درس اخلاق

جلسه 53                                                                                                                               86/3/2

دور در خودشناسی و خداشناسی

آن چه راجع به نفس بشر است، این است که بشر چون خود مخلوق خود نیست و خود خالق خود نیست، طبعاً نمی­تواند درک حقیقی از نفس داشته باشد الّا به اینکه به خود خالق پناه ببرد. اگر کسی جداً می­خواهد نفس را بشناسد، باید حضرت رب الارباب را بشناسد و صددرصد کسی که خود را نشناخت، حضرت رب­الارباب را هم نمی­شناسد، «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّهُ»[1]؛یعنی به تعبیر صدرالمتألهین یک حالت دور در معرفت شناسی است، امّا دوریست که به اجبار برای اوست، یعنی چه؟ یعنی ما در شناخت نفس باید به خود باری­تعالی پناه ببریم گرچه خود شناخت نفس عامل شناخت باری­تعالی است.

محال است بشر با محدودیتی که دارد بتواند حقیقتاً باری­تعالی را بشناسد. بارها بیان کردیم بشر مخلوق است از باب مفعول و چون مخلوق است، محدود است. آن کس که محدود است صددرصد آن بی­انتها، آن بی­حد را نمی­شناسد.

تمثیلی را در بحث فلسفه می­زنند می­گویند محدود در قالب است. قالب، حدش این است که در وجود خودش دور می­زند، اما این را که صورت بیرونی قالب چیست، نمی­داند و حتی خود را هم به حقیقت نمی­­شناسد. حال چطور می­تواند حضرت باری­تعالی را بشناسد؟ ولی ناچار است برای اینکه خودشناس شود به آن کسی که او را خلق کرده پناه ببرد، یعنی حضرت خالق.

پناه حقیقی و بازتاب یاد حضرت حق

لذا برای همین است که بیان کردیم انسان باید نفس را تربیت کند و به دست حضرت رب الارباب بسپارد. «قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ النّاس»[2] می­دانید پناه حقیقی چیست؟ پناه حقیقی این است که انسان در این پناه، دیگر خودبین نباشد.

ذکر، مقابل غفلت است. برای همین کسانی که خودبین هستند غافلند. اگر کسی جداً خداشناس شد، جداً فهمید کس دیگری هست، دیگر خودبین نیست. ذکر به معنی یاد است؛ یاد همه خوبی­ها، اگر بنا شد انسان تربیت شود و مربی، حضرت رب الارباب باشد، صددرصد جز یاد او هیچ یادی را نباید در ذهن خودش داشته باشد.

خودبین یعنی دیگربین

یک نکته­ای که بزرگان، عرفای عظیم الشأن، کُمّل اولیا، خصیصین حضرت حق بیان می­کنند این است اگر کسی دائم یاد خدا بود، خصوصیت ذکر حضرت حق این است که اصلاً دیگر خود را نمی­بیند که بخواهد کس دیگر را ببیند. می­دانید چرا یک عده دوست دارند در مقابل دیگران جلوه داشته باشند؟ برای اینکه خودشان را می­بینند. کسی که خود را دید طبعاً دیگران را هم می­بیند.

حضرت سلطان آبادی بزرگ آن عارف بی­بدیل، سلطان العارفین(اعلی الله مقامه الشریف) تعبیر دیگری را اخذ می­کنند که این تعبیر به نظر تعبیر بسیار عالی است، در­­ حد معرفت اولیای الهی است و آن این است می­فرمایند آن کسی که خودبین شد بیچاره است در حقیقت دیگربین است، چون او دیگران را دوست دارد و می­خواهد آن ها اعمالش را ببینند و خود را جلوه می­دهد.

بارها شنیده­اید، بارها خوانده­اید بزرگان دین، عرفای عظیم الشأن به هیچ وجه ولو به اینکه انسان یک ماه، یک سال، چند سال در محضرشان باشد از خود هیچ مطلبی را بروز نمی­دهند، مکتوم مکتوم. اگر یک موقعی هم مطلبی پیش آمد بإذن الله تبارک و تعالی آن چه که از مسأله برداشت می­کنند این است که امتحان باری­تعالی نسبت به آن هاست. آن قدر به خلوت وانس با باری­تعالی عادت کرده اند که اگر پرده کنار برود بعضی بفهمند این ها چه کسانی هستند، آن قدر ناراحت و نگران می­شوند به خاطر این که احساس آغاز دوری از خلوت را می­کنند.

کسی که یاد خدا باشد فقط با یاد او خوش است و وقتی با یاد او خوش بود دیگر از نفس امّاره کاری ساخته نیست، صددرصد نفس امّاره مغلوب خواهد شد.

مکان شیطان در دل انسان ها

حضرت صدر المتألهین، ملّای شیرازی، ملّاصدرا (اعلی الله مقامه الشریف) در کتاب مفاتیح الغیب خودشان می­فرمایند: شخصی (البته به نظر می آید آن شخص وجود نازنین خودشان باشد. یکی از خصایصی که اعاظم دین دارند این است که بعضی چیزها را یا نسبت به شخصی می­گویند یا به اسمی‌ نسبت می­دهند مثلاً می­گویند عَمر چنین گفت، برای اینکه نفس خودشان بری از مطالب باشد و دیگران گرد آن ها نباشند که خلوت وانسشان با خدا به هم نخورد. ما بزرگان دین را به بعضی از مطالب می­شناسیم مثلاً می­گوییم فلانی فیلسوف است، فلانی مثلاً فقیه است، فلانی اصولی است و...، در حالی که خیلی از این اعاظم دین قبل از اینکه چنین باشند عارف بودند، عارف به معنای حقیقی. معرفت حضرت حق داشتند نه عارف اسمی، حتی شاید در زمان حیات خودشان کسی آن ها را به این لقب معرفی نمی­کرد نمی­گفت فلانی مثلاً عارف است. اصلاً این ها از این اسماء، از این نوع مسائل پرهیز می­­کردند اما به حق، عارف بودند. یکی از عرفایی که مکتوم بود ملاصدرا بود. شیخ بهاء (اعلی الله مقامه الشریف) آن شیخ عجایب، آن کسی که علوم الهی، علوم لدنی در سینه او مملو بود، آن کسی که مباحث و اعجاز هندسی او را هنوز کسی نتوانسته درک کند، آن شخص بزرگوار، راجع به ملّاصدرا می­گوید: ملّاصدرا قبل از اینکه ملّا باشد (ملّا به معنی دارای علم بودن، مملو از علم بودن) عارف بالله بود. خیلی حرف بزرگی است. استاد آن بزرگوار راجع به ایشان این­طور بگوید.)

ایشان می­فرمایند: شخصی از پروردگار خود درخواست کرد تا محل و مکان شیطان را در دل آدمی ‌به او نشان دهد.

ببینید یاد خدا بودن چه خصایصی را دارد؟ چه کنیم با نفس امّاره مبارزه کنیم؟ راه­های مبارزه با نفس امّاره چیست؟

می­فرمایند: موقعی که خوابیده بود، در خواب، مردی را دید که حالت پیکره او مثل بلور بود، طوری که از درون، بیرون دیده می­شود، بدون داشتن هیچ یک از اعضای داخلی انسان (معده، روده و ...) و از بیرون، درون او دیده می­شود. خوب که نگاه کرد شیطان را دید، در درون او شیطان به صورت قورباغه­ای با خرطومی ‌باریک ولی دراز بر روی شانه چپ او میان گوش و دوشش نشسته بود.

بیان شده شاید علت گفتن شش مرتبه الله اکبر قبل از نماز، به خاطر وجود همین شیطانی است که بر روی شانه می­نشیند و وسوسه می­کند، می­خواهد او را از روی شانه با ذکری که بالاترین ذکرهاست بزند.

ملّا صدرای شیرازی می­فرماید: خوب که نگاه کردم دیدم خرطومش را از روی شانه چپ فرو برده و به قلب او رسانده و او را وسوسه می­کند اما در این حال وقتی آن شخص ذکر خدا را دارد، یاد خدا در قلبش هست، آن قورباغه خود را عقب می­کشد، خرطومش را بیرون می آورد و فرار می­کند.

بعد می­فرماید این تجسم وجود شیطان و اثر ذکر پروردگار عالم و یاد خدا در قلب و روح و جسم انسان است. ذکر، غفلت را که باعث می­شود انسان از یاد خدا دور شود و باعث وسوسه و نفوذ شیطان می­شود، از بین می­برد. یاد خدا این است. این که بیان کردیم اگر می­خواهیم وساوس شیطان درونمان اثر نکند ذکر خدا را بیان کنیم، ذکر خدا را داشته باشیم، علت همین است.

قهقهه شیطان

جداً اگر کسی بخواهد حقیقتاً معنای ذکر را بداند این است. بیان شده آیت الله العظمی ‌بروجردی (اعلی الله مقامه الشریف) یک روزی در درسش فرمود: آقایان محترم اگر کسی لحظه­ای را از یاد خدا دور شود، دیده شده (که این مکشوفات شب گذشته خودش بوده) شیطان به خاطر تسخیر قلب او قهقهه می­زند.

بعد این نکته را اشاره می­کنند، می­گویند: آن کسی که بخواهد شیطان بر قلبش حکومت نکند فقط و فقط باید بداند که مرحله نخست هیچ است.

یاد خدا یعنی این. اگر کسی یاد خدا بود دیگر یاد خودش نیست، آن کس که یاد خودش بود، یعنی یاد خدا نیست.

راه­های یاد خدا چیست؟ به فضل الهی با آیات و روایات و تمثیل­هایی که بزرگان بیان فرمودند، به آن می پردازیم.

عادت دادن زبان به ذکر

یکی از مسائلی که انسان را همیشه به یاد خدا می­اندازد این است که انسان قلبش یاد خدا بیفتد به طوری که زبان ذکرگو شود، یک راه هم این است که زبان را عادت بدهد به ذکر که قلب در ذکر الهی بشود.

کسانی که مبتلا هستند مثل بنده، بهترین ذکر و ارزنده­ترین ذکر برای اینکه انسان خودش را آماده کند دو چیز است 1- استغفار، «أستَغفِرُاللهَ رَبّی وَ أتُوبِ إلَیه»[3]، «استغفرالله ربی و اسئله التوبه»، دائم استغفار کند و2-ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) است.

فضائل ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص)

طبرسی (اعلی الله مقامه الشریف) بیان می­فرمایند که در کتاب زینه الاعیاد آقا شیخ احمد نجفی (اعلی الله مقامه الشریف) این طور آمده که من مشغول نوشتن کتابی بودم که در این کتاب ذکر فوائد صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بود، یکی از دوستان باتقوایم بر من وارد شد، همین طور که من می­نوشتم فضائل را شنید، خیلی شاد شد ندیدم او را تا هفته دیگری روز جمعه او را ملاقات کردم. دیدم دوستم بسیار خرسند است و دائم به ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) مشغول است. سؤال کردم خیلی شاد هستی؟ گفت: درّ گرانبهایی را به من یاد دادی و فضائلی را راجع به این درّ برایم مطرح کردی که تا به حال اطلاع نداشتم. ماجرایی برایم رخ داده بنشین تا تعریف کنم.

گفت: من روزها حسب آن فضائل خیلی آن ذکر را بیان می­کردم تا اینکه شب جمعه که به این ذکر شریف مداومت می کردم خسته بودم، چرتم گرفت، در خواب دیدم وجود نازنین پیامبر رحمت، حضرت محمد مصطفی(ص) و همچنین مولی الموالی امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع)، بی­بی دو عالم حضرت عنصر شجره طیبه خلقت، عصمت الله الکبری، حجت علی حجج الله، حضرت فاطمه زهرا (س) و همه حضرات معصومین (ص) از آسمان به زیر آمدند، دور من نشستند و پیامبر رحمت با من شروع کرد به سخن گفتن، همدمم شد، مثل دو تا رفیق، دو تا دوست با هم صحبت کردیم. از حضرتش سؤال می کردم، جواب من را مرحمت می­کردند، تا اینکه مژده خوبی را به من مرحمت کردند، طوری که احساس خنکی دل کردم دیدم دیگر بشّاشم و پیامبر یک شخصی را به من نشان داد که بسیار زیبارو، عالی، بشّاش و خنده­رو بود و به من نگاه می­کرد.

از خواب پریدم احساس خستگی کردم، مجددا به خواب فرو رفتم، پیامبر را دیدم بیان فرمودند: فهمیدی آن شخص زیبارو که به تو نگاه می کرد چه کسی است؟ گفتم: نه یا رسول الله! فرمودند: این همان عشق تو و محبت تو و ذکر تو و یاد تو، صلوات بر محمد و آل محمد(ص) است.

اتفاقاً شب دوم باز دیدم پیامبر و معصومین(ع) همه در جایی هستند اما دیگر دور من نیستند، آن ها هم به ذکری مشغولند، صدا را نمی­شنیدم، از آن شخص سؤال کردم که پیامبر و معصومین (ع) چه ذکری می­گویند؟ فرمود: پیامبر و معصومین (ع) هم همان ذکری را می­گویند که تو می­گویی و آن صلوات بر محمد و آل محمد(ص) است.

ذکری برای دوری از گناه

شخصی محضر آمیرزا هاشم آملی (اعلی الله مقامه الشریف) پدر همین آقای لاریجانی رسیده بود گفته بود: آقا من از گناه خودم خسته­ام چه کنم؟ یک ذکری بدهید که توفیق عبادت پیدا کنم، توفیق دوری از گناه پیدا کنم.

ایشان بیان فرموده بود: ذکری به تو می­دهم، اما قبل از آن تا شش ماه فقط روزانه هر موقع یادت آمد که اقلاً به هزار و چهارصد تا برسد که چهارده معصوم را شامل می­شود صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بفرست.

خود این شخص بیان می­کند من بعد از مدتی که گذشت، یک سال بعد آقا را دیدم. آقا با خنده بیان فرمود: چه شد قرار بود بعد از شش ماه بیایی؟ گفتم: آقا ذکری را دادی به من که دیگر تمام شد.

عارف عظیم الشأن آیت الله قاضی (اعلی الله مقامه الشریف) می فرمایند: ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) حبّ را زیاد می­کند و قلب را جلا می­دهد.

آن قدر اثر دارد که مرحوم طبرسی (اعلی الله مقامه الشریف) راجع به فوائد ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص)، بیان می­فرماید: یکی از بزرگان وعرفای عظیم الشأن می­گوید: یک شخص نورانی را در بیت الله الحرام دیدم دور خانه خدا می­چرخد، عجیب نورانی بود، من داشتم طواف می­کردم مدام توجهم به او جلب می شد و صورتم ناخودآگاه برمی­گشت، از این نورانیت متحیر بودم، دیدم به ذکری مشغول است. گفتم بگذار این بنده خدا هر چه می­گوید من هم بگویم، فهمیدم جزء بندگان خداست. دیدم دعاها و ادعیه طواف را نمی­خواند، فقط ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) را می گوید. صفا و مروه  و منا و عرفات هم همین طور بود. در عرفات مچش را گرفتم، گفتم: مرد خدا! من حجّم را امسال باطل کردم مدام به فکر و ذکر تو بودم، دائم تو را نگاه می­کردم، اما هرچه دیدم این بود که یک ذکر بیشتر نداشتی چرا؟ پس اذکار دیگر چه؟

به من گفت: بنشین تا برایت تعریف کنم، سال گذشته با پدرم بیت الله بودیم. چندین سال است خدای متعال توفیق داده می آییم و می رویم. سال گذشته پدرم در صحرای عرفات همین جایی که من و تو نشستیم، شب هنگام جان به جان آفرین تسلیم کرد. با کمال تعجب دیدم وقتی جانش را داد با اینکه سفیدرو بود آرام آرام سیاه شد. فهمیدم ذنوبی که پدرم داشته، عامل این مطلب شده، خیلی متأثر شدم. گفتم: فردا او سیاه سیاه است مردم اگر بفهمند آبروریزی می شود. گریه کردم در حال گریه خوابم برد. یک موقعی دیدم یک هودجی از آسمان پایین آمد، پیامبر رحمت از آن بیرون آمد، دست مبارکش را بر صورت و بدن او کشید، چون شب مهتابی مثل ماه درخشان نورانی شد. از خواب پریدم، دیدم همین طور است. خیلی خوشحال شدم. رحمت پیامبر مشمول حالش شد. از حالت خوشحالی گریه کردم، بیهوش شدم پیامبر را در خواب دیدم فرمود: این هوا و هوس داشت، شهوت داشت، اما یک ذکری را همیشه بر لب جاری می­کرد، هر موقع هر مسئله ای که پیش می­آمد ذکر صلوات بر من و آل من را بیان می کرد، چون این حالت برای او به وجود آمد، یک دفعه در همان حالت یاد من افتاد، گفت: یا رسول الله به فریادم برس، با همین یا رسول الله گفتن، مجدداً این ذکر شریف را بر زبان جاری کرد، پروردگار عالم خودش دستور داد، گفت: حبیب من خودت به فریادش برس. به خاطر همین است که از آن روز به بعد هیچ ذکری را اشرف از این ذکر نمی­دانم.

صلوات، قلب را جلا می­دهد، گناهان را می­بخشد. یکی از اذکاری که عمومیت دارد همین است، چون در جلسه گذشته بیان کردم خیلی مواظب باشیم، بخصوص دکان و بازار زیاد است، فلان جا فلان ذکر را می­دهند، فلان کتاب فلان اذکار را نوشته است. خیلی مواظب باشیم. این ها خودش همان نفس امّاره است. اگر دنبال یک ذکر عمومی‌می­گردیم همین ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) است.

زنده کردن یاد خدا در قلوب

چه کنیم ذکر خدا در دلمان زنده شود؟ راهش همان ذکر و یاد معصومین (ع) است، همین ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) است.

عجیب است، یکی از بزرگان نقل می­کرد من دیدم اذکاری که آیت الله العظمی ‌بهجت آن بهجت القلوب بیان می­فرمودند، بر زبانشان مثلاً سبحان الله هست، در دلشان و بر قلبشان این ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) است!

یکی از خصایص اولیای الهی این است در یک لحظه تمام اعضاء و جوارحشان هزاران ذکر می­گویند. چه طور می­توانند؟ تا انسان نرسد نمی­فهمد، با یدشان، با رجلشان، با عینشان، با همه اعضاء و جوارح، اذکار می­گویند. فکر می­کنند، نگاه می­کنند اما در نگاهشان ذکر است، خیلی حرف بزرگی است. ایشان می­فرمودند: دیدم قلب مبارکشان ذکر صلوات بر محمد و آل محمد (ص) را می­گوید.

آیت الله بهاءالدینی آن عارف عظیم الشأن راجع به این بزرگوار بیان فرمودند: ایشان ثروتمندترین مرد جهان از نظر معنوی در این دوران است، به این معنی است که می­فهمند یاد خدا راه دارد. یاد خدا انسان را از نفس امّاره دور می­کند. یک طریقة مبارزه با نفس امّاره یاد خدا است، یاد خدا بودن یک راهش از طریق یاد معصوم است، خود خدا این راه را دوست دارد خود خدا این را مقرر کرده است. حالا راجع به این موضوع بعداً هم به فضل الهی صحبت خواهم کرد که یاد معصوم یعنی چه؟

شعاع یاد خدا

مطلبی که به عنوان کد باید در دست ما باشد که به فضل الهی باید به آن بپردازیم این است که چه کنیم ذکر خدا در قلوبمان زنده شود؟ چه کنیم ذکر خدا همه وجودمان را بگیرد؟ چه کنیم ذکر خدا طوری بشود روی دیگران هم اثر بگذارد؟

حضرت مقدس اردبیلی (اعلی الله مقامه الشریف) آن کسی که توفیق زیارت جمال آقا و مولا و سید و سالارمان حضرت حجت بن الحسن المهدی (عج) را داشتند، آن هم به طور جامع، آن هم به طور دید و بازدید، آن کسی که وقتی یکی از او سؤال کرده بود شنیدیم شما دلو را در آب کردید طلا آمد ریختید گفتید که احمد از تو معرفت خواست، آب خواست، نه طلا، چرا ریختید؟ به فقرا می دادید؟ به یک سوزن نگاه کرد، طلا شد. نیاز به دست کشیدن نیست. اولیای الهی گاهی نگاهشان کفایت می­کند تحول ایجاد می­شود.

ایشان بیان می­فرمودند: گاه هاله معرفت طوریست که یاد خدا نه تنها وجود را می­گیرد بلکه اطراف انسان را می­گیرد و برای هر کس به نسبت معرفت خودش و یاد او، شعاع زیاد می­شود طوری که بعضی­ها که در محضر آن شخص می­آیند یاد خدا می­افتند.

برای همین است که بیان می­کنند نظر به عالم حقیقی، نظر به وجه عالم به معنای حقیقی، عبادت است؛ چون یاد خدا در دل انسان زنده می­شود. بعضی­ها طوری یاد خدا هستند که یاد خدا نه تنها آن ها را احاطه کرده بلکه حیطه یاد خدا به قدری وسیع است که کسی که در محضر او می­آید همین که نگاهش می­کند یاد خدا می­افتد، تغییر پیدا می­کند تحول ایجاد می­شود. این یاد خداست کاری که شاید بعضی از انبیاء هم نتوانند بکنند، حرف بزرگی است اما تأمل در آن و دقت در آن خیلی مهم تر از این حرف­هاست.

چه کنیم یاد خدا وجودمان را، نه تنها قلبمان را، همه اعضاء - وجود چون از قلب منشأ می­گیرد مثل خون که پمپاژش از قلب هست، از قلب منشأ می­گیرد- همه وجودمان را بگیرد؟ یک مرحله­اش این است غفلت نباشد.

جوان­های عزیز! اگر می­خواهید یاد خدا باشیم باید مواظب باشیم. آنی غفلت بیچاره می­کند که إن شاءالله به فضل الهی به این خواهیم پرداخت غفلت یعنی چه؟ چه چیزهایی عوامل غفلت است که باعث پرورش نفس امّاره است.

هر موقع گناه سراغ شما آمد اول چیزی که بگویید همین ذکر شریف صلوات بر محمد و آل محمد(ص) باشد. می­دانید بیان کردند دعا اگر می­خواهید مستجاب شود مابین این ذکر قرار دهید چرا؟ چون خود این ذکر مستجاب شده است و در روایات داریم خدا شرمش می آید. لفظ شرم را می­گفتند عزّوجل شرمش می آید وقتی مابین این دعای مستجاب شده که خدایا درودت را بر پیامبر رحمت و آلش بفرست که مستجاب شده است، خدا این وسط را نپذیرد آن را هم مستجاب می­کند.

مرحله اول در یاد خدا

اگر خواستید از غفلت دور بمانید، یکی این که یاد خدا باشید بلافاصله با یاد خدا شیطان فرار می­کند. اما یاد معصوم بالاترین مرتبه است. حضرت آیت الله العظمی ‌مقدس اردبیلی (اعلی الله مقامه الشریف) می­فرمایند: بالاترین مطلبی که می­تواند یاد خدا باشد، مرحله اول از طریق یاد امام زمان است.

ما چقدر در شبانه روز به معنای حقیقی نه شعاری، یاد امام زمانمان هستیم؟ چقدر در خلوت­هایمان در قلب­مان یابن الحسن می­گوییم؟ چقدر طی شبانه روز مشتاق آن حضرت هستیم؟ گاهی لقلقه می­شود. یک موقعی در مجلسی، مدحی روضه­خوانی یا جشنی ذکر می­گوییم اما اصلاً نمی­فهمیم چه می­گوییم. خدا کند وجودمان، اعضاء و جوارح­مان آن حضرت را بخواهند. جوان­های عزیز تحقیق راجع به وجود مقدس آقامایمان فراموش نشود.

السلام علیک یا مولای یا بقیه الله.