مقامه الشریف) در رابطه با آیه «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ»[3]، این­گونه بیان می­فرمایند، می­فرمایند: اگر کسی خودش با دست خودش نفس امّاره را بکشد حیات ابدی دارد. اول این است که نفس امّاره را بکشد بعد از آن شهادت در راه خدا. اگر انسان در راه خدا «لِمَنْ یُقْتَلُ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ»، نفس امّاره را به قتل برساند آن­ هم در راه خدا فی سبیل الله یعنی اصلاً انسان فقط او را ببیند. می­دانید چرا انسان گرفتار نفس امّاره است برای اینکه تعبیری را عرفای عظیم الشأن دارند و این تعبیر حَسَبش روایات شریفه است که تعبیرشان این است چون عزیزترین شیء نزد انسان نفس امّاره خودش است، مطابق نظر محققین انسان فرزندش را خیلی دوست دارد و حیوانات هم همین­طور انسان هم بعد حیوانی دارد الانسان حیوان ناطق، خوب آن مشترکی که بین ما و انعام هست خصایص نفسانی است ولی یکی از آن ها حبّ ولد هست، گروهی امتحان کردند بین حیوانات دیدند بیشترین کسی که از فرزندش دفاع می­کند میمون است. مشاهده کردند که اگر شیر نر غریبه­ای وارد شود بچه­های کوچک را می­درد شیر ماده فرار می­کند از دور می­بیند ناله می­کند اما قدرتی ندارد حرکت بکند. اما میمون دفاع می­کند. در مرحله اول یکی از قفس ها را از پایین داغ کردند میمون مادر بچه را گرفت و رفت بالای دیوار جیغ می­زد سر و صدا می­کرد بعد بالا را هم داغ کردند نهایتاً آنجایی که انسان یا حیوان نفس خودش را بیشتر دوست دارد این میمون بعد از آن فریادها، حرکات، دوندگی­ها آخرین کاری که دیدند کرد میمون دید نمی­تواند همه جا سوزش دارد بچه خودش را زیر پای خودش گذاشت کشت. گاه انسان این­طور آن بعد حیوانیش آن قدر قوی می­شود که حاضر است همه چیز را فدا کند. این افراد که فردای قیامت می­آیند بیان می­کنند حاضریم همه چیز را فدا کنیم و در مناجات امیرالمومنین که مشهور به مناجات مسجد کوفه است مولی الموالی آن مطالب را بیان می­کند که انسان حاضر است دیگران را فدا کند اما خودش نجات پیدا کند. این همان نفس امااره است منتها حدّت و شدّت آن در بلایا معلوم می­شود.

لذا برای همین است که اولیای الهی بیان می­کنند و از جمله مولی الموالی امیرالمونین اسدالله الغالب علی بن ابیطالب (ص) می­فرمایند که: نفس امّاره محبوب­ترین مطلب می­شود نزد قلوب غیر طاهر «الرَّجُلُ حَیْثُ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ إِنْ صَانَهَا ارْتَفَعَتْ وَ إِنِ ابْتَذَلَهَا اتَّضَعَتْ»[4] برای اینکه او را خیلی دوست دارد عشقی که برای اوست خیلی زیاد است، می­فرمایند بشر جایگاه خودش را، بر­می­گزیند. خودش، خودش را می­تواند انتخاب کند می­تواند بالا برود ارتفع. منتها اگر بخواهد بالا برود شرط دارد شرطش هم این است که خودش را از همه بدی­ها، آلودگی­ها، زشتی­ها، پلشتی­ها محافظت کند اما می­تواند پائین بیاورد پست شود «کَالأنعَام»[5] به تعبیر قرآن کریم و مجید الهی انعام نه چهارپا نه «بَلْ هُمْ أَضَلُّ», خیلی بده. یکی از مطالبی که سید مرتضی (اعلی الله مقامه الشریف) آن مرجع بزرگوار و عظیم الشأن آن شاگرد مبرّز و ممتاز اول مرجع دین حضرت شیخنا الأعظم حضرت مفید عزیز (روحی له الفداه و سلام الله علیه) بیان کردند اینکه فرمودند که هر موقع حضرت شیخنا الأعظم حضرت مفید عزیز (س) به این آیه می­رسیدند می­فرمودند دردناک­تر از این نمی­شود که عزّوجل با باب افعل التفضیل خطاب به بشر بکند که تو حتی انعام نیستی «بَلْ هُمْ أَضَلُّ» هستی أضل می­دانید یعنی چه؟ یعنی خیلی پست، پست نه پست­تر نه پست­ترین «بَلْ هُمْ أَضَلُّ». سید مرتضی (اعلی الله مقامه الشریف) بیان می­فرمایند: وقتی این را حضرت استادالمراجع بیان ­می­فرمودند اشک از دیدگانشان جاری می­شد، آن هم آن حضرتی که وجود مقدس حضرت صاحب و مولا و سید و سالارمان حضرت حجت بن الحسن المهدی (صلوات الله و سلامه علیه و عجل الله تعالی فرجه الشریف) او را أخ السدید می­نامند, آن شخصیت اشک می­ریخت.

نیت, کلید راه گشا

اینکه عرض می­کنم بحث اخلاق را قائل به این نبودم که بخواهم بنده بگویم به خاطر اصراری که عزیزان داشتند می گویم منتها خطاب به نفس خودم بیان می کنم. این که می­بینید ما بارها هم این آیه را می­خوانیم اما تکان نمی­خوریم برای این است که نفهمیدیم درک نکردیم برای این است که دچار آن پیله هستیم، به نفس امّاره، گرفتاریم. وقتی که انسان گرفتار است دیگر چشمش کور هست «صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ»[6] نور را نمی­بیند مطالب را نمی­فهمد وقتی روح آماده نباشد قلب تکان نمی­خورد، وقتی ضلالت­ها، گناه­ها انسان را رها نکرده باشد دیگر هیچ آوازی هیچ ندای ملکوتی که بالاترین ندای ملکوتی قرآن است او را تکان نمی­دهد علت اینکه ما نفس امّاره را دوست داریم این است که خدا را نمی­شناسیم معرفت به خدا نداریم در جلسه گذشته یک راه حل را از قول حضرات معصومین عرض کردم اولاً عرض کردیم مرحله نخست این است چون خود انسان وازیآاایتابسمباابیسیبما نمی­تواند به­خودی­خود به علت گرفتار بودن به نفس امّاره خودش خودش را نجات بدهد یک ناجی و یک هادی می­خواهد باید پناه ببرد به حضرت حق، قل أعوذ برب النّاس، راجع به پناه بردن که عرض کردیم اولین مرحله نفس امّاره وساوس است. وسوسه­هایی که انسان را آرام آرام به سمت آن عملکرد می­برد. اولین مرحله انسان را گرفتار می­کند. عزیزان برای همین است که می­گویند وساوس ساختار نیت­هاست بارها و بارها شنیده­اید و خوانده­اید که «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّات»[7]، اگر نیت نیت الهی شد عمل خود­به­خود زاده نیات الهی می­شود این کد را در ذهنتان داشته باشید و این کد این است که چه کنیم اعمال­مان الهی بشود جواب این است تمام اعمال بشر زاده نیاتش است اعمال مولود نیات بشر است اگر نیات الهی شد اعمال الهی است اما اگر نیات شیطانی شد گرچه عمل صورتش صورت الهی است اما مع­الاسف ولو نماز شب هم باشد انسان به جایی نمی­رسد گرچه دیگر توفیق نماز شب هم به انسان دست نمی­دهد. آن نماز شبی که بزرگان بیان فرمودند حضرت­امام (اعلی الله مقامه الشریف) در درس اخلاقشان بیان می­فرمودند: اگر عزت دنیا را می­خواهید در دل شب می دهند اگر عزت اُخری را می­خواهید در دل شب می دهند. گرچه اگر کسی نیتش هم این باشد که به تعبیر حضرت شیخنا الاعظم توفیق پیدا نمی­کند. به نظر می­رسد حسب ترغیب حضرت­امام بیان فرمودند که اگر می­خواهی در دل مردم جای بگیری دل شب. اما اگر کسی نیتش این باشد چون «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّات» است اگر نیت غیر خدایی بشود ولو عمل ظاهرش الهی است اما اثر گذار نیست نه تنها اثرگذار نیست بلکه انسان آرام آرام خسته می­شود و انجام نمی­دهد. چرا؟ چون ثمره­ای از آن ندیده طبیعی است بشر به دنبال ثمره می­گردد انسان یک مدت اگر عملی را انجام داد ثمره­ای دید صددرصد ادامه می­دهد اما اگر ثمره­ای را ندید آن را رها می­کند حتی گاهی به تعبیر بزرگان تشکیک در مطلب می­کند که آیا چنین چیزی صحت دارد یا نه. چرا؟ چون وقتی خودش نرسیده فکر می­کند دیگر وجود ندارد.

تعبیر خوبی را آن مرد آهنگر به آسید­ هاشم حداد که خودش هم آهنگر بود بیان می­کند که همین نقطه آغاز آشناییش با عارف عظیم الشأن آیت الله سید­علی­آقای ­قاضی می­شود و آن تعبیر این است آسید­ هاشم حداد (اعلی الله مقامه الشریف) بیان می­کند من اول به این مطلب شک داشتم که چیزی به نام طی الارض هست یا نه؟ این مرد الهی که سر راه ایشان قرار گرفت به یک عمل نشان داد بعد گفت می­ترسم به تو بگم طی الجوّ هم وجود دارد علاوه بر طی الارض و تو که طی الارض را نمی­شناسی بخواهی منکر همه حقایق شوی. می­دانید چرا؟ چون بستگی به درجات دارد هرچه نیت پاک­تر باشد عمل سالم­تر است. برای همین است که انسان همیشه باید به خدا پناه ببرد اگر کسی این­طوری شد مطالب را درک می­کند دلیلش هم این است ما نمی­فهمیم و گاهی تشکیک در مطلب می­کنیم و گاه به انکار و تکفیر این مطلب می­پردازیم. آیت الله سید­علی­آقای ­قاضی (اعلی الله مقامه الشریف) برای آسید­هاشم حداد دلیلش را این طور بیان می­کند می گوید: ببینید وجود نازنین حضرت اباذر یار صدیق نبوت وولایت بود به تعبیر حضرت استاد مولانا العارف علامه حسن زاده آملی (دام ظله الله عالی) می­فرمودند حق بر این است که نام امثال اباذر و مقداد با لفظ سلام الله علیه گفته شود تعبیر ایشان این بود که آب دهان اباذر عالِم پرور است. اما پیامبر و مولی الموالی بیان فرمودند که آن مطالبی را که حضرت سلمان محمدی می­دانست اگر برای اباذر مکشوف می­شد به قاتل سلمان درود می­فرستاد چون او در حدی نبود که مطالب سلمان را درک کند نکته خیلی مهمی است اگر انسان بفهمد که نفس امّاره در مرحله اول مطالب نیّات است، نیات اگر خراب بود وساوس بر دل انسان حاکم می­شود همان وساوسی که جلسه گذشته بیان کردیم.

راه مبارزه با وسوسه

چگونه با این وساوس مبارزه کنیم؟ بیان شد چگونه با وساوس باید مبارزه کرد روایات بیان فرمودند همین مطلب همین مسایل باعث می­شود اگر کسی نفس را رها کند بیچاره است مولی الموالی امیر المؤمنین حضرت علی بن ابیطالب (صلوات الله و سلامه علیه) می­فرمایند «اشْتِغَالُکَ بِمَعَایِبِ نَفْسِکَ یَکْفِیکَ الْعَارَ»[8]، اگر پرداختی به معایب نفست و خودت فهمیدی معایب نفست را, تو را از ننگ دور می­کند یعنی در مرحله بالا انسان از این پیچیدگی بیرون می آید این را اگر انسان بفهمد تمام است.

برای همین است که بزرگان دین­ عرفای عظیم الشأن این­گونه بیان می­کنند آیت الله نائینی (اعلی الله مقامه الشریف) در قنوت نماز شبش به گفته شاگردانش می­گفت الهی أعوذ بک من نفسی قبل أعوذ بک من الشیطان، بعد می­فرمود «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی»[9]، اگر کسی جداً این­طور خودش را در معرض خطر ببیند آن وقت این پناه بردن همیشگی است. چه کنیم چطور پناه ببریم راه دارد یکی از وسوسه­ها که بیان شد. تعبیر دومی که بیان کردیم این است عزّوجل می­فرماید «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاس»[10]، چرا «رب» می­گوید نمی­گوید «اله الناس»؟ چون بحث سر تربیت است و اگر تربیت تربیت الهی شد تمام است رب یعنی مربی حقیقی یعنی حضرت ح چه موقع است که انسان تربیت دینی، تربیت الهی را بپذیرد؟

1-    همان که پناه ببرد به خدا 2- یاد باری­تعالی بودن.

یاد باری­تعالی بودن یکی از نکات بسیار مهم است که اگر کسی این را تأمل بکند آن وقت تمام مسایل برایش حل می­شود حتی باری­تعالی در سوره رعد که قسمتی از آیه را همیشه تکرار می­کنیم اما خوب است قسم اولش را تأمل کنیم که آن قسم دوم بخاطر قسم اول درست می­شود می­فرمایند: «الَّذینَ آمَنُوا» ایمان بیاورد انسان, یعنی معرفت. بزرگان بیان می­فرمایند یعنی معرفت به باری­تعالی «وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ» دل هایشان به یاد خدا آرامش می­یابد، «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[11]. همین طور است یاد خدا آرامش حقیقی به انسان می­دهد ببینید.

در قرآن کریم و مجید الهی یکی از خصایص منافقین را عزّوجل بیان می­کند بعد خطاب به مومنین می­فرماید شما این­طوری نباشید. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»[12]. ای کسانی که ایمان آورده­اید اموال و اولادتان شما را از یاد خدا مشغول نکنند طوری نشود که یاد خدا از بین برود بخصوص وقتی اول اموال را بیان می­فرماید (ببینید حتی آن­هائی که مجاهده با نفس را می­گویند اول بحث مجاهده با نفس هست بعد مجاهده با دشمن بیرونی که وقتی انسان می­جنگد با انسان نماها برای چه می­جنگد؟ برای اینکه آن ها شیاطین جن و انسی هستند که قرآن می­فرماید «مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ»[13]، آن ها نمی­خواهند انسان­ها عبادت کنند.) «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله باموالهم و انفسهم»، اول اموال هست هرجا عزّوجل خواسته مطلبی را بیان بکند اول اموال را بیان می­کند. گاهی حب به مال یاد خدا را از بین می­برد، «أَلْهاکُمُ التَّکاثُر حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ»[14]، یاد خدا را از بین می­برد لذا بیان انفاق در راه خدا آمذ.

وقتی آمدند محضر آیت الله نائینی گفتند چه کنیم یاد خدا زنده شود فرمودند: مقدار مبلغی بخشش کنید. خودتان برای خودتان فرض بکنید غیر از خمس که یک پنجم از اموال واجب می­شود بپردازیم که آن از طرف خداست اما اینجا خودتان برای خودتان واجب کنید که یک مقدار از اموالتان را در راه خدا بدهید که این حب مال از دلتان کنده شود آن وقت انسان آرامش می­گیرد من یک نکته را عرض بکنم إن­شاءالله جلسه بعد بحث یاد خدا و مراحل یاد خدا را عرض کنم. یاد خدا یعنی ذکر یکی زبانی است, یکی قلبی است, یکی فکری است این ها چیست؟ و نکاتی که یزرگان بیان فرمودند.

چون گاهی بعضی مواقع انسان روایات را می­خواند یا می­شنود اما جداً نیاز به تعبیر و تفسیر دارد و آن تعبیر و تفسیری به دل انسان می­نشیند که از اهل عمل باشد همان کمّل اولیا، همان خصیصین درگاه حق، همان عرفای عظیم الشأن همان­هایی که هرچه می­کنند برای خداست. فکر می­کنید مثلاً امثال آیت الله العظمی بهجت (حفظه الله) یا بزرگان دیگری که در مقام معرفت قرار می­گیرند خوششان می­آید؟ هیهات, هیهات. اما حتی این را یک نوع امتحان الهی می­دانند ، دل شب آن ها را من و شما خبر نداریم چه غوغایی است آن ها بیشتر داد می­زنند ما آرامش روحشان را دیدیم، مباحث و تدریس­شان را دیدیم، واقعاً نظر به وجه این عالمان بیان شده که عبادت است، واقعاً عبادت است، چون وقتی انسان این ها را می­بیند یاد خدا می­کنه.

آیت الله العظمی بهجت (حفظه الله) حسب آن حرف­های بی­ربطی که زده بودند و نامه­ای که پدرشان داده بود از بودن با آیت الله قاضی محروم شد. لذا به محضر آیت الله العظمی آسید ابوالحسن اصفهانی می­رسید (آن مرجع یکه تاز آن عارف آن کسی که توقیع از وجود مقدس آقامون یعنی دست خط مبارک آقا و مولا و سید و صاحب و سالارمون برای او آمده) وقتی از ایشان پرسیده بودند چه کنم؟ فرموده بودند: که چون خود استاد گفته نزد من نیا, نرو, اگر پدرتان هم گفته بود نروی ولی ایشان نمی­گفت نیا، من می­گفتم برو، تو می­توانی بهره­مند شوی, سرت را پایین بینداز و خودت را نگاه کن اما سر راهشان بایست و فقط نگاه کن نظر به وجه او برای تو کفایت می­کند. این ها چه کسانی هستند این ها چه راهی را طی کردند که جدی نگاه به چهره ملکوتی ­شان انسان را یاد خدا می­اندازد. یکی از تعابیری که یکی از عرفای عظیم الشأن در بحث خصوصی بیان می­فرمودند یکی از اذکار این است که انسان آن بزرگانی را که می­داند آن ها اهل حال و تقوی هستند برود آن ها را فقط نگاه کن در محضرشان بنشیند این می­شود ذکر. اگر جدی کسی این­طور شود چه می­شود. مولی الموالی امیر المومنین اسد الله الغالب علی بن ابیطالب (ص) بیان می­فرمودند «الذِّکْرُ لَذَّةُ الْمُحِبِّینَ»[15]، بزرگان یاد خدا بودن را همین گفتن لا اله الّا الله، سبحان الله، عزیزان گاهی اگر ذکر می­گوییم حالا در بحث ذکر لسانی یک مقدارش را عرض می­کنم که به قلبمان بنشیند بدانیم چه می­گوییم، می­شود سریع گفت سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله، اما انسان آرام بگوید سبحان الله، سبحان الله، سبحان الله، الله اکبر آن اکبریت حضرت حق در قلب انسان بنشیند بفهمد یکی از یادهای خدا همین ذکرهاست. یکی هم اینکه انسان همیشه یاد خدا باشد. این لذت محبّین، آن هایی که خدا را دوست دارند لذت می­برند. کسی که عاشق کسی باشد دوست دارد همیشه اسم او را بیاورد، یاد او باشد، ذکر او به لبش باشد، چه ذکری بالاتر از یاد حضرت حق، خود ذکر باعث می­شود نفس امّاره بر انسان حمله نکند یک جا وجود مقدس حضرت صادق القول والفعل بیان می­فرمایند: اگر شما یاد خدا بودید شیطان می­آید طرف شما اما وقتی می­بیند شما هم یاد خدایید هم ذکر خدا را می گوئید بازبانتان. ولو به اینکه انسان خدا خدا بکند آمدن شیطان فایده ندارد. اگر انسان یاد خدا باشد ذکر خدا را بگوید، حضرت صادق القول والفعل می­فرمایند شیطان می آید اما یک حایل بزرگی را می­بیند هرچه می­خواهد وارد بشود می­بیند که نمی­تواند. تا آن زمانی که انسان یادش یاد خداست ذکرش ذکر خداست شیطان بر او غلبه پیدا نمی­کند.

وجود مقدس حضرت سید الساجدین امام العارفین زین العابدین آقا علی بن الحسین (صلوات الله و سلامه علیه) (در بحارالانوار جلد 94) در دعا می­فرمایند «أستَغفِرُکَ مِن کُلِّ لَذَّةٍ بِغَیرِ ذِکرِکَ»[16]، عجیب معصومین با خدا مناجات­هایی دارند، جدی دعا و ذکر را هم اگر می­خواهیم بگوئیم باید از لسان حضرات معصومین باشد آن ها یاد ما بدهند، هادی آن ها هستند، ناجی آن ها هستند، «أستَغفِرُکَ مِن کُلِّ لَذَّةٍ بِغَیرِ ذِکرِکَ»، خدایا چه لذتی, من پناه می­برم به تو، استغفار می­کنم از هر لذتی به غیر لذت یاد تو، اگر لذتی باشد فقط باید لذت او باشد «وَ مِن کُلِّ راحَةٍ بِغَیرِ اُنسِکَ»، اگر کسی بخواهد راحتی داشته باشد این بهترین راهنماست جداً این طور است خیلی مواقع اولیای الهی مشکلات دارند خیلی مشکلات هم دارند مشکلات دنیوی، این طور نیست که فکر کنیم مشکل ندارند اما یک طمأنینه و آرامشی دارند وقتی انسان این ها را نگاه می­کند فکر می­کند این ها اصلاً در دنیا مشکلی ندارند چه چیزی عامل این مطلب هست چه چیزی باعث می­شود که این ها دغدغه خاطر نداشته باشند، و این برای این است که انس با خدا دارند راحتند راحت، و «وَ مِن کُلِّ سُرُورٍ بِغَیرِ قُربِکَ»، می­دانید چه چیز آن ها را شاد می­کند؟ آن موقعی که قرب خدا را داشته باشند. برای همین است با اینکه روز فعالیت دارند فعل و کارشان، زحمتی که می­کشند، عرقی که می­ریزند، بیلی که می­زنند، تدریسی که می­کنند، هر چه هست برای خداست اما می­دانید چه چیزی را دوست دارند، دوست دارند شب شود در دل شب یک سروری پیدا می­کنند یک بهجتی پیدا می­کنند، چرا؟ چون دیگر خلوت شده یک احساس خلوت با خدا، خوشا به حالشان!

گرچه این ها برای امثال من وصف العیش است. قرب خدا آ نقدر آن ها را آرام می­کند شاد می­کند سرور برای آن ها دارد فکر هیچ چیزی نیستند حتی بوسیدن فرزند و با رفقا بودن چون امر خداست و یاد خدا هستند و چون خدا گفته. ولی قرب خدا در دل شب برای آن ها هست، «وَ مِن کُلِّ شُغُلٍ بِغَیرِ طاعَتِکَ»، من را مشغول کند به غیر از طاعت تو، «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ»[17]